owoce wileńsko-kowiejskiej twórczości.pdf

Cz. Zgorzelski Owoce wileısko-kowieıskiej twrczoĻci lirycznej, w: tegoŇ, O sztuce poetyckiej Mickiewicza.

Prby zbliŇeı i uoglnieı, Warszawa 2001

POCZġTKI POETYCKIE

TwrczoĻę poetycka nie rodzi siħ w prŇni. Jej drogi wyznaczane bywajĢ rŇnymi czynnikami, nie tylko

wewnħtrznym rozwojem osobowoĻci twrczej oraz jej przeŇyę intelektualnych i uczuciowych. Wiele znaczĢ tu

takŇe - prcz siþ rozwojowych Ňycia literackiego - zewnħtrzne okolicznoĻci Ļwiata otaczajĢcego poetħ. Tħ sprawħ

oddziaþywania rŇnych czynnikw na wczesnĢ twrczoĻę Mickiewicza wyjaĻniono juŇ doĻę dokþadnie i nie ma

potrzeby raz jeszcze zagadnienie to roztrzĢsaę szczegþowo. Wystarczy najoglniejsze wyliczenie.

Z jakimŇe wiħc bagaŇem przybywaþ kandydat na studenta do Uniwersytetu w Wilnie? Przede wszystkim

przywoziþ ze sobĢ nieco oglnego wyksztaþcenia oraz áumiþowanie autorw rzymskich" 1 , wyniesione ze szkoþy

powiatowej dominikanw w Nowogrdku. Nie byþ to zasb wiedzy dostatecznie pogþħbiony i szeroki; Czeczot,

kolega poety z þawy szkolnej, nie zachowaþ o swych preceptorach dobrego mniemania. á... jakŇe nasze Dominikany

formujĢ uczniw - pisaþ po kilku latach do Mickiewicza - kiedy z tych, co szkoþy pokoıczyli, wiħcej jest do

niczego, jak z tych, ktrzy wczeĻniej (je] porzucali. Prawie Ňadnej z lat dþugich na nauce u nich zbytej korzyĻci.

SzczħĻcie, ŇeĻmy siħ na Ļwiatþo z ciemnoty chaosu wydobyli" 2 .

Mickiewicz natomiast z wdziħcznoĻciĢ jakoby wspominaþ jednego ze swych guwernerw, Jankowskiego:

áJemu winienem zasmakowanie w uczeniu siħ i czytaniu ksiĢŇek" 3 . Nie tylko z lektury zresztĢ nabywaþ mþody

chþopak wiadomoĻci o Ļwiecie; wiele wyjaĻniaþy mu zapewne kontakty z najbliŇszym otoczeniem, nielicznym

wszakŇe i niewysokim spoþecznie w maþym prowincjonalnym miasteczku. Gdy pŅniej, w ParyŇu, zetknĢþ siħ ze

zbiorami pieĻni ludowych, miaþ jakoby powiedzieę: áDziwna rzecz, Ňe wszystkie, z bardzo maþymi, wyjĢtkami, te

pieĻni sþyszaþem i wyuczyþem siħ ich dzieckiem w Nowogrdku, w rodzicielskim domu. SþuŇĢca nasza, GĢsiewska,

umiaþa je wszystkie i Ļpiewaþa z dziewczħtami, przychodzĢcymi przĢĻę" 4 . W wczesnej rzeczywistoĻci

nowogrdzkiej byþy to zapewne kontakty ze spoþeczeıstwem maþego miasteczka, niewiele chyba odmiennym od

tego, z jakim mgþ siħ mþody uczeı dominikaıski zetknĢę na wsi, w sĢsiedzkich zaĻciankach szlacheckich. Do

Wilna przyjeŇdŇaþ wiħc Mickiewicz jako chþopak z wczesnej prowincji, obeznany ze zwyczajami i przesĢdami

miejscowego ludu, majĢc dobrze utrwalony w oku i w pamiħci rodzimy krajobraz ápagrkw leĻnych" i áþĢk

zielonych, szeroko nad bþħkitnym Niemnem rozciĢgnionych".

Przywoziþ teŇ ze sobĢ pierwsze intensywniejsze przeŇycia z owej wiosny napoleoıskiej, z ápamiħtnej

wiosny wojny, wiosny urodzaju", ktra po latach jeszcze w dalekim ParyŇu jawiþa mu siħ jak ápiħkna mara senna".

OdtĢd blask sþawy Napoleona bħdzie mu rozjaĻniaþ - czy zaciemniaþ moŇe? -spojrzenie na sprawy narodu, Ļwiata i

wielkoĻci czþowieka.

Przybywaþ do Wilna, by tu zetknĢę siħ z perspektywami i z atmosferĢ nauki. Zapewne, w skali europejskiej

nie byþo to ognisko najĻwietniejsze, twrczym wkþadem w nowoczesne badania sþynĢce. Wszelako miaþo w gronie

wykþadowcw uniwersyteckich ludzi kompetentnych, w osiĢgniħciach wczesnej myĻli dobrze zorientowanych. Co

przedniejsi z nich mogli byę ozdobĢ kaŇdego uniwersytetu. Grodek, Sniadeccy, Borowski, Jundziþþ, a przede

wszystkim Lelewel... ìw czteroletni kontakt mþodego chþopca z prowincji ze Ļrodowiskiem naukowym,

odnowionym w blaskach oĻwiecenia i wtedy wþaĻnie prħŇnie siħ rozwijajĢcym, uksztaþtowaþ umysþowoĻę

przyszþego profesora w Lozannie i w ParyŇu.

A osobowoĻę i charakter jego nabieraþy mocy w promieniach przyjaŅni koleŇeıskiej: filomatyzm formowaþ

mu postawħ wobec najwaŇniejszych spraw spoþecznego i narodowego wspþŇycia, uczyþ go pojmowania wþasnych

obowiĢzkw wobec siebie samego i innych, w surowym przestrzeganiu przyjħtych nakazw etycznych.

W atmosferze pokongresowej doby, w Europie buntu i burzliwych protestw nowego, wstħpujĢcego pokolenia,

w narastaniu tajemnych sprzysiħŇeı, konspiracyj i zamachw - Towarzystwo Filomatw wileıskich byþo

przejawem nie tylko rozsĢdku, powagi i odwaŇnej roztropnoĻci dziaþania,, ale takŇe dowodem duŇej ĻwiadomoĻci

polityczno-spoþecznej, wczesnej dojrzaþoĻci mþodzieıcw, podejmujĢcych prbħ przeksztaþcenia wpierw samych

siebie, pŅniej otaczajĢcej ich rzeczywistoĻci rodzinnego kraju.

Stowarzyszenie, pomyĻlane poczĢtkowo jako tajne kþko samoksztaþcenia naukowego i literackiego, rychþo

przemienione w organizacjħ, ktra podjħþa takŇe cele wychowawczo-etyczne, przeistoczyþo siħ niebawem

w zakonspirowanĢ grupħ przywdcw mþodzieŇy, Ļwiadomych caþej szerokoĻci swych dĢŇeı. TakŇe narodowo-

politycznych. JuŇ w 1819 r. pisaþ Mickiewicz: áNaprzd co do celu zgadzam siħ, iŇ ten powinien byę, ile moŇna,

najobszerniejszy. W szczeglnoĻci przedsiħbierze Towarzystwo rozszerzyę jak tylko moŇna, gruntowne oĻwiecenie

1 1 J. Kleiner, Mickiewicz, Lublin, 1948, t. I, s. 19.

2 List z 30 IX/12 X 1819, Korespondencja filomatw, t. I, s. 145; podobnie w liĻcie z 22 YIII/3 IX 1820, tamŇe, t. II ,s. 244.

Z relacji Aleksandra ChodŅki, cyt. za Adam Mickiewicz, Dzieþa wszystkie, Wyd. sejm., Warszawa 1933, s. 220.

4 TamŇe, t. XVI, s. 219.

w narodzie polskim; [...] ugruntowaę nie zachwianie narodowoĻę; rozszerzaę zasady liberalne; obudzaę duch

dziaþania publicznego, zajmowania siħ rzeczami ogþ narodu obchodzĢcymi; na koniec formowaę, podnosię

i ustalaę opiniħ publicznĢ. Dodaþbym jeszcze: staraę siħ o rozkrzewianie pewnych zasad moralnoĻci, tak mocno

miħdzy mþodzieŇĢ nadpsutej" 5 . Zaiste! mieli rozmach w swych planach ci mþodzieıcy; z Wilna, wprost z sal

wykþadowych, planowali generalnĢ odmianħ spoþeczeıstwa. Mierzyli siþy na zamiary!

PŅniej przyszþy dla Mickiewicza trudne lata kowieıskiej prby Ňyciowej; wypadþo ideaþy mþodoĻci

konfrontowaę z twardĢ rzeczywistoĻciĢ obowiĢzkw nauczycielskich, z udrħkĢ samotnoĻci i rozczarowaı,

z goryczĢ ĻwiadomoĻci wþasnych kompromisw z Ňyciem, ale takŇe z poczuciem wzbierajĢcej mocy twrczej i z

uĻwiadomieniem sobie wszystkich konsekwencji, jakie go na podjħtej drodze czekajĢ. Cela wiħzienna w klasztorze

Bazylianw swym wielostronnym oddziaþywaniem przeĻladowania politycznego dopeþniþa rezultatw tej twardej,

na lata pamiħtnej szkoþy Ňycia.

Prawda! To nie wszystko jeszcze: doszþo to, co dla poety mogþo siħ staę najwaŇniejsze. Lektura áksiĢŇek

zbjeckich". Wpierw- w okresie terminowania w szkole klasycyzmu - Wolter, Rousseau, pisarze oĻwiecenia

z Trembeckim na czele. To z tych czasw pochodzĢ ánaĻladowania z Woltera": Mieszko, ksiĢŇħ Nowogrdka,

frywolna Pani Aniela i Dziewica z Orleanu, zwana DarczankĢ -poematy, ktrych poeta nigdy nie zaklasyfikowaþ

do druku. Tymi Ņrdþami Ňywi siħ jeszcze Kartofla. Bþahe to wytwory, rezultaty ęwiczeı poetyckich.

PŅniej, gdy napþynie fala upojeı romantycznych, pojawiĢ siħ w rħku poety ksiĢŇki nowych,

romantycznych juŇ upodobaı pokolenia: Schliler, Goethe i Byron. áSzyler jest od dawna mojĢ jedynĢ i najmilszĢ

lekturĢ. O tragedii Reiber [Zbjcy] nie umiem pisaę. ņadna, ani zrobiþa, ani zrobi na mnie tyle wraŇenia. - Trzeba

tam ciĢgle byę to w niebie, to w piekle; nie ma Ļrodka Ñ6. Minie pþtora roku, a podobnie napisze Mickiewicz

o ByronieÑ 7 .

Autor ņeglarza i Nowego Roku doĻę rychþo -jak widzimy - odnalazþ sobie wþaĻciwych przewodnikw

w drodze ku nowej poezji. Czy miaþ doĻę siþy twrczej, by zachowaę wobec nich wþasnĢ postawħ niezaleŇnoĻci

poetyckiej?

BywajĢ rŇne starty poetyckie. O wszystkich powiada PrzyboĻ: áPierwsze sþowa nawet najwiħkszych

poetw nigdy nie sĢ znamienne, bo jeszcze nie sĢ to ich sþowa; nawet najwiħksi zaczynali od naĻladowania

poprzednikwÑ 8 .

SpoĻrd wierszy pisanych niewprawnĢ jeszcze rħkĢ Mickiewicza-poczĢtkujĢcego studenta trzy sĢ tylko

utwory, ktre pretendowaę mogĢ do miana ápierwszych sþwÑ jego twrczoĻci. To znaczy, takich sþw, za ktre

poeta, podpisujĢc je wþasnym imieniem, zdecydowaþ siħ Ļwiadomie podjĢę wobec odbiorcw odpowiedzialnoĻę

autorskĢ. SĢ to: Zima miejska, pierwsza publikacja drukowana w áTygodniku Wileıskim" w listopadzie 1818 r., ale

napisana bodajŇe na jesieni poprzedniego roku; wiersz rozpoczynajĢcy siħ od sþw: JuŇ siħ z pogodnych niebios

oęma zdarþa smutna..., wygþoszony na inauguracyjnym posiedzeniu filomatw dnia 14 wrzeĻnia 1818 r., i sonet

Przypomnienie, jedyny z dorobku poetyckiego tych czasw wþĢczony przez poetħ do pierwszej ksiĢŇkowej edycji

jego utworw.

CŇ mgþby o nich powiedzieę historyk literatury?

Przede wszystkim uderzyþaby go rŇnorodnoĻę debiutu poetyckiego mimo jednolitoĻci tradycyjnego,

klasycystyczno-sentymentalnego kierunku: áheroikomiczne opisanieÑ 9 ápowabw zimyÑ 10 , coĻ w rodzaju

dyskretnej, poetycko zamaskowanej satyry na zbytkowny Ňywot paniczykw ze ázþotej mþodzieŇy"; wysoko

retoryczny wiersz programowy, w istocie - mowa wierszowana, inaugurujĢca nowy rok pracy filomatw; i sonet

utrzymany w tonie elegijno-sentymentalnego áprzypomnienia". Trzy odrħbne realizacje poetyckie, w rŇnej tonacji

wystylizowane i do odmiennych konwencji literackich nawiĢzujĢce. I chyba to wþaĻnie, owa rŇnorodnoĻę prb

twrczych, staje siħ najbardziej znamiennym przejawem startu Mickiewicza jako poety. Spjrzmy wiħc na nie

uwaŇniej nieco. Przede wszystkim na programowy wiersz JuŇ siħ z pogodnych niebios oęma zdarþa smutna...

Jest to -jak powiedziano - mowa wierszowana i nosi w sobie wszelkie konsekwencje tej retorycznej

koncepcji wypowiedzi: w þadzie wewnħtrznym powiĢzaı myĻlowych, w logice architektoniki dwu pierwszych

czþonw utworu (trzeci, po w. 68, nie wydaje siħ w caþoĻci dostatecznie umotywowany), w jednolicie

zorganizowanej linii intonacyjnej, ktra rozwj wĢtku lirycznego wiedzie od argumentacji nasyconej przykþadami

A. Mickiewicz, [O planie nowej organizacji Towarzystwa; miħdzy 29 I a 28 in 1819 r.], Dzieþa Wy d. j ubiþ., Warszawa 1955,

t. V, s. 49.

List do Jzefa JeŇowskiego z 11/23 VI 1820, Dzieþa Wyd. jubil., t. XIV, s. 109.

7 TamŇe, t. XIV, s. 207.

J. PrzyboĻ, CzytcyĢc Mickiewicza, s. 129.

9 S. Skwarczyıska, áZima miejska'"jako heroikomiczne áopisanie", áZagadnienia Literackie" 1946, z. 2.

Utwr pt. Powaby zimy odczytano na posiedzeniu Towarzystwa Filomatw w okresie 1817 r.; por. Materiaþy do historii

Towarzystwa Filomatw. Archiwum Filomatw, cz. II, wyd. S. Szpotaıski i S. Pietraszkiewiczwna, Krakw 1920, t. I, s.

32. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 95, domyĻla siħ, Ňe mogþa to byę Zima miejska.

wzorw ze Ļwiata kultury antycznej do zwiħzþych, aforystycznie uksztaþtowanych stwierdzeı, uniesionych energiĢ

apelw i nakazw etycznych.

NajwyraŅniej to widaę w poczĢtkowym fragmencie utworu (w. 1-36): ujħto go w nastħpstwo 3 kolejnych

etapw rozwj owych; pierwszy, w. 1-12 - to wezwanie do Ňeglugi (w. 1-6) i obraz Argonautw (w. 7-12); drugi -

to przyrwnanie grona filomackiego do dzielnej postawy ábohatyrw greckich", rozwiniħte w trzech cztero

wierszowych czĢstkach skþadniowych (w. 13-16, 17-20 i 21-24); trzeci - to szeĻę dwuwierszowych stwierdzeı

aforystycznych w funkcji prawd lub zaleceı filomackich. W formuþce ujmujĢcej liczbħ wierszy w poszczeglnych

czþonach fragmentu otrzymalibyĻmy wzr: 12+12+12, lub w dokþadniejszym przedstawieniu: (6+6)+ (4+4+4)+

(2+2+2+2+2+2). A wiħc, ukþad intonacyjnie zamkniħty, w ktrym þad, proporcja i rygor skþadniowy nie krħpuje

wcale swobody narastania znaczeniowych akcentw wypowiedzi; odwrotnie: w coraz wolniejszym tempie jej

rozwijania organizuje stopniowe, z kaŇdym krokiem silniejsze obciĢŇanie toku zdaı wagĢ nakazw jak prawa

bezwzglħdnych.

W nastħpnych czþonach wiersza rozwj wĢtku nie przybiera juŇ tak klarownego przebiegu, zawsze jednak

poddany zostaje rygorom poetyckiej, przykþadami zilustrowanej argumentacji i wynikajĢcych z niej stwierdzeı-

apelw. Ten ton argumentacyjno-wzywajĢcy stanowi podstawowy przejaw retorycznoĻci wiersza, wiĢŇe siħ

z koncepcjĢ osoby przemawiajĢcej i jej sþuchaczy. Stale wyczuwamy ich obecnoĻę. Mwca to osobowoĻę

obdarzona autorytetem przywdcy pouczajĢcego z wysoka, ale zþĢczonego z gromadĢ sþuchaczy solidarnoĻciĢ

wsplnego powoþania; w jego ustach zwrot áwyÑ przybiera w wezwaniach najczħĻciej postaę ámyÑ, podkreĻlajĢcĢ

wiħŅ wsplnoty w przekonaniach i w dziaþaniu; w jego wypowiedzi drŇy napiħcie woli zmierzajĢcej do

skutecznego oddziaþywania na przeĻwiadczenia i decyzje sþuchaczy. Tekst raz po raz przywodzi na pamiħę ich

obecnoĻę, skoncentrowanĢ nie tyle w apostrofach - rzadkich w tym wierszu - ile w bezpoĻrednich zwrotach,

apelach, wezwaniach, perswazjach i argumentach.

Wszystko ujħte jest - oczywiĻcie - w ramy uksztaþtowaı typowych dla retoryki klasycystycznej.

Peryfrastyczna maniera nazywania przedmiotu zawiþymi omwieniami, kunsztowne ukþady zdaı zbudowanych

analogicznie lub przeciwstawnie, skupianie w niektrych odcinkach wiersza jednakowego sposobu przestawiania

sþw, jak to jest np. z inwersjami w poczĢtkowej partii przemwienia (áoęma zdarþa smutna", ásþone krajaj piany",

áprzestrzenne leŇĢ oceany", áchytrej zwierzaþ faliÑ itp.) - te i wiele innych zjawisk stylu, jak choęby rymowanie

dwuwierszy zamkniħtych w wyŇszĢ caþoĻę skþadniowĢ, wszystko to objawy umiejħtnego dostosowania

wypowiedzi do wymagaı poetyki klasycystycznej.

Czy w wystĢpieniu tym zadŅwiħczaþo coĻ jako wþasne ásþowo poetyckieÑ Mickiewicza? Zdawaþoby siħ -

niewiele. A jednak miaþ racjħ Kleiner, gdy napisaþ: áMniejsza o to, Ňe sþownictwo, rytmika i rymy, budowanie

wiersza i zdania [...] idĢ torami Trembeckiego [...]. Logika wewnħtrzna obrazowania jest wþasnoĻciĢ

MickiewiczaÑ 11 . A takŇe ton wiersza programowego, powaga wypowiedzi, odwaŇnie i bez ogrdek ukazujĢcej

wysoki ideaþ etyki filomackiej, etyki heroizmu najwyŇszego wysiþku i ofiarnoĻci 12 .

Zima miejska - to jakby negatyw programu z wiersza JuŇ siħ z pogodnych niebios oęma zdarþa smutna...

Wprawdzie oceny wprost, nakazw ani zakazw bezpoĻrednich nie znajdziemy tu wcale; ani sþowa jakiejkolwiek,

choęby najlŇejszej krytyki. Odwrotnie nawet: wypowiedŅ utrzymana jest w tonie entuzjastycznego zachwytu

z powodu rozkoszy rozrzutnego Ňywota miejskiego w zimie. OsobowoĻę, ktra siħ w tym wierszu wypowiada

w imieniu wþasnym i towarzyszy zabaw, nie odczuwa potrzeby refleksyjnego spojrzenia na wesoþy tryb Ňycia,

w ktrym poza miþym spħdzaniem czasu nie przebþyskuje Ňadna powaŇniejsza wartoĻę wsplnego obcowania.

WyraŅne przeciwieıstwo do filomatyzmu! Ale czy tylko dlatego wyczuwamy w tym wierszu zamaskowanĢ satyrħ?

SprawdŅmy raczej, czy w samym tekĻcie utworu sĢ jakiekolwiek sygnaþy satyrycznego zabarwienia. MoŇe jest to

jedynie mþodzieıcza prba realistycznego obrazka? Spjrzmy zatem na obrazowanie.

Oto jedna ze scen przedstawiajĢcych zþotĢ mþodzieŇ:

Ten, w ĻlniĢcy krysztaþ wþoŇywszy oblicze,

Wschodnim balsamem zþoty kħdzior pieĻci,

Drugi stambulskie oddycha gorycze

Lub pije z chiıskich ziþ ciĢgnione treĻci.

0 czym tu mowa? O czesaniu wþosw przed lustrem. O zaciĢganiu siħ dymem tytoniu. O piciu herbaty. Tylko tyle?

CŇ moŇe byę w Ňyciu towarzyskim prostszego, bardziej codziennego? A jakŇe wszystko w ujħciu wiersza staje siħ

niezwykþe, egzotyczne, wyjĢtkowe! I nie tylko w tej strofie. Tak jest w mniejszym lub wiħkszym nasyceniu

1 J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 113.

12 Por. takŇe podobnĢ wypowiedŅ programowĢ Mickiewicza w przemwieniu prozĢ do braci-filomatw z dnia 25 III 1819 r. (w

Wyd. jubil., t. V, s. 63-65), a zwþaszcza koıcowy jej fragment cytowany w szkicu Czþowiek jako element mþodzieıczej poezji

Mickiewicza w tej ksiĢŇce na s. 160-161.

w caþym wierszu. Oto dla przykþadu jeszcze jedna strofa o zabawach mþodzieıcw:

Ktrzy sĢ z szczħĻciem poufali Ļlepem,

Pod twj znak idĢ, krlu faraonie,

Lub zrħczni lekkim wykrħcaę oszczepem,

PħdzĢ po suknach wytoczone sþonie.

Niemal -jak zagadka. A chodzi tylko o grħ w karty w bilard. Ta sama metoda mwienia o rzeczach bþahych jak

najkunsztowniej, w sposb jawnie wymyĻlny, sztucznoĻciĢ okreĻleı poetyzujĢcy. JakŇe nie do sþuchaę siħ w niej

gþosu nastrojonego na nutħ heroikomicznĢ? Zwþaszcza iŇ poeta czyni wszystko, by przesada w poetyckim

uniezwykleniu wypowiedzi zarysowaþa siħ przed czytelnikiem w caþej swej zabawnej jaskrawoĻci. Przede

wszystkim - w ambicji nienazywania rzeczy wþasnymi ich imionami; w stosowaniu caþego þaıcucha omwieı,

celowo w przemyĻlnoĻci swej Ňartobliwych; w gromadzeniu nieþatwych do rozszyfrowania metonimii. Oto metoda

obrazowania z caþĢ konsekwencjĢ zrealizowanego w Zimie miejskiej.

Borowy podejrzewa, Ňe dla mþodego poety Zima miejska byþa áetiudĢ metonimicznĢ 13 i nie widzi w

utworze intencji satyrycznej. MoŇe dlatego, Ňe w zwiĢzku z wyraŅnym nawiĢzywaniem Mickiewicza do

Trembeckiego odczytywaþ Zimħ w kontekĻcie takich utworw tego poety jak wiersz Do Wojciecha Miera

bawiĢcego na wsi Istotnie, nie wydaje siħ, by Zima byþa áparodiĢ Trembeckiego", ale jej zabarwienie

heroikomiczne skierowane jest swym uĻmieszkiem satyrycznym w innĢ stronħ, staje siħ sygnaþem krytycznego

dystansu osobowoĻci autorskiej stojĢcej poza tekstem jako jego twrczy sprawca; dystansu wobec bohatera, ktry

wypowiada siħ w wierszu, wobec jego towarzyszy i caþego trybu ich Ňycia. WypowiedŅ jest wszak wþoŇona w usta

jednego z uczestnikw zabawy; toteŇ entuzjastyczny ton w ujmowaniu przezeı rozkoszy motylego Ňywota osnuwa

w Ļwiat Zimy miejskiej dyskretnĢ, poetycko zamaskowanĢ aurĢ lekcewaŇĢcego Ňartu satyrycznego 14

ZwaŇmy rwnieŇ, iŇ ta áetiuda metonimicznĢ" rozgrywa swĢ heroikomicznoĻę stylowĢ nie tylko w

nadmiarze metonimii. Wiersz aŇ siħ roi od inwersji, ukþadajĢcych tok zdaı w zestawienia nawet tak prowokacyjnie

sztuczne jak owo wielokroę cytowane: áĺpiħ atþasowym pod cieniem firanek". Spod znaku Naruszewicza to raczej

niŇ Trembeckiego.

JeĻli wiħc odrŇnię postawħ wprowadzonego przez poetħ mþodzieıca od wymowy gþosu celowo nadanego

mu przez reŇyserski zamysþ autora, jasny siħ stanie Ňartobliwie satyryczny odcieı utworu. I moŇna by rzec, Ňe caþy

wdziħk poetycki wiersza sprowadza siħ do tego wþaĻnie, iŇ tak lekko, tak Ňartobliwie, dwuznacznie niemal, jakby w

salonowym dowcipie, zrodzonym w swobodnej atmosferze zabawy, umie poeta - nie bez ironii - podsunĢę

czytelnikowi pogodny obrazek zabaw ázþotej" mþodzieŇy, nieĻwiadomej wþasnego ograniczenia i ĻmiesznoĻci.

Przypomnienie, trzeci z kolei wiersz Mickiewiczowskiego debiutu, to sonet utrzymany w stylu tak

odmiennym, jakby go inna rħka pisaþa. JeĻliby i to miaþa byę áetiuda" pisarska, to okreĻlię by jĢ naleŇaþo jako

ęwiczenie w stylu obliczonym na bezpoĻrednioĻę i prostotħ wypowiedzi naturalnej. OczywiĻcie, ta ánaturalnoĻę"

tonu i áprostota" ujħcia wyczuwalne sĢ dopiero na tle wczesnej twrczoĻci, bo i w Przypomnienia nie brak jawnie

literackich przeobraŇeı jħzyka i konwencjonalnego doboru motyww. Ale juŇ nie o Trembeckim mwiĢ tu

opracowania historyczne, lecz o Karpiıskim, o Petrarce i o stylu sentymentalnym Kropiıskiego 15

JakŇeŇ odmienne jest jednak to áprzypomnienie" idyllicznej mþodoĻci poczĢtkujĢcego poety od sielankowo-

lirycznych wierszy obu wymienionych autorw tradycji polskiej! Sentymentalizm jest i tu þatwo odczuwalny, ale

jawi siħ w postaci miarkowanej taktownĢ wstrzemiħŅliwoĻciĢ. ElegijnoĻę myĻli powracajĢcej ku minionym

chwilom szczħĻcia nie pþawi siħ w nadmiarze roztkliwlenia. Porusza siħ raczej w sferze odtwarzania Ļwiata, ktry

przeminĢþ; wersyfikacyjne rygory sonetu zamykajĢ wypowiedŅ w dokþadnie rozmierzone kroki rozwijajĢcego siħ

tekstu, hamujĢc rozlewnĢ wielosþownoĻę rozpamiħtywaı; a stereotypowoĻę przypominanej scenerii, odĻwieŇona

motywem zielonego jaŅminu, nie zagþusza akcentw naturalnej bezpoĻrednioĻci, odczuwanej w pytajĢcej intonacji

poczĢtku i w wymownej dyskrecji zwiħzþych sformuþowaı finaþu. áPierwsze sþowo" poety, wyraŇajĢce osobiste

przypomnienie elegijne, objawia juŇ doĻę dobitnie Mickiewicza - pŅniejszego mistrza zwiħzþych, spoiĻcie

zwartych i naturalnie rozwijajĢcych siħ wypowiedzi lirycznych.

Tak wiħc w tym potrjnym debiucie zetknħliĻmy siħ z autorem, ktry umie wyraŇaę swĢ osobowoĻę

w rŇnych ukþadach sytuacyjnych. W postawie autorytatywnego mwcy, apelujĢcego z klasycystycznym gestem

retorycznym do braci filomatw; w roli uĻmiechniħtego z lekkĢ ironiĢ reŇysera ukrytego poza stylizowanym

monologiem rozbawionego mþodzieıca; we wspominajĢcym zadumaniu liryki osobistej zabarwionej

sentymentalnym przeŇywaniem przeszþoĻci.

13 1 W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s 33.

1 Por. sĢd W. Kubackiego, áZima miejska", w ksiĢŇce: Pierwiosnki polskiego romantyzmu, s. 74: á...celowa

sztucznoĻę i przesada stylistyczna sĢ wyrazem autorskiego dystansu do tematu, kompromitujĢ bþahoĻę treĻci [...],

wywoþujĢ wraŇenie, Ňe wiersz ociera siħ o satyrħ".

15 Por. u Borowego, O poezji Mickiewicza, 1.1, s. 160-161; u Klei-nera, Mickiewicz, t. I, s. 102-103.

KaŇdy z tych trzech debiutanckich utworw staje u poczĢtku oddzielnej linii w twrczoĻci mþodego

Mickiewicza; liryki programowo-filomackiej, poezji Ňartobliwie-towarzyskiej i wierszy elegijno-osobistych.

Przyjrzyjmy siħ tym dziaþom poezji Mickiewicza bliŇej, rozpoczynajĢc od tego, ktry inauguruje Zima miejska.

TWìRCZOĺĘ ņAKTOBLIWIE-TOWARZYSKA

Z wesoþej atmosfery przyj acielsko-filomackich áfet" imieninowych zrodziþy siħ ájambyÑ Mickiewicza. Nie majĢ

one nic wsplnego z okreĻlanĢ tym mianem stopĢ metryki antycznej. Byþa to nazwa nawiĢzujĢca do satyrycznej

twrczoĻci jambisty greckiego, Archilocha, sþynĢcego ze zjadliwoĻci swych satyrycznych tworw; w jħzyku

filomackim oznaczaþa wiersze Ňartobliwe, wygþaszane na koleŇeıskich spotkaniach towarzyskich.

Daleko im byþo, oczywiĻcie, do zjadliwoĻci satyry Archilochowej; utrzymywane na ogþ w tonie wesoþych

podkpiwaı, z rzadka tylko wprowadzaþy akcenty Ňyczliwej, dobrodusznej satyry. Zgodne byþy z filomackim stylem

Ňycia: odczytywane nieraz na wycieczkach podmiejskich, przy zaimprowizowanym stole zjadþem i napitkami,

dobrze oddawaþy nastrj zabawy dominujĢcej zazwyczaj na tych imieninowych spotkaniach przyjacielskich.

áRozmowa powaŇna -jak mwi Kleiner 16 - rwnie im miþa jak przechadzka i wycieczka, dysputa zapala ich nie

mniej silnie jak wino i mid ..."

Mickiewiczowskie ájambyÑ odznaczaþy siħ z resztĢ rŇnorodnoĻciĢ tonu i tematyki. UdanĢ powagħ

przestrg i napomnieı þĢczĢ z dowcipami w ujħciu szczegþw z Ňycia lub upodobaı towarzyszy; lirycznoĻę

dyskretnych objaww przyjaŅni wiĢŇĢ z aluzyjnĢ ŇartobliwoĻciĢ satyrycznych przygadywaı koleŇeıskich. Z natury

doraŅnego, okolicznoĻciowego wystĢpienia, ájambyÑ reprezentujĢ swobodny, niejednolity rodzajowo typ

wierszowania. Z ZimĢ miejskĢ wiĢŇĢ siħ sporadycznĢ stylizacjĢ na wypowiedŅ serio, utrzymanĢ w najwyŇszych

regionach poetyckich, ostro skontrastowanĢ z bþahĢ tematykĢ codziennego wspþŇycia filomackiego; jasne, Ňe

wiodþo to wypowiedŅ jambw ku efektom ujħcia heroikomicznego.

Ale obok tego Î moŇe jeszcze silniej Î pojawia siħ Ňartobliwe wygrywanie kolokwialnoĻci jħzyka

potocznego, utkanej z przysþowiowych zwrotw utartej frazeologii, Ļmiaþo siħgajĢcej do prowincjonalnego, czasem

nawet trywialnego sþownictwa i dowcipnie wyþamujĢcej siħ z przepisw zaokrĢglonej, klarownie rozwijanej skþadni

klasycystycznego wierszowania. Obie tendencje, zespolone intonacjĢ rzekomo uroczystego przemwienia,

stwarzajĢ humorystyczny efekt parodii. Oto jak poczyna sobie w mwca filomacki u samego wstħpu do Walki

miodowej (1818/1819):

JakiŇ smutek z groŅnego wyniknie zamachu?

Caþy Olimp w kþopotach, caþy Parnas w strachu.

Ty bij dzielnie, ty dzielnie odpieraj najazdy:

Kto zwyciħŇy, þbem dumnym do bukisz o gwiazdy.

Lecz Ňeby Muz palcatki szþy gþadko jak z mydþĢ,

Trzeba je wprzdy w pewne zamykaę prawidþa .

Onomatopeiczne wykrzyknienia, makaroniczne wtrħty, rymy Ňartobliwe w rodzaju áskikiÑ Î ámetafizykiÑ,

ászpicbubyÑ Î áczubyÑ i inne przejawy prowokacyjnie potocznego sþownictwa wprowadzajĢ komizm tym

silniejszy, im jaskrawiej siħ od klasycystycznego puryzmu jħzykowego odcinajĢ. ZauwaŇyþ juŇ to Borowy: áPoeta

gotowy jest ÚszarmyclowaęÛ po wietrze, mwi o ÚrozrzadzonychÛ eterach, oratorskich ÚkraskachÛ i ÚrozkaraczonejÛ

bramie; [...] jamb jego myĻli wyprawiaę Úkulki gapieÛ; to znw wprowadza ÚszkrupuþÛ ( z rymem Úcztery i pþÛ)

i Úkudry koŅleÛÑ 17 .

Gdy do tego dodaę metryczne rozbijanie zdaı, urywanie ich oraz dobitne naruszanie zgodnoĻci

skþadniowej-metrycznej, efekt Ļmiaþego wygrywania swobody sþowa mwionego wobec rygorw poetyki

klasycystycznej stanie siħ tym bardziej wyczuwalny. Wystarczy zacytowaę zakoıczenie Jambw powszechnych (29

VI 1819), w ktrych poeta, ŇegnajĢc siħ z przyjaciþmi przed wyjazdem do Kowna, prbuje przedstawię kolegom,

co bħdzie, gdy zabraknie go na nastħpnej fecie imieninowej:

Wszystko jest. Lecz kto ucztħ otworzy? Jambista

Gdzie? Î Nie ma! Î Prologista gzie? Î Epilogista

Gdzie? Î Nie ma1 Î A ktoŇ krzyknie, kto duszkiem wypije? Î

Nie ma! Î Kto dþugĢ palnie rymowanħ chryjĢ? Î

Nie ma! Î SkĢd ognia, wieszcza skĢd buchaþa para?

Nie ma. Hu Î Hu Î

Zapewne, w peþnym dorobku poetyckim Mickiewicza bþahe to wiersze. Ale ich znaczenie w rozwoju jego

16 J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 138.

W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 32.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: