NIEMIECKA BALLADA ROMANTYCZNA
Niemiecka Ballada Romantyczna; oprac. Z. Ciechanowska, Wrocław 1963, BN II nr 142.
I. GENEZA I ZAKRES ANTOLOGII
Koncepcja antologii obejmującej niemiecką balladę romantyczną powstała dzięki inicjatywie Jadwigi Gamskjiej-Łempickiej. Podjęła zamiar przetłumaczenia na polski wszystkich ballad Goethego i zamiar ten wykonała niemal w całości. Wybór utworów do przekładu odpowiadał w znacznej części jej poetyckim zainteresowaniom. Szczególnie pociągała ja ludowa ballada. Prace tłumaczki przerwała jednak jej przedwczesna śmierć.
Tytuł Niemiecka ballada romantyczna pojęty został bardzo szeroko, podobnie jak i sam wybór utworów nazwanych mianem ballady.
Mówiąc „romantyzm niemiecki” nie mamy na myśli tylko tych zjawisk literackich, które określone są nazwą niemieckiej szkoły romantycznej ( okresu objętego działalnością Augusta Wilhelma i Fryderyka Schleglów oraz poezja Ludwika Tiecka, poprzez twórczość Zachariasza Wernera, Novalis’a, Klemensa Brentano i Achima on Arnim, poezję walk wyzwoleńczych 1813 r. aż do działalności poetów szwabskich z Ludwikiem Uhlandem). Romantyzm niemiecki pojmujemy jako ten okres literatury niemieckiej, który stanowi jej rozkwit w ostatniej ćwierci XVIII w . aż do połowy wieku XIX, w szczególności od Herdera do Heinego, łacnie z ruchem „burzy i naporu”, poprzez weimarski klasycyzm, aż do epigonów romantyzmu i poetów rewolucyjnych czasu Wiosny Ludów. Okres, w którym literatura niemiecka nie tylko czerpała z zewnątrz, ale odegrała też role w rozwoju romantyzmu europejskiego.
II. NAZWA, CHARAKTER I POCZĄTKI BALLADY
Geneza i wizje ballady jako gatunku literackiego są dość powikłane. Nazwa ta pogodzi z późnołacińskiego i włoskiego ballere (tańczyć) i oznaczałaby pieśń taneczną. Stosowana była jednak do różnych odmian poezji. Włoska ballata, prowansalska ballada oznaczał krótką pieśń stroficzną, śpiewaną przez tańczących, rozwinięto później przez trubadurów. W XIV i XV w. ballada oznaczała we Francji specjalny gatunek poezji lirycznej: pieśń złożoną z trzech rymowanych strof 8-12 wierszowych z 4 wierszowym wyśpiewam i refrenem o trzech kunsztownie skombinowanych rymach. Nazwę podobna zastosowano później w Anglii do utworów ludowych o charakterze epickim, często w formie dialogowej i lirycznym nalotem. Utwory tego rodzaju rozpowszechnione w krajach germańskich i skandynawskich, stały się wzorem dla ballad literackich XVIII i XIX w. Podobnego typu utwory powstawałyby krajach romańskich, w szczególności. W Hiszpanii, w XIV i XV w. noszą nazwę romancy. Romanca historyczna, początkowo pieśń popularna na temat świętych lub bohaterów stała się w wiekach XVI-XVII wytwornym gatunkiem literackim. Różne były jej rodzaje: romanca rycerska, mauretańska, liryczna, pasterska, burleska i satyryczna. Na rozwój romantycznej ballady niemieckiej wpłynęła jednak przede wszystkim tradycja krajów germańskich. Trzeba zaznaczyć, że czynione dawnej rozróżnienia pomiędzy balladą , a romancą, pierwszą jakoby bardziej ponura, drugą bardziej optymistyczna nie maja istotnego znaczenia. W terowi literackiej XVIII i początków XIX w. używane były na równi. Goethe pisał : „Ballada ma coś tajemniczego, nie będąc mistyczna (…). Tajemniczość ballady wynika za sposobu jej przedstawienia”. Zwrócił tez uwagę na jeszcze jednej moment charakterystyczny w balladzie „ Refren, nawrót tego samego tonu końcowego, nadaje temu rodzajowi poezji zdecydowanie liryczny charakter”. Definicja Goethego ujmuje kilka bardzo istotnych cech ballady i nadal jest aktualna. Dzisiejsi teoretycy nadal uznają balladę za gatunek synkretyczny. Szwajcarski pedagog Paweł Lang proponował nawet wyróżnienie ballady jako osobnego rodzaju literackiego obok liryki, epiki i dramatu, jako „Balladynę”. H. Benzmann wydawca najobszerniejszej antologii niemieckiej upatruje cechę ballady w bardzo nieokreślonym pojęciu nastroju: „pojęcie <<ballady>> obejmuje pewien kompleks nastrojów, fantastyczno-mistycznych albo heroicznych obrazów i uczuć […] Istota ballady odpowiada bezpośrednio pewnemu nastrojowi, stanowi i skłonności ludzkiej duszy”. I definiuje balladę:„Istotą ballady jest więc nastrój tragiczno-heroiczny albo nastrój tajemniczości. Konkretyzujący się w pewien przebieg akcji […]. Z tego nastrojowego charakteru wynika też jej liryczny i dramatyczny styl”. R. Petschem zalicza natomiast balladę do epiki i zestawia jej cechy z cechami noweli, traktują oba gatunki jako „krótkie formy”. Oznaczają one największy stopień konkretyzacji epickiej. W tych formach epiki mamy di czynienia z kilkoma wyróżniającymi się punktami: zdarzenie ważne wydobyte jest z przebiegu czasowego, wszystko co było przedtem lub potem jest naświetlone z punktu widzenia tego najważniejszego , napięcie promieniuje z głównego momentu na cale tło. Za cechę ballady Petchs uważa też przede wszystkim zaskoczenie. Głównym motywem kształtującym Am być wybuch inności, coś co może wyrwać człowieka z jego warunków historycznych i społecznych np. kontakty ze zmarłymi, z światem bogów i sił przyrody. W wspominanych przykładów widać jaką trudno jest uchwycić istotę ballady Podobnie zawodzą próby klasyfikacji nowoczesnej ballady literackiej. Wobec zacierających się w XIX w. granic gatunkowych oraz wielkiego liczebnego rozrostu i zróżnicowania ballady klasyfikacja tak a jak i próby definicji nie zostały przez nikogo przeprowadzone w sposób zadowalający. Dla przykładu autor podaje klasyfikację Pawła Langa. Odróżnia on dwie główne gałęzie ballady:
10
1). Balladę tajemniczą
· Balladę-legendę
· Balladę o zbrodni
· Balladę winy i kary
· Balladę o zmarłych powracających na ziemię
· Balladę o działaniu przeznaczenia
· Balladę mityczną
· Balladę magiczną
· Balladek o upiorach
· Balladę okultystyczną
2) balladę heroiczną
· Balladę o aktywnym bohaterstwie zewnętrznym (walka z ludźmi, zwierzętami itp.)
· Balladę o biernym bohaterstwie zewnętrznym (cierpliwość, wierność, wytrwanie)
· Balladę o wewnętrznym bohaterstwie ( przezwyciężanie siebie)
W. Kayser wyróżnia kilka rodzajów ballady; o duchach i upiorach, ballada rycerska, o magii przyrody, ballada idei, liryczna na wzór ludowej, historyczna, podaniowa, wzruszającą, grozy, heroiczna, historyczna ballada przeznaczenia, egzotyczna, polityczna i społeczna. Ten podział jest uwarunkowany rozwojem historycznym ballady i wydaje się bardziej uzasadniony niż sztywny schemat Langa. Ścisła definicja i klasyfikacja ballady nie są możliwe.
III. BALLADA TRADYCYJNA W KRAJACH SKANDYNAWSKICH, W ANGLII I W NIEMCZECH
Ballada tradycyjna (zwana tez niezupełnie słusznie balladą ludową)- poematy narracyjne o charakterze lirycznym, przekazywane droga tradycji ustnej, nie pisane, najczęściej krótkie, odnoszące się do jednego wydarzenia, o budowie stroficznej, rymowane, zaopatrzone w refren lub melodię. To definicja Mossego. Ballady były zawsze przeznaczone do śpiewu, a początkowo i do tańca. Były to ballady ludowe ale nie w takim znaczeniu jak to rozumieli romantycy. Obecnie ballada yuwazan jest za Gizło jednego twórcy. Ludowość nie wiąże się z osobą twórcy, lecz odbiorcy: pieśni przechodzące z ust do ust w ciągu dłuższego czasu, ulega zmianom, powstaje mnóstwo wariantów, nie możliwe jest ustalenie jednego krytycznego tekstu. Inna cechą ballady tradycyjnej jest wędrówka wątków z kraju do kraju. Wymiana tego rodzaju została skonstatowana w obrębie grupy germańskiej miedzy krajami skandynawskimi i Szkocją, miedzy Niemcami a Danią. Cała zaś grupa językowa germańska zapożyczył się we Francji. Czas powstania ballad nie jest ustalony. Na ogół panuje pogląd, ze powstały w XII w., jak świadczyły protesty duchowieństwa przeciw frywolności tej nowej mody i jak świadczą zachowane wyrazy wyszłe już z użycia w tym czasie, gdy zaczęto spisywać ballady, czyli w XV w. Sprawa pochodzenia ballady rajów germańskich jest przedmiotem dyskusji. Zdaniem Mossego formy balladowe rozszerzyły się z Francji. Tematy natomiast były wędrowne i mogły być opracowywane w formie baśni czy podania. Z kolei należy rozpatrywać cechy ballady tradycyjnej, charakterystyczne dla tego rodzaju i naśladowane w balladach literackich: budowa zawsze zwrotkowa, strofy dwu- lub cztero-wersowe, wiersze o czterech akcentach, parzyste. Najbardziej rozpowszechnionym jest typ 4=3=4=3, nazywany w Anglii wierszem balladowym. W najstarszych balladach są dwuwiersze, które maja cztery akcenty. Charakterystyczną cecha jest tez refren. Refren jest ruchomy i zmienny. W tej samej balladzie mogą być różne refreny lub ten sam refren może powtarzać się w różnych balladach. . Są ballady w których refren odgrywa naczelna rol.
Oprócz charakterystycznej wersyfikacji ballada posiada pewne właściwości stylu, którym bardziej jeszcze zawdzięcza swoja odrębność:
· Jak w baśniach tak w balladzie wyraźna jest skłonność do stosowania określonych liczb: ta sama czynność odbywa się np. 3 razy, pobyt w krainie zmarłych trwa 7 lat, rycerzy jest 24 lub 33 itp.
· -opisy są na ogół krótkie, raczej sugerowane niż wyrażone przy pomocy gotowych formuł
· Stale są pełne formuły np. „powiem sama prawdę”
· Także epitety są stałe np. złoto zawsze jest czerwone, łąka zielona, miecz dobry, Koń siwy itd.
· Podobne sytuacje bywają przedstawione w tych samych słowach i te same słowa padają w podobnych sytuacjach, powstają utarte zwroty
· Ballada często stosuje dialog lub powtórzenie przez dwie rozmawiające osoby tych samych słów z wariantami
· Zdania są na ogół krótkie i proste, mało albo wcale nie stosuje się inwersji, antytezy są rzadkie, częste są elizje i nagłe urwania zdania
· Nie ma przejść miedzy scenami; często nic nie wskazuje na zmianę rozmówcy
· Zazwyczaj pierwsza strofa wprowadza słuchacza w sytuację, a każda kolejna prowadzi do rozwiązania
Zastanawiano się czy lakonizm, pomijanie wszelkich przejść prowadzące do niejasności są zamierzone, czy wynikają z charakteru ballady jako poezji przekazywanej ustnie. Koncentracja ta mogła pochodzić z zapominania całych strof, podobnie ja ustny sposób przekazywania ballad mógł doprowadzić do utarcia się pewnych zwrotów. . Im bardziej ballada jest rozśpiewana tym więcej w niej sztywnych formuł, nieraz nie godzących się wcale z treścią ballady np. jak lament pośmiertny mordercy kochanki. Jeśli nawet efekty fragmentaryczności i koncentracji ballad były początkowo przypadkowe, to później stosowano je celowo.
Mimo, że ballada ludowa dzieli \często wątki i motywy z innymi rodzajami twórczości, można wyróżnić niektóre szczególnie częste w balladach krajów skandynawskich, brytyjskich i niemieckich:
· Najstarszym elementem są podania o świecie nadnaturalnym, szczególnie w grupie ballad brytyjsko-skandynawskich panuje atmosfera tajemnicy i magii, pełno tu wróżek, elfów, trolli, czarowników i wilkołaków: matka zmartwychwstaje by pomóc dzieciom, syn idzie po rade do grobu matki, młoda kobieta żyje przez 7 lat pod woda z wodnikiem, kości zabitego człowieka śpiewają. To wszystko to tez motywy baśniowe.
· Motyw metamorfozy, skandynawskie ballady o przemianach
· Motywy z zakresu stosunków miedzy ludźmi np. nieumyślne spowodowanie czyjejś śmierć, pożycie brata z siostrą bez wiedzy o tym, że są rodzeństwem
· Ballady niemieckie wykazują zapożyczenia z poematów rycer5skich
· -w Dani spotyka się grupę ballad osnutych na podaniach o Teoderyku z Werony
· Ponieważ rozwój ballady był współczesny z rozszerzaniem się chrześcijaństwa, brak w nim wątków biblijnych
· Ballady czerpały w każdym kraju nie tylko z zasoby bohaterów międzynarodowych, szczególnie opiewano bohaterów legendarnych danego kraju np. w Anglii Robin Hooda, często mowa jest o zdarzeniach prawdziwych, ale zdeformowanych
· Dominują jednak w balladach ludowych nieskończone historie miłosne, konflikty rodzinne, opowieści awanturnicze. Miłość najczęściej przedstawiona jest w barwach tragicznych np. temat kochanka otrutego przez rywalkę
Rozwój ballady przebiegał odmiennie w poszczególnych krajach. Najlepsze warunki miła ballada w Danii wobec braku poezji dworskiej. Zaczęto tu zbierać ballady już w wieku XVI. Zachowano przeszło 600 ballad i 3000 wariantów. W Szwecji i Norwegii ballada pojawiła się równie wcześnie, ale je okazy zaczęto zbierać dopiero w XIX w. Najciekawsze są wyspy Owcze, gdzie zachowały się nie tylko stare teksty śpiewane do dziś, ale i obyczaj ballady tańczonej. Największe znaczenie dla ballady literackiej ma bogaty zasób ballad wysp brytyjskich. Normanowie wprowadzili tam taniec i pieśń francuską la carloe.. Data pojawiania się ballad w języku rodzimym nie została ustalona. Ballady nie miały tu charakteru narodowego ajk w Danii. Ograniczone były do pewnych środowisk. Rozpowszechniali je minstrele, później drukowano jako ulotki i sprzedawano po wsiach. Szkocji były lepsze warunki dłuższego się zachowania cech ballady. Angielsko-szkockie ballady zawieraj wiele arcydzieł liryzmu i narracji. W Anglii rozpowszechniony był cykl ballad o Robin Hoodzie. Szkocie ballady opiewają prymitywne zwyczaje i śmiałych wojowników. Bogato reprezentowany jest tu swat fantastyczny. Okres romantyczny wydobył te zabytki, a sławna publikacja Tomasza Percy Religues of Ancien English Poerty (1765)stała się natchnieniem dla poetów całej Europy. Percy zbierał bezkrytycznie wszystko co mu dostarczano, tak ze wśród ballad i pieśni nie jedno było pochodzenia literackiego. Ballada ludowa w Niemczech rozwijała się podobnie jak w innych krajach, choć wykazuje tez pewne odmienne rysy, wspólne z charakterem tradycyjnej ballady holenderskiej i Szwajcarskiej. Ballad tradycyjnych w Niemczech zebrano zaledwie ok. 250. charakter maja bardzo liryczny, osobisty i sentymentalny, mniej narracyjny. . Refrenu prawie się nie spotyka lub jest on zredukowany do formy wykrzykników czy zaśpiewów. W kraju tym ballady były śpiewane lub recytowane przez jedną osobę przed audytorium, które nie brało czynnego udziału w wykonaniu. Wskazywały na to właśnie brak refrenu. . Początki ballady tradycyjnej w Niemczech nie są dokładnie znane. Badacze niemieccy chętnie wyprowadzają blade ludową z pieśni bohaterskiej wczesnego średniowiecza. Rękopisy ballad tradycyjnych tylko w niewielkiej liczbie pochodzą z XIV w w, rozkwit tego gatunku datuje się dopiero na wiek XV. Przypuszczalnie wiele ballad z wieku XV i XVI to utwory znane jedynie w kołach dworskich i szlacheckich, mało rozpowszechnione. Wątki ballad tradycyjnych czerpano wiec może z pieśni bohaterskiej, dalej z twórczości minnsängerów, z podań ludowych i baśni oraz międzynarodowych nowelistycznych wątków, niestety są one oparte o tradycję zdarzeń i osobistości historycznych. Od pieśni historycznych ballady różnią się jednak tym, ze przedstawione w nich wydarzenia trąca swój związek z czasem i miejscem, nasycają się treścią fantastyczną i przybierają znamiona typowości. Typowe motywy ballad niemieckich:
-żegnanie rycerza z damą
-powrót rycerza z wyprawy wojennej i spotkanie z żona
-wyproszenie uwolnienia więźnia
-śmierć kochanka
-wierność i sprzeniewierzenie się miłości
-zbrodnia i zemsta itd.
Ballady, te które przeszły następnie do warstw ludowych rozpowszechniano ustnie, później w postaci druków ulotnych. Zaczęto je zbierać pod impulsem publikacji Percy’ego. Jednym z pierwszych zbieraczy był Goethe, który zanotował kilkanaście ballad ludowych z Alzacji. Wielkim propagatorem zbierania ballad i pieśni był J. G. Herder.
III. Z DZIEJÓW NIEMIECKIEJ BALLADY LITERACKIEJ
Początki ballady artystycznej.
Literacka ballada niemiecka zawdzięcza swe powstanie różnorodnym impulsom. Rodzime źródła odgrywają tu mniejszą role niż naśladownictwo obcych. W połowie wieku XVIII pojawiła się w Niemczech tzw. Ballada komiczna. Inicjatywa wyszła z Francji, gdzie zwrócono się do dawnych romance, a ożywił je na nowo A. P. de Moncrif. Niesłusznie sądzono , ze zamierzał on je parodiować i uważano że jego naiwność jest sztuczna. Moncrif traktował swe usiłowania poważnie, zajmuje też istotne miejsce w procesie odnowy poezji ludowej w krajach europejskich XVIII w. we Francji pojawiały się różne zbiorki takich poezji. W rękach poetów wykształconych gatunek ten straciła już związek z muzyką, a ballady literackie stały się poezją do czytania, a nie do śpiewu. Taki charakte...
warycki