Literatura- ściąga.docx

1. Rodzaje literackie:

-epika- rodzaj literacki obejmujący utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiot literacki występuje jako narrator i podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja. Np. bajka, baśń.

-liryka- rodzaj literacki obejmujący utwory, w których nadrzędną rolę odgrywa osoba mówiąca w wierszu (podmiot liryczny) i jej monolog. Temat stanowią przede wszystkim wewnętrzne doznania i emocje jednostki. Utwory te najczęściej występują w postaci wiersza.

-dramat- rodzaj literacki, przeznaczony do wystawiania na scenie, wyrazista i oparta na konflikcie akcja. Kompozycyjnie podzielony na akty i sceny, tekst główny składa się z dialogów i monologów postaci. Np. tragedia, komedia.

2. Gatunki literackie:

-baśń- jeden z fantastycznych gatunków epickich, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, odwołujący się zwykle do folkloru nie posiadający określonego miejsca oraz czasu. Opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach i zjawiskach.

-bajka- krótka powiastka wierszem lub prozą, zawierająca naukę (morał). Spostrzeżenia dotyczące zasad postępowania dobra i zła. Bohaterami np. są zwierzęta, które uosabiają określone typy ludzkie(mądra sowa, chytry lis) ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty.

-mit- utwór literacki opowiadający o początku świata i czasach kiedy żyli bogowie i herosi, który ma wyjaśnić pochodzenie świata, prawa natury oraz sens obrzędów religijnych i magicznych. Jego bohaterami są istoty boskie oraz postacie obdarzone ponadludzkimi właściwościami np. Mit o Demeter i Korze.

-powieść– utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości bohaterów; np. Quo Vadis. Występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron.

-opowiadanie- gatunek epicki, utwór prozaiczny niewielkich rozmiarów o prostej zazwyczaj jednowątkowej fabule; swoboda kompozycyjna, epizodyczna fabuła, dygresja, partie opisowe i refleksyjne, często eksponowanie osoby narratora i okoliczności towarzyszącej narracji.

-nowela- utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. Latarnik.

- komiks - fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych wspomaganych wątłym tekstem słownym; rysunek przedstawia bohaterów w wyrazie zarysowanej sytuacji, test zaś ogranicza się do ich wypowiedzi wynotowanych w rysunek w formie „dymka”.

-legenda- opowieść  o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowności i niezwykłości, szczególnie  zżycia świętych, apostołów, męczenników ujawniająca czas i miejsce akcji

-wiersz- przeciwieństwo prozy. Mowa celowo ukształtowana i zorganizowana brzmieniowo charakteryzująca się powtarzalnością elementów(akcentów, głosek, wersów, strof) i wzajemnym powiązaniem znaczeń użytych słów.

3. Polscy twórcy baśni i bajek:
-Ewa Szelburg- Zarembina- Rzemieślniczek wędrowniczek; Różowe szynki; Królestwo bajki; Wesołe historie; Baśnie; Kije samobije i inne baśnie

-Hanna Januszewska- O chłopcu drewnianym; O kocie, co fajkę kurzył i o innych dziwach; O dobrym strachu; O flisaku i Przydróżce; Baśnie polskie

-Jan Brzechwa- Baśń o korsarzu Palemonie; Pan Drops i jego trupa; Opowiedział dzięcioł sowie; Szelmostwa lisa Witalisa; Przygody rycerza Szaławiły; Za króla Jelonka; Pan Soczewka w puszczy; Pan Kleks

-Czesław Janczarski- Tygrys o złotym sercu; Miała babuleńka kozła rogatego; Przygody i wędrówki Misia Uszatka; Nowi przyjaciele Misia Uszatka

-Maria Kownacka- O szewczyku Łukaszku, co szył buty dla ptaszków; Jak mysz pod miotłą

-Maria Konopnicka- O krasnoludkach i sierotce Marysi, Krasnoludki są na świecie, Na jagody, O Janku Wędrowniczku

-Anna Świrszczyńska- O Małgosi, co się niczego nie bała

4. Poezja w literaturze dla dzieci:
-poezja liryczna- to wiersze typowo liryczne, charakteryzujące się dużym zabarwieniem uczuciowym. Ich tematyka opiera się na realistycznej obserwacji życia, pogłębia wiedzę dziecka o świecie, dotyczy najbliższego otoczenia dziecka. Wpływa na rozwój emocjonalny i postawy moralne, uczy właściwego postępowania.
Przedstawiciele:
-Czesław Janczarski-Wspólna sprawa; Mieszkanie Hani; Abecadło przyrodnicze; Listy,listy,listy; Sklepy
-Jerzy Ficowski-Denerwujek; Zielona Maja; Maciupinka; Kolorowy kalendarzyk
-Maria Czerkawska-W czas pogody; Kto się śmieje; W lesie biało; U starej wierzby; Czerwona piłeczka

-poezja wyobraźni - jest wzorowana na fantastyce baśniowej i twórczości ludowej. Opiera się na folklorze dziecięcym i jest poezją najbliższego kontaktu matki z dzieckiem. Prezentuje świat z pozycji dziecka uwzględniając jego imaginację i potrzeby psychiczne.
Przedstawiciele:
-Janina Porazińska-Pleciugowe nowinki; Smyku-smyku na patyku; Psotki i śmieszki; Trzy gaduły

-Hanna Januszewska-To trasa śpiewa; Zwycięskie kielnie; Majowe święto; Srebrna kózka; Z góry na mazury

-Ewa Szelburg- Zarembina-Dzieci miasta; Nasi braciszkowie; Moje wierszyki; Wierszyki Reni; Na listeczku kalinowym; Idzie niebo ciemną nocą; Opowiem wam

-Joanna Kulmowa-Zimowe słowiki; Gdyby; Wiersze dla Kaji

-Mieczysława Buczkówna-Zaczarowana jagoda; Toni; W polu i w lesie; Poczta leśna; Rybacy

-Anna Świerczyńska-Cudowna broda szacha; Nad rzeką Zam-Zam

-Joanna Papuzińska-Nasza mama czarodziejka; Śniegowa przyroda

-poezja satyryczno-groteskowa - posługuje się śmiesznym i żartobliwym słownictwem. Ukazują dowcipne i absurdalne sytuacje. Jej cechy to: satyra, żart, groteska.
Przedstawiciele:
-Julian Tuwim-Cuda i dziwy; Zbiór poetycki; Wiersze dla dzieci. WIERSZE: Lokomotywa; Słoń Trąbalski; Zosia Samosia; Warzywa; O Grzesiu kłamczuchu i jego cioci; O Panu Tralalińskim

-Jan Brzechwa-Tańcowała igła z nitką; Kaczka dziwaczka. ZBIORY WIERSZY; Brzechwa dzieciom; Sto bajek; Globus; Śmiechu warte

-Wanda Chotomska-Teatr na jednej nodze; Tere- fere; Wiersze pod psem; Pan słoń; Od poranka do wieczora; Plus i minus; Przygody jeża spod miasta Zgierza; Gdyby tygrysy jadły irysy; Siedem księżyców; Od rzeczy do rzeczy

-Ludwik Jerzy Kern-Pierwszy i kilka innych wierszy; Żyrafa u fotografa; Jurek Ogórek; Niedźwiedź w szafie; Cztery Łapy; Pan Tygrys

-Jan Izydor Sztaudynger-Kasztanki; Narodziny obłoczka; Zwrotki dla Dorotki

-poezja awangardowa - oszczędne operowanie słowem poetyckim, stosowanie skrótów myślowych, posługiwanie się skondensowanymi obrazami poetyckimi, eliminowanie rytmicznej monotonii.
Przedstawiciele:
-Józef Czechow-Jesień; Przy sianokosach; Wiersze dla dzieci; Jak groch wędrował

-Wiktor Woroszylski-Felek i naokoło; Dużo śmiechu, trochę smutku, to historia mamut ku; Opowiem wam w tajemnicy

-Anna Kamieńska-Zajęczy pałac; Pod jabłonią; Jaworowi ludzie; Dębowa kołyska

-Tadeusz Kubiak-Gdy zapadnie noc; Karuzela; Piękna podróż; Niby na niby; Kto z was mieszka w tych miasteczkach; Pawie wiersze; Wesoły deszcz; W kraju Baj- Baju; Wiersze na dzień dobry

-Józef Ratajczak-Ziarenka maku; Zamki na lodzie; Pokój z kukułką; Chwile z motylem
-Julian Przyboś-Wiersze i obrazki.

5. Baśnie i bajki regionalne:

a) Śląsk-  bohaterowie: istoty demoniczne, utopce, diabły, dobre i złe duchy kopalni: Skarbnik, Piędzimężyk, Kraśniczka, górnik, wąż król węży

-Gustaw Morcinek-Jak górnik Bulandra diabła oszukał; Przedziwne śląskie powiarki; Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku

-Kornelia Dobkiewiczowa-Miedziana lampa; Sztolnia w Sowich Górach; Wężowa Królewna; Zamek nad Czarnym Jeziorem

b) Pomorze- bohaterowie: rybak, bursztyn, król ryb, królewna, Jurata, stolemy- duże krasnale

-Franciszek Fenikowski-Bursztynowe serce; Gburzy z Gnieżdżewa; Okręt w herbie; Gdańska szkatułka; Złoty strąd

-Hanna Zdzitowiecka- Bursztynowe baśnie

c) Mazury i Warmia- bohaterowie :panny wodne, król ryb, smętek- demon

-Tadeusz Stępowski-Czterej synowie Raka; Kiermasz bajek

-Karol Małłek-Opowieści znad mazurskiego Gangesu

-Maryna Okęcka- Bromkowa-Nad jeziorem bajka śpi

-Irena Kwinto-Dar królowej róż

d) Nadodrze- bohaterowie: czarownice, wodnik i inne siły demoniczne, rycerze i wodzowie polscy, upiory

-Izabela Koniusz i Helena Rutkowska-Królewska pieczęć

e) Ziemia Lubuska- bohaterowie: polscy kmiecie, mieszczanie- rzemieślnicy, plebs miejski, patrycjat niemiecki, wodnik, rusałki, krasnale, duchy, mary i upiory

-Izabela Koniusz-Złota dzida Bolesława

-Kazimierz Malicki-O krasnoludkach, Jagusi i siedmiu zaklętych rycerzach

f) Podhale i Jura Krakowsko- Częstochowska- bohaterowie: skały, rozmaite groty, ruiny zamków, jeziora

-Stanisław Pagaczewski-Diabelski kamień; Baltazar Gąbka

g) Mazowsze- bohaterowie: diabeł Boruta i Rokita

-Włodzimierz Piotrowski- Dole i niedole diabła Boruty

6. Proza w literaturze dla dzieci:

a) proza społeczno-obyczajowa- jej tematyka dotyczy spraw nurtujących młodych ludzi, zaczerpnięta jest z ich najbliższego otoczenia: z środowiska rodzinnego, szkolnego, z podwórka. Opisuje perypetie przyjaźni, miłości, niepokoje moralne i egzystencjalne. W prozie tej wyróżniamy cztery nurty:

Nurt o tematyce wojennej:

-Maria Zarębińska- Dzieci Warszawy

-Janina Broniewska- Krystek z Warszawy

-Halina Rudnicka- Polną ścieżką

-Aleksander Kamiński- Kamienie na szaniec

Nurt o tematyce zaangażowanej:

-Bogdan Ostromęcki- Domy nad Wisłą

-Marta Michalska- Hela będzie traktorzystką

-Janina Stępieniowa- Pietrek będzie budowniczym

-Hanna Mortkowicz-Olczakowa- Krzak jaśminu

Nurt o tematyce rodzinnej:

-Jadwiga Korczakowska- Bułeczka, Nad morzem

-Maria Kędziorzyna- Co by było gdyby
-Irena Jurgielewiczowa- Ten obcy

-Stanisław Kowalewski- Czarne okna

Nurt o tematyce szkolnej i harcerskiej:

-Eugenia Kobylińska-Masiejewska- Jak 1b odkryła Nowy Ląd

-Marian Brandys- Dom odzyskanego dzieciństwa

-Adam Bahdaj- Narciarski ślad

-Edmund Niziurski- Księga urwisów

b) proza fantastyczno-naukowa- opisuje wydarzenia najczęściej umiejscowione w przyszłości wobec czasów autora. Opiera się na hipotetycznym rozwoju nauki i techniki. Zawiera takie cechy jak: specyficzny typ czasoprzestrzeni, neologizmy związane z rozwojem techniki, kontakt z obcą cywilizacją. Akcja często odbywa się na obcych planetach, pokładzie statku kosmicznego lub jest wędrówką w czasie.
Dla młodzieży pisali:

-Juliusz Verne- Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi

-Stanisław Lem- Człowiek z Marsa, Astronauci

-Bohdan Korewicki- Przez ocean czasu

-Maciej Kuczyński- Babcia - robot przy kominku, Atlantyda- wyspa ognia, Katastrofa

Dla dzieci pisali:

-Jerzy Broszkiewicz- Wielka, większa i największa, Oko Centaura.

-Maria Kann- Błękitna Planeta

c) proza podróżniczo-przygodowaa- motyw podróży, niezwykła sceneria zdarzeń fabularnych zwykle na egzotycznym tle, dramatyczne konflikty, w które uwikłani są odważni bohaterowie odkrywający nowe lądy. Walczą oni z dziką przyrodą, z przeciwnościami losu i ze wszelkimi odmianami zła. Proza ta łączy walory poznawcze i wychowawcze z literacką atrakcyjnością, dlatego najpełniej zaspokaja potrzeby psychiczne młodego odbiorcy.
-Adam Dubowski- Pięć ,dziesięć godzin w kranie lasów jezior i historii
-Marian Józefowicz- Przedziwne wędrówki Hacusia

-Jerzy Lirski- Podróże w nieznane

-Andrzej Gryf- W kranie śniegów, Na mroźnym szlaku

-Danuta Bieńkowska- Szlakiem orlich gniazd

-Jarosław Kraszkiewicz- Wycieczka do Sandomierza

d) proza przyrodnicza- jej fabuła opisuje przyrodę i zwierzęta. Bohaterom zwierzęcym nadaje ona często ludzkie cechy.
-Maria Kownacka- Kajtkowe przygody, Rogaś z doliny Roztoki

-Irena Jurgielewiczowa- O czterech warszawskich pstroczkach

-Helena Bobińska- Dzieciaki i zwierzaki, O kotku góralu

-Tytus Kasprowicz- Księga puszczy. Szlakiem czarnego zwierza, Żelazny wilk, Księga puszczy. Saga o niedźwiedziu
e) proza sensacyjno-kryminalna- dostarcza ona atrakcyjnej rozrywki, uczy logicznego myślenia i potępia zło (konstrukcja fabuły przypomina baśń gdzie dobro zawsze zwycięża).

-Edmund Niziurski- Niewiarygodne przygody Marka Piegusa, Fałszywy trop

-Adam Bahdaj- Wakacje z duchami, Stawiam na Tolka Banana

-Zbigniew Nienacki- Pan samochodzik i templariusze, Uroczysko

-Janusz Domagalik- Pięć przygód detektywa Konopki

-Władysław Krupka- Seria komiksów o przygodach kapitana Żbika