I wojna światowa. Gospodarcze skutki pokoju

Cechy gospodarki wojennej. Gospodarcze skutki wojny. Powojenna dezintegracja gospodarki światowej. Problem zadłużenia. Wzrost nacjonalizmu gospodarczego (neomerkantylizm). Inflacja w powojennej Europie. Reformy walutowe.

I wojna światowa, rok 1918

        Państwa centralne (kolor pomarańczowy)

      Państwa Ententy (kolor zielony)

Arcyksiążę Franciszek Ferdynand

v   Cechy gospodarki wojennej

·        Przestawienie gospodarki - przystosowanie jej  do potrzeb wojny.

·        Rozwój przemysłu zbrojeniowego (wzrost inwestycji i zatrudnienia) kosztem rolnictwa i innych dziedzin gospodarki. 

·        Nastąpiło odejście od zasad liberalizmu gospodarczego.

·        Państwa militaryzowały swe gospodarki, podporządkowując potrzeby cywilne potrzebom wojskowym.

·        W Niemczech od 1916 realizowano tzw. plan Hindenburga. Państwo (Urząd Wojenny) przejęło funkcje regulacyjne i  kontrolę nad gospodarką,

o       kontrolowało zatrudnienie, płace, ceny,

o       wprowadziło rekwizycje, przymus pracy, zakaz strajków,

o       przedłużano czas pracy,

o       wprowadzono system kartkowy.

W tym czasie około 70% przemysłu europejskiego pracowało na potrzeby wojny.

Paul von Hindenburg

v   Gospodarcze skutki wojny

o       Straty ludnościowe

Szacuje się, że w tej wojnie poległo na frontach około 9 mln ludzi, a ponad 20 mln zmarło w wyniku odniesionych ran, z głodu i chorób wywołanych wojną (tyfus, „hiszpanka”- która w latach 1918-1919 przybrała rozmiary pandemii).

Największe straty na frontach poniosły (bez USA):

-         sprzymierzeni - 5.040 815

w tym :

Imperium Rosyjskie – 1.700 000

Francja – 1.357 800

Wielka Brytania( i imperium Bryt.) – 908 371

-         państwa centralne -  3.386 015

w tym:

Niemcy – 1.773 700

Austro-Węgry – 1.200 000

o       Finansowe koszty wojny (operacji wojskowych) wahały się od 180-230 mld dol (wg siły nabywczej z 1914), a koszty pośrednie – w postaci zniszczeń – 150 mld dol.

v   Powojenna dezintegracja gospodarki światowej

o       Dezorganizacja handlu międzynarodowego i wojna gospodarcza prowadzona przez uczestników wojny, zwłaszcza Wielką Brytanię i Niemcy (blokada portów niemieckich). Spadek eksportu z Europy do państw zamorskich – co skutkowało budową własnego przemysłu przetwórczego w tych krajach.

o       Zachwianie równowagi światowego rolnictwa. Wzrost zapotrzebowania na  żywność w warunkach, gdy znaczne obszary wyłączone były z produkcji, pobudziło jej wzrost zarówno w USA jak i w krajach Ameryki Łacińskiej, co w latach 20. doprowadziło do nadprodukcji i spadku cen.

o       Uczestniczące w wojnie państwa europejskie utraciły dochody z żeglugi i innych usług (bankowych, ubezpieczeniowych). Dużą stratą była tez utrata dochodów z  zagranicznych inwestycji.

o       Poważne zaburzenia w gospodarkach państw uczestniczących w wojnie wywołała  inflacja.

v   Gospodarcze skutki pokoju

Ukształtowany w stuleciu poprzedzającym I wojnę światową międzynarodowy podział pracy  zapewnił potęgę Europie niemal w każdej dziedzinie (w nauce, w kulturze, gospodarce i in.).  Po ponad czterech latach niszczącej wojny szukano dróg powrotu do normalności.

·        Pokój paryski, który miał rozwiązać powojenne problemy gospodarcze, w istocie je zaostrzył, nie uwzględnił bowiem realiów gospodarczych. Z traktatów pokojowych wyniknęły dwa rodzaje trudności gospodarczych: wzrost nacjonalizmu gospodarczego (nazwany neomerkantylizmem) oraz problemy walutowe i finansowe.

·        Najważniejszy z traktatów, zawarty z Niemcami 28 czerwca 1919 w Wersalu, zwracał Francji Alzację i Lotaryngię, zezwalał na francuską okupację doliny rzeki Saary, oddawał Polsce większość Prus Zachodnich (Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie) oraz część Górnego Śląska.

·        Niemcy utraciły:

o       13% przedwojennego obszaru,

o       10% ludności,

o       14,6% ziem uprawnych,

o       75% złóż żelaza,

o       68% rud cynku,

o       26% węgla kamiennego.

Traktat pozbawiał też Niemcy kolonii.

Odszkodowania miały charakter rzeczowy i finansowy. Niemcy musiały oddać zwycięzcom:

o       marynarkę wojenną,

o       50% floty handlowej oraz część floty rybackiej,

o       znaczną część taboru kolejowego (5 tys. parowozów, 150 tys. wagonów kolejowych),

o       5 tys. samochodów ciężarowych i in.

·        Art. 231 traktatu wersalskiego deklarujący, że Niemcy akceptują odpowiedzialność za straty i szkody  będące konsekwencją wojny, uzasadniał roszczenia aliantów do „reparacji” finansowych, które po długich pertraktacjach ustalono na 132 mld marek w złocie ( ok. 31,5 mld dol. - co stanowiło ponad dwukrotną wielkość niemieckiego dochodu narodowego) oraz 25% zysków z handlu zagranicznego, spłacane w ratach przez 42 lata.

·        Sprzeciw wobec wysokości odszkodowań zamanifestował rezygnacją z uczestniczenia w delegacji brytyjskiej John Maynard Keynes, a swoje stanowisko w tym względzie wyraził w pracy: Gospodarcze konsekwencje pokoju (Economic Consequences of the Peace), która okazała się bestsellerem.

v   Problem zadłużenia

·        Do 1917 roku wysiłki wojenne finansowała Wielka Brytania (4 mld dol). Później wysiłek ten podjęły Stany Zjednoczone. Do końca wojny wzajemne zadłużenie państw alianckich wynosiło ponad 20 mld dol.,

z czego:

o       50% przypadało na USA,

o       7,5 mld $    na Wielką Brytanię (mniej więcej dwa razy tyle, ile sama pożyczyła od USA),

o       2,5 mld $ na Francję (tyle też udzieliła pożyczek).

Upór alianckich (głównie amerykańskich) mężów stanu, aby problemy zobowiązań rozpatrywać oddzielnie, zamiast uznać ich wzajemne związki, pogłębił trudności gospodarcze.

·        Francja, Wielka Brytania i inne państwa alianckie mogły spłacać swe długi jedynie pod warunkiem uzyskania odszkodowań od Niemiec. Ograniczenia gospodarcze nałożone na Niemcy nie pozwalały jednak na uzyskanie nadwyżki w handlu zagranicznym, umożliwiającej spłaty. Pod koniec 1922 roku w wyniku obciążenia kraju spłatami reparacji gwałtownie zaczęła spadać wartość marki niemieckiej i Niemcy zaprzestały spłat.

·        Spłaty reparacji przez Niemcy                                  mld$                   

Suma reparacji (decyzja z 1921 roku)                     31,5                      100,0%

Zaliczone dostawy towarowe z lat 1918-1921           1,4                           4,4%

Spłaty w latach 1921-1924                                        1,0                           3,2%

Spłaty w latach 1924-1929 (plan Dawesa)                1,7                           5,4%

Spłaty w latach 1921-1939 (plan Younga)                 1,0                           3,2%

Ogółem spłacono do 1931 (moratorium Hoovera)     5,1                        16,2%

Źr. W. Morawski (red.): Powszechna historia gospodarcza 1918-1991. Warszawa 1994.

v   Inflacja

Z chwilą zakończenia wojny ceny

o       w USA były 2,5 razy wyższe niż w 1914 roku,

o       w Wielkiej Brytanii  3 razy,

o       we  Francji 5 razy,

o       w Niemczech 15 razy,

o       w Bułgarii ponad 20 razy (R. Cameron, 1999, s. 374),

a więc nawet tak silne waluty jak funt szterling i dolar amerykański nie były w stanie utrzymać swej przedwojennej wartości.

Inflacja  dotknęła przede wszystkim państwa pokonane oraz nowopowstałe  i odrodzone po rozpadzie przedwojennych imperiów; przede wszystkim Niemcy oraz wszystkie państwa powstałe po rozpadzie monarchii Habsburgów (na przykład kurs korony austriackiej przed wojną wynosił 5 koron/1$, a w sierpniu 1922 notowano 83.000 koron/1$). 

Hiperinflacja

Kraj                    inflacja w ostatnim roku      najwyższy nominał     data stabilizacji,

nowa waluta

Niemcy                       ok. 30mld %                                 100 bln              11.1923            rentmarka/11.1923

Polska                        ok. 36000 %                                  10 mln              02.1924            złoty/04.1924

Austria                       ok.  7200 %                                    5 mln              09.1922            schilling/12.1923   

Źródło:  W. Morawski (red.), Historia gospodarcza 1918-1991. Floks, Warszawa 1994, s. 62.

·       Inflacja w Polsce   (hiperinflacja)

II Rzeczpospolita

o       Marek polskich za dolara:

1918            -  6

1919...