Metody badań pedagogicznych
I Wstęp................................................................................................................. 3
II Podstawowe pojęcia………………………………………………………….. 4
a. Praca naukowa…………………………………………………….................... 4
b. Metoda naukowa……………………………………………………….. …….. 5
c. Procedura badawcza…………………………………………………………… 5
d. Techniki badań………………………………………………………………… 7
e. Narzędzia badawcze…………………………………………………………… 7
III Monografia pedagogiczna…………………………………………………….7
a. Technika: analiza dokumentów…………………………………………………9
b. Dokumenty…………………………………………………………………… ..9
c. Analiza……………………………………………………………………… ..10
d. Błędy………………………………………………………………………… .12
IV Sondaż diagnostyczny……………………………………………………… .13
a. Ankieta……………………………………………………………………… ..14
b. Dobór próby reprezentatywnej……………………………………………… .16
c. Błędy………………………………………………………………………… .16
V Metoda indywidualnych przypadków………………………………………17
a. Wywiad……………………………………………………………………… .18
b. Rzetelność badań jakościowych……………………………………………… 19
VI Eksperyment pedagogiczny………………………………………………… 21
a. Techniki wykrywania zależności między zmiennymi…………………………22
b. Techniki w eksperymencie pedagogicznym………………………………….. 24
c. Błędy………………………………………………………………………….. 25
VII Badania ilościowe …………………………………………………………25
VII Badania jakościowe……………………………………………………… .27
VIII Bibliografia…………………………………………………………………32
I. Wstęp
Metody badawcze są warunkiem wszelkiego postępu, wiedzy i działalności ludzkiej. Wszystkie rozwijające się w historii nauki korzystały z metod badawczych w sposób świadomy i celowy. Te zaś, które odwoływały się jedynie do osobistych odczuć naukowych badaczy, czy tez do ich intuicji, nie wniosły nic konstruktywnego do postępu nauki. Nie opierały bowiem o rzetelne informacje badanych przez siebie zjawisk
i procesów zachodzących w rzeczywistości. Badacze, którzy nie stosują systematycznych i planowych metod badawczych nie mogą swojej działalności mianować „naukową”. Wyniki tych nienaukowych badań są najczęściej mało istotne, nie wnoszą do nauki nic nowego oprócz pustych komentarzy, mnożenia wypowiedzi
na dawno już określony i zdefiniowany temat.
Nie we wszystkich naukach metody, techniki i narzędzia badawcze są możliwe
do jednoznacznego określenia. Przykładem takiej dyscypliny naukowej jest pedagogika. Spotykamy się w niej z różnorodnym opisywaniem metod i technik oraz narzędzi badawczych. Nie jest to powód, by osiągane przez badaczy pedagogicznych efekty miały zyskiwać miano „nienaukowych”, gdyż są one wykonywane intencjonalnie i rzetelnie. Jest to jednak przyczyną wielu nieporozumień na gruncie samej pedagogiki. Z powodu tych niejednoznaczności brakuje również wypracowanym pojęciom charakteru uniwersalnego. Taka sytuacja braku pojęciowego porządku, występująca w pedagogice, może być tłumaczona niewielkim przedziałem czasowym, w którym pedagodzy zajmują się metodologią badań pedagogicznych. Nie jest to jednak korzystna sytuacja. Podejmowanych jest wiele dążeń mających na celu ujednolicenie pojęć, tak aby ułatwić wzajemną komunikację na terenie pedagogiki oraz by wyeliminować ten chaos terminologiczny. Nie może być dłużej tak, że na jednej linii stawia się różnorodne metody badawcze, takie jak: ankieta, test, introspekcja i badania historyczno – porównawcze. Konieczne jest tu wprowadzenie pewnej systematyzacji, wprowadzenie pewnych ustaleń pojęciowych w oparciu o terminologię metodologii ogólnej.
Pierwszą koniecznością jest wypracowanie pewnych rozróżnień w postępowaniu badawczym. Należy wyodrębnić takie pojęcia jak: metoda badawcza, techniki badawcze, narzędzia badawcze, procedura badawcza.
II. Podstawowe pojęcia.
Definicję metody naukowej wysuwa Stefan Nowak. Metoda badawcza, według niego, to: „określony, powtarzalny sposób rozwiązywania pewnego typu problemu naukowego". Uważa dodatkowo, że każdy sposób, który prowadzi do rozwiązania różnych problemów naukowych, jest metodą naukową. Wśród metod badawczych wyróżnia: sondaż, obserwację, zapis obserwacji, metody panelowe. Nie ma więc u niego wyraźnego rozróżnienia między metodą a procedurą badawczą. Metoda zdaje się być zespołem procedur, które są powtarzalne i służą do rozwiązania typowych problemów badawczych.
Dla przeciwstawienia, zauważyć należy, że badacze dyscyplin społecznych przestrzegają bardziej uporządkowanej terminologii badawczej i dbają o rozróżnienie pojęć, aby ułatwić ich stosowanie. Widać to bardzo dokładnie na przykładzie angielskich socjologów, którzy dbają o specyfikację sposobów badawczego postępowania. Jako metodę uważają np. badania terenowe, jako technikę – np. wywiad. Stosują zatem jasne rozróżnienia w terminologii badawczej. Podobną sytuację znajdujemy u niemieckich badaczy społecznych. Wśród metod badawczych wyróżniają ilościowe i jakościowe, zaś wśród technik – eksperyment społeczny i obserwację.
Obecnie dysponujemy już w pedagogice polskiej pewnymi systematyzacjami pojęć, które są dziełem wybitnych współczesnych badaczy.
a. Praca naukowa.
Na początek warto przybliżyć termin: praca naukowa. Według współczesnych metodologów praca naukowa to taka działalność człowieka, w wyniku której powstaje „coś nowego” w kategoriach ogólnoludzkich, w sensie obiektywnym, w zakresie czynu lub dzieła uprzedmiotowionego, poprzez: stosowanie znanych metod i uzyskiwanie nieznanego rezultatu lub stosowanie nieznanych metod i uzyskiwanie i uzyskiwanie znanego rezultatu lub stosowanie nieznanych metod i uzyskiwanie nieznanego rezultatu; przy użyciu metody naukowej, a celem finalnym tej pracy jest słowne opisanie uzyskanego „novum” w postaci publikacji, która może przybrać formę słowa pisanego, tj. książki, artykułu, recenzji lub słowa mówionego, tj. referatu, odczytu, komunikatu, wykładu, doniesienia.
b. Metoda naukowa.
Opisuje ją dwóch wybitnych metodologów: Pieter i Zaczyński oraz Pilch. Pieter
i Zaczyński rozróżniają dwa rodzaje metody naukowej. W znaczeniu szerokim mówią
o metodzie naukowej sensu stricte, a w znaczeniu wąskim o metodzie roboczej. Z kolei Pilch uważa, że metoda badań składa się z dwóch faz: fazy koncepcyjnej i fazy instrumentalnej. Mamy więc tu do czynienia z pewnymi rozbieżnościami. Pieter uważa również, że istnieje tylko jedna metoda naukowa – wyznaje więc monizm metodologiczny. Z kolei Pilch wyróżnia cztery metody badań, które mają charakter naukowy: eksperyment pedagogiczny, monografia pedagogiczna, metoda indywidualnych przypadków, sondaż diagnostyczny. T. Pilch podaje również definicję naukowej metody badawczej: „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązywania określonego problemu naukowego”. Metoda zawiera szereg działań o różnym charakterze zjednoczonych celem generalnym i ogólną koncepcją działań.
c. Procedura badawcza.
Procedura badawcza to wykonywanie określonych kroków badawczych. Jest
to zaplanowanie postępowania naukowego. Polega na odpowiednim do postawionych hipotez i problemów doborze metod, technik i narzędzi badawczych oraz wyborze warunków w których mają się badania odbyć.
Faza koncepcyjna określona przez Szewczyka w postępowaniu badawczym:
l Sytuacja problemowa
l Określenie tematu i celów badań
l Sformułowanie problemu
l Analiza i krytyczna ocena literatury przedmiotu
l Uzasadnienie naukowego charakteru problemu
l Wyłuszczenie zagadnień pochodnych (zbudowanie problematyki badań)
l Określenie niezbędnych założeń (tez i hipotez)
l Typologia zmiennych
l Schemat wyjaśniania związków między zmiennymi
l Typologia wskaźników do zmiennych
l Wybór terenu badań i dobór grupy reprezentacyjnej
l Wybór lub opracowanie metod, technik i narzędzi badawczych
l Definiowanie teoretyczne ważniejszych pojęć
l Opracowanie harmonogramu i kosztorysu badań
l Przewidywanie skutków postępowania badawczego
l Opracowanie wstępnego planu badań czyli opracowanie pierwszej wersji pisemnej
l Przeprowadzenie badań pilotażowych (próba)
l Dokonanie korekty planu badań i opracowanie ostatecznej wersji schematu badań
l Bibliografia.
Faza instrumentalna procedury badawczej polega na realizowaniu takich kroków jak:
l Przeprowadzenie badań właściwych (węższe znaczenie, głównie jako gromadzenie materiału faktograficznego)
l Uporządkowanie materiałów badawczych
l Opracowanie klucza kodyfikującego
l Kodyfikacja i opracowanie statystyczne
l Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności
l Opracowanie syntetyczne wyników (na podstawie opracowanie szczegółowego)
l Weryfikacja hipotez (tam gdzie zachodzi potrzeba)
l Opracowanie teoretyczne i uogólnienie wyników
l Ustalenie wniosków końcowych
l Pisarskie opracowanie wyników badań i przygotowanie pracy do druku
l Krytyczne ustosunkowanie się do przebiegu własnych badań i do pisarskiego opracowania wyników
l Ocena napisanej pracy ze strony recenzenta, krytyka promotora
l Ewentualna korekta pracy
l Ogłoszenie komunikatu z przeprowadzonych badań i uzyskanych wyników, czy też opublikowanie wykonanej pracy.
d. Techniki badań.
Techniki badań, według Pilcha, to: „czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów”. Technika jest zatem czynnością określoną przez dobór odpowiedniej metody i przez nią warunkowana. Technika ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo – jednorodnych.
e. Narzędzia badawcze.
Narzędzia badawcze to określone przedmioty służące do realizacji danej techniki badań.
III. Monografia pedagogiczna.
Nie ma jednoznacznego określenia tej metody badawczej na gruncie pedagogiki.
W słowniku języka polskiego znajdujemy definicję, która podaje, że monografia to taka praca naukowa, która jest poświęcona pojedynczemu działowi nauki lub jakiejś jednej osobie czy miejscowości. Metoda monografii pedagogicznej, określana przez
A. Kamińskiego, to rodzaj postępowania naukowego prowadzący do opisania jakiejś formalnej instytucji pedagogicznej, instytucji wychowawczej. Ogólnie rzecz biorąc, można więc mówić o metodzie monografii pedagogicznej jako o metodzie badań, która zajmuje się instytucjami wychowawczymi takimi, placówkami pedagogicznymi lub też instytucjonalnymi formami aktywności wychowawczej. Stosowanie tej metody
ma na celu gruntowne poznanie danej placówki, sięgnięcie w jej głąb, a więc wejrzenie w jej funkcjonowanie jako systemu społecznego i jako zbioru osób, poznanie
jej struktury, zasad, którymi się kieruje, efektywności podejmowanych przez nią działań wychowawczych. Celem jest również opracowanie pewnych ulepszeń czy też rozwojowych prognoz.
Etapy postępowania badawczego w metodzie monografii:
l Geneza (okres powstania danej instytucji)
l Rozwój instytucji
l Stan obecny (jak funkcjonuje dziś)
l Prognozy (w postaci różnych wniosków i postulatów)
l Wprowadzenie do rzeczywistości tych postulatów (by wykazać że one
l są możliwe do wykonania).
Główną cechą tej metody jest jej ścisłe odniesienie do placówek, do instytucji pedagogicznych, takich jak: szkoły, świetlice, domy dziecka, internaty, przedszkola, zakłady poprawcze, a także do form zinstytucjonalizowanych: muzea, domy kultury, kółka zainteresowań, harcerstwo, Caritas, PCK, kluby środowiskowe, itp.
Badania monograficzne nie polegają jedynie na gromadzeniu ogromnej liczby sprawozdań z przeprowadzonych badań, ale również na wizytacji danej placówki w celu dokonania rozpoznania w obecnej sytuacji i wysunięciu prognoz i ulepszeń, które będzie można wprowadzić w praktyce. Oprócz tego konkretnego zadania badacza, powinno
się znaleźć w monografii pedagogicznej, teoretyczne przeanalizowanie uzyskanych materiałów badawczych w celu określenia społecznych i kulturalnych funkcji danej instytucji. Dzięki badaniom monograficznym określony zostaje również system wychowawczy panujący w badanej instytucji. System ten polega na realizowaniu zadań, opartych na wartościach i normach, przez środowisko społeczne i zawodowe danej instytucji. Ważne jest również przenikanie się różnych wymiarów czasowych
w badaniach monograficznych (czasu przeszłego, teraźniejszego i przyszłego).
W monografii pedagogicznej stosuje się różnorodne techniki badawcze, przy czym najczęściej łączy się kilka różnych technik w jednym badaniu, tak aby uzyskać jak najbardziej rzetelne informacje, aby zdobyć duży stopień pewności metodologicznej
i podejść do badania danej instytucji od różnej strony. Połączone techniki wzajemnie się uzupełniają i kontrolują. Najczęściej w metodzie monograficznej wykorzystuje się takie techniki badawcze jak: analiza dokumentów, obserwacja uczestnicząca, wywiad, ankieta, eksperyment wychowawczy.
a. ...
Polciar