Ian Stewart, Terry Pratchett i Jack Cohen Nauka �wiata dysku Ka�da dostatecznie zaawansowana technologia jest nieodr�nialna od magii. Arthur C. Clarke Ka�da technologia odr�nialna od magii jest niedostatecznie zaawansowana. Gregory Benford Przyczyn�, dla kt�rej prawda wydaje si� o wiele dziwniejsza od fikcji, jest to, �e nie wymaga si�, by by�a logiczna. Mark Twain Nigdzie nie ma �adnych ��wi. My�lak Stibbons T�umacz dzi�kuje za pomoc Anecie Baran, Tomaszowi Brzezi�skiemu, Jackowi Drewnowskiemu, Rafa�owi Hyli, Marcinowi Jagodzi�skiemu, Tomaszowi Mazurowi, Micha�owi Mierzwie, Ewie Pawelec, Szymonowi Soko�owi i Danielowi Tarce. Opowie�� zaczyna si� tutaj Dawno, dawno temu istnia� sobie �wiat Dysku. I wci�� istnieje w dostatecznej liczbie. �wiat Dysku jest piaski i sunie przez kosmos na grzbiecie ogromnego ��lwia; stal si� inspiracj� dla -jak dot�d - dwudziestu pi�ciu powie�ci, czterech map, encyklopedii, dw�ch seriali animowanych, koszulek, szalik�w, modeli, plakietek, piwa, haft�w, d�ugopis�w, plakat�w i prawdopodobnie - zanim ta ksi��ka uka�e si� drukiem - tak�e pudru i dezodorantu (je�li nie, to tylko kwestia czasu). Kr�tko m�wi�c, zyskal niezwyk�� popularno��. W dodatku �wiat Dysku funkcjonuje dzi�ki magii. �wiat Kuli - nasza ojczysta planeta, a przez rozszerzenie obserwacji tak�e wszech�wiat, w kt�rym istnieje - funkcjonuje zgodnie z regu�ami. Tak naprawd� to po prostu funkcjonuje. Ale przygl�damy si� jego dzia�aniu, a te obserwacje i oparte na nich dedukcje s� fundamentem nauki. Magowie i uczeni z pozoru bardzo si� od siebie r�ni�. To oczywiste, �e grupa ludzi, kt�rzy dziwacznie si� ubieraj�, �yj� we w�asnym �wiecie, m�wi� specyficznym j�zykiem i cz�sto wyg�aszaj� stwierdzenia wydaj�ce si� narusza� zdrowy rozs�dek, nie ma absolutnie nic wsp�lnego z grup� ludzi, kt�rzy cz�sto dziwacznie si� ubieraj�, m�wi� specyficznym j�zykiem, �yj�... hm... Mo�e spr�bujmy inaczej. Czy istnieje zwi�zek mi�dzy nauk� a magi�? Czy magia �wiata Dysku z jego ekscentrycznymi magami, rozs�dnymi czarownicami, upartymi trollami, smokami ziej�cymi ogniem, gadaj�cymi psami i osobow� (osobowym) �MIERCI�, rzuca jakie� �wiat�o na surow�, racjonaln�, solidn� ziemsk� nauk�? S�dzimy, �e tak. Wyja�nimy to za chwil�. Najpierw jednak chcieliby�my zaznaczy�, czym Nauka �wiata Dysku nie jest. Ostatnio pojawi�o si� na rynku kilka ksi��ek zwi�zanych z filmami, ksi��ek typu Nauka czego�... - takich jak The Science of X-Files (Nauka Archiwum X) czy The Physics ofStar Trek (dos�. Fizyka Star Treka, wydana po polsku jako Fizyka podr�y mi�dzygwiezdnych). Opisuj� te obszary wsp�czesnej nauki, kt�re pewnego dnia mog� stworzy� przedstawione w filmach urz�dzenia czy zjawiska. Czy obcy rzeczywi�cie l�dowali awaryjnie w Roswell? Czy mo�na zbudowa� nap�d nad�wietlny? Czy pojawi� si� kiedykolwiek superpojemne baterie, jakie Scully i Mulder musz� wykorzystywa� w swoich latarkach? Mogliby�my p�j�� t� drog�. Mogliby�my na przyk�ad wskaza�, �e teoria Darwina t�umaczy, jak ni�sze formy �ycia ewoluuj� w wy�sze, wobec czego ca�kiem rozs�dna wydaje si� przemiana cz�owieka w orangutana (kt�ry pozosta� jednak bibliotekarzem, jako �e nie ma formy �ycia wy�szej ni� bibliotekarz). Mogliby�my spekulowa�, jakie sekwencje DNA potrafi� sensownie wymusi� azbestow� wy�ci�k� wn�trzno�ci smok�w. Mogliby�my nawet pr�bowa� wyja�nia�, jak powsta� d�ugi na tysi�ce kilometr�w ��w. Postanowili�my tego nie robi� - z wa�nego powodu. W�a�ciwie z dw�ch powod�w. Przede wszystkim by�oby to... no... g�upie. A to z drugiego powodu. �wiat Dysku nie pod��a drog� nauki. Po co udawa�, �e m�g�by? Smoki zion� ogniem nie dlatego, �e maj� azbestowe p�uca - zion� ogniem, poniewa� wszyscy wiedz�, �e tak w�a�nie powinny si� zachowywa�. �wiatem Dysku kieruje co� g��bszego ni� zwyk�a magia, co� pot�niejszego od bezbarwnej nauki. To imperatyw narracyjny, si�a opowie�ci. Odgrywa rol� podobn� do substancji znanej jako flogiston. Kiedy� wierzono, �e jest on elementem czy substancj� zawart� we wszystkich materia�ach palnych, kt�ra pozwala im si� pali�. W uniwersum Dysku jest to narrativum. Wyst�puje w spinie ka�dego atomu, w torze ka�dej chmury. Sprawia, �e s� tym, czym s�, �e istniej� i uczestnicz� w rozwijaj�cej si� opowie�ci o �wiecie. W �wiecie Kuli rzeczy zdarzaj� si�, poniewa� chc� si� zdarzy� . To, czego chc� lub nie chc� ludzie, nie ma wi�kszego znaczenia w schemacie rzeczy; wszech�wiat nie istnieje po to, by opowiedzie� histori�. Z pomoc� magii mo�na zmieni� �ab� w ksi�cia. Z pomoc� nauki mo�na zmieni� �ab� w doktora nauk, ale �w doktor nauk wci�� pozostaje t� sam� �ab�, od kt�rej zacz�li�my. Taki jest powszechny pogl�d na nauk� �wiata Kuli. Nie dostrzega si� przy tym znacznej cz�ci tego, dzi�ki czemu nauka naprawd� dzia�a. Nauka nie istnieje abstrakcyjnie. Mo�na przemieli� wszech�wiat na cz�stki sk�adowe i nie znale�� nawet �ladu Nauki. Nauka jest struktur� stworzon� i rozwijan� przez ludzi. A ludzie sami wybieraj�, co ich interesuje, co uwa�aj� za istotne. I cz�sto my�l� w spos�b narracyjny. Narrativum to pot�na substancja. Zawsze mieli�my sk�onno��, by nanosi� na uniwersum opowie�ci. Kiedy istoty ludzkie pierwszy raz spojrza�y w gwiazdy, kt�re s� wielkimi, ognistymi s�o�cami po�o�onymi niewyobra�alnie daleko, zobaczy�y w�r�d nich wielkie byki, smoki i miejscowych bohater�w. Ta ludzka sk�onno�� nie wp�ywa na to, co m�wi� regu�y, ale okre�la, kt�re z regu� mamy ochot� rozwa�a�. Co wi�cej, zasady wszech�wiata musz� umo�liwi� wszystko, co ludzie potrafi� zaobserwowa�, a to wprowadza imperatyw narracyjny tak�e do nauki. Ludzie my�l� historiami. Klasycznie, sama nauka by�a odkrywaniem tych historii. Wystarczy przypomnie� sobie r�ne ksi��ki, jak na przyk�ad Historia ludzko�ci, O pochodzeniu cz�owieka czy - skoro ju� o tym mowa - Kr�tka historia czasu. Jednak poza - i ponad - opowie�ciami nauki �wiat Dysku mo�e odegra� o wiele wa�niejsz� rol�: �A gdyby?�. Mo�emy go wykorzysta� jako eksperyment my�lowy, wyobrazi� sobie, jak wygl�da�aby nauka, gdyby wszech�wiat by� inny albo gdyby historia nauki pod��y�a inn� �cie�k�. Mo�emy spojrze� na nauk� z zewn�trz. Dla naukowca eksperyment my�lowy to do�wiadczenie, kt�re mo�e przeprowadzi� w g�owie; dzi�ki niemu tak dobrze rozumie, co naprawd� si� dzieje, �e nie musi ju� wykonywa� prawdziwych eksperyment�w, co oczywi�cie pozwala zaoszcz�dzi� sporo czasu i pieni�dzy, a tak�e chroni przed uzyskaniem wynik�w, kt�re irytuj�co nie pasuj� do teorii. �wiat Dysku prezentuje bardziej praktyczne podej�cie - tam eksperyment my�lowy to ten, kt�rego nie mo�na wykona�, a i tak by si� nie uda�, gdyby nawet pr�bowa�. Ale my planujemy w tej ksi��ce taki eksperyment, jaki naukowcy przeprowadzaj� przez ca�y czas, nawet nie zdaj�c sobie z tego sprawy. I nie trzeba go wykonywa� naprawd�, poniewa� by si� nie udal. Wiele najwa�niejszych problem�w w nauce i w naszym jej rozumieniu nie dotyczy tego, czym wszech�wiat jest naprawd�. Dotyczy tego, co by si� sta�o, gdyby by� inny. Kto� pyta: �Dlaczego zebry tworz� stada?�. Mo�na na to odpowiedzie�, analizuj�c socjologi� zebr, ich psychologi� i tak dalej... Albo mo�na zada� pytanie innego rodzaju: �Co by si� sta�o, gdyby nie tworzy�y?�. Jedna z do�� oczywistych odpowiedzi brzmi: �Ryzyko po�arcia przez lwy by�oby wtedy o wiele wi�ksze�. To natychmiast sugeruje, �e zebry zbieraj� si� w stada dla wzajemnej obrony. Zaczynamy rozumie� zachowanie zebr, rozwa�aj�c przez chwil� mo�liwo��, �e zachowuj� si� ca�kiem inaczej. Innym, powa�niejszym przyk�adem jest pytanie: �Czy Uk�ad S�oneczny jest stabilny?�, co oznacza: �Czy m�g�by drastycznie si� zmieni� w rezultacie jakiego� male�kiego zak��cenia?�. W 1887 roku kr�l Szwecji, Oscar II, wyznaczy� nagrod� 2500 koron za rozwi�zanie tego problemu. Matematycy potrzebowali oko�o stu lat, by wreszcie uzyska� pewn� odpowied�: �By� mo�e�. (By�a to dobra odpowied�, ale nie dostali za ni� pieni�dzy. Nagrod� wr�czono ju� komu�, kto odpowiedzi nie uzyska� i w nagrodzonym artykule pope�ni� powa�ny b��d akurat w najciekawszej cz�ci. Kiedy w�asnym kosztem stara� si� b��d poprawi�, wymy�li� teori� chaosu i otworzy� drog� dla �by� mo�e�. Czasami najlepsz� odpowiedzi� jest jeszcze ciekawsze pytanie). Ale nam chodzi o to, �e stabilno�� nie jest tym, co system naprawd� robi; jest stwierdzeniem, jak m�g�by si� zmieni� w wyniku zak��cenia. Stabilno��, z definicji, zajmuje si� �a gdyby�. Poniewa� znaczna cz�� nauki dotyczy naprawd� tego nieistniej�cego �wiata eksperyment�w my�lowych, nasze rozumienie nauki musi obejmowa� �wiaty nie tylko realne, ale te� wyobra�one. Nie zwyk�a inteligencja, lecz raczej wyobra�nia jest cech� prawdziwie ludzk�. A czy jest lepszy �wiat wyobra�ni, od kt�rego mogliby�my zacz��, ni� �wiat Dysku? �wiat Dysku to sp�jne, dobrze rozwini�te uniwersum, z w�asnym zestawem regu� i przekonuj�co realnymi bohaterami �yj�cymi tam w�a�nie, mimo znacz�cych r�nic mi�dzy zasadami ich i naszego wszech�wiata. Wielu z nich dysponuje te� bogatymi zasobami �zdrowego rozs�dku�, jednego z naturalnych wrog�w nauki. W kanonicznych dzie�ach o Dysku regularnie pojawiaj� si� budynki i grono profesorskie Niewidocznego Uniwersytetu, g��wnej uczelni magicznej. Magowie to pe�na entuzjazmu gromada, zawsze gotowa otworzy� dowolne drzwi, na kt�rych wypisano: �Te drzwi maj� pozosta� zamkni�te�, albo chwyci� co�, co w�a�nie zacz�o sycze�. Uznali�my wi�c, �e mog� by� u�yteczni... Je�li my - czy te� oni - por�wnamy magi� Dysku z nauk� Kuli, znajdziemy wiele podobie�stw i analogii. Magowie z Niewidocznego Uniwersytetu nie bez powodu uwa�aj�, �e nasz �wiat jest parodi� Dysku. A je�li nawet nie znajdziemy podobie�stw, przekonamy si�, �e r�nice tak�e s� niezwykle pouc...
apolloorfeusz