Artur Szrejter MITOLOGIA
Przedświt
Copyright © by Wydawnictwo Przedświt Wydanie pierwsze, Warszawa 1997
Ilustracje: Jarosław Musiał
ISBN 83-85081-93-3
Wydawnictwo Przedświt AL Ujazdowskie 16 m. 49 00-478 Warszawa tel. 621-67-64
Jesion Yggdrasill najpierwszy jest z drzew, Skidbladnir ze statków, Odin z Asów, Sleipnir z koni, Bifrost z mostów, Bragi ze skaldów, Habrok — z jastrzębi, a z psów — Garm.
Grimnismal
tłum. A. Załuska-Strómberg
Spis treści
Wstęp .......................................................... 9
Wykaz skrótów .................................................. 13
OPOWIEŚCI O BOGACH
I. Genesis
O tym, jak powstał świat ...................................... 19
O tym, jak świat wygląda ...................................... 23
1. Asgard i Wanaheim..................................... 23
2. Alfheim .............................................. 25
3. Midgard. ............................................. 25
4. Utgard............................................... 26
5. Svartalfheim .......................................... 26
6. Niflheim ............................................. 27
7. Jesion Yggdrasill. ...................................... 28
O tym, jak czas jest podzielony ................................. 29
O tym, ilu jest bogów......................................... 30
II. Olbrzymy, bogowie i krasnoludy
OPOWIEŚCI Z PRAWIEKÓW I ERY ZŁOTEJ
O potopie w prawieku ........................................ 37
O tym, jak Asowie z Wanami walczyli ............................ 38
O trunku Skaldamjód, czyli o Miodzie Skaldów. ...................
Turniej Darów, czyli o kunszcie krasnoludów ........:............. 49
O tym, jak Odyn ofiarował się samemu sobie. ..................... 54
Thjazi i Skadi, czyli o olbrzymach z Thrymheimu .................. 56
O tym, jak Rig ludzkość podzielił ............................... 61
O tym, jak Thor Mjóllnira odzyskiwał ........................... 63
O skarbie Andwariego, zwanym też złotem Wólsungów lub
złotem Gjukungów, czyli o tym, jak klątwa zabiła wielu
dzielnych mężów ............................................ 67
O kotle Hymira ............................................. 71
O tym, jak Thor samotrzeć wyprawił się do Utgardu. ............... 78
O nowych murach Asgardu, czyli jak Freyę za mąż wydawano ........ 84
O kamiennogłowym Hrungnirze................................ 87
O uwięzieniu Grimnira ....................................... 90
O wilku Fenrirze............................................. 94
Ojciec i syn: Odyn i Thor ..................................... 99
Loki. ..................................................... 100
Freya..................................................... 102
Frigg ..................................................... 103
Gefjun.................................................... 103
Idunn .................................................... 104
Nójrd .................................................... 104
RAGNARÓK — LOS BOGÓW
O tym, jak Odyn Rind zdobywał............................... 107
O tym, jak Odyn wólwę wskrzesił .............................. 110
O Baldrze i Hódzie, zemście Walego i wyprawie Hermoda .......... 112
O wyprawie Skirnira. ........................................ 118
O tym, jak ucztowano u Aegira i ścigano Lokiego ................. 121
O mądrym Wafthrudnirze .................................... 124
O tym, jak świat się skończył, czyli o Ragnaróku .................. 125
SŁOWNIK POSTACI ZNANYCH Z MITOLOGII I DEMONOLOGII
1. Bogowie ................................................ 137
2. Potwory................................................. 171
3. Ogólne informacje o bogach i innych
stworzeniach mitologii germańskiej .......................... 175
4. Niektóre stworzenia znane z demonologii germańskiej........... 183
ANEKSY
ANEKS I: BUDOWA ŚWIATA
Rzut pionowy układu światów ................................. 195
Mapa świata na poziomie Midgardu ............................ 196
ANEKS II: TABLICE GENEALOGICZNE
Genealogia Asów ........................................... 197
Asowie, którzy będą panować w Gimlei. ......................... 197
Genealogia Wanów.......................................... 198
Genealogia bogów u Tacyta ................................... 198
Genealogia I pokolenia olbrzymów (przed potopem) .............. 199
Genealogia Olbrzymów Ognia oraz potomstwo Lokiego............ 199
Genealogia Olbrzymów Wody ................................. 200
Genealogia Olbrzymów Wichru i Burzy ......................... 201
Genealogia niektórych Olbrzymów Skalnych i Oszronionych ........ 202
Genealogia olbrzymów o nieznanym pochodzeniu, których
potomkami były półboskie byty astralne......................... 202
Genealogia krasnoludów ze Svartalfheimu ....................... 203
Genealogia ludzi ........................................... 203
Bibliografia ................................................... 205
Wstęp
Wszystkie znane historii ludy posiadały (lub posiadają) opowieści o bogach, demonach, potworach i herosach — mity, tworzące mitologię. Tłumaczyła ona (oczywiście, nie w sposób historyczno-racjonalny, tylko religijno-magiczny) porządek świata —jego stworzenie, rolę bogów, miejsce człowieka. Niektóre mitologie, opisywane już w starożytności (jak grecka, babilońska czy egipska), na trwałe weszły do kultury światowej, były też jednakże takie, które zanikły, choć stworzone zostały przez ludy zamieszkujące środek Europy — na przykład Słowian.
Mitologia germańska miała więcej szczęścia. Wprawdzie pogaństwo germańskie zostało wykrzewione przez chrześcijaństwo tak samo jak pogaństwo słowiańskie, jednak w odległej Islandii znaleźli się w średniowieczu wykształceni ludzie, którzy postanowili przekazać potomnym dziedzictwo przodków. Zapisali więc pogańskie opowieści o bogach germańskich. Tak powstały obie Eddy: Starsza (Poetycka), zawierająca anonimowe pieśni o bogach i bohaterach, oraz Młodsza (Prozaiczna), napisana prozą przez najwybitniejszego islandzkiego historyka doby średniowiecza, Snorriego Sturlusona (1179-1241), rozszerzająca niektóre wątki mitologiczne, znane już ze Starszej Eddy.
Właśnie głównie na tych dwóch księgach przyjdzie nam się oprzeć, opisując mitologię germańską. Oczywiście każda z nich niesie inną wartość poznawczą — Edda Starsza (jak naukowcy powszechnie przyjmują) znacznie większą, gdyż erudycyjne dzieło Sturlusona, Eddę Młodszą uważa się za nazbyt późne i zbyt przesycone uczonością średniowieczną, by w pełni oddawało pogańskiego „ducha" poprzedniej epoki.
Trzecim podstawowym źródłem jest napisana w 98 r. n.e. praca rzymskiego historyka, Tacyta (ok. 55-120 r. n.e.), Germania (pełny tytuł łaciński brzmi De origine et situ Germanorum), opisująca kontynentalne ludy germańskie. Znajduje się tam też kilka ustępów o ich religii. Wprawdzie odległość w czasie (I w. n.e. — XIII w. n.e.) i przestrzeni (kontynent — Islandia) pomiędzy Germanią a Eddamijest jest duża, ale udało się znaleźć liczne pokrewieństwa, łączące fakty, opisane w tych trzech dziełach.
Istnieją też inne źródła — pieśni średniowiecznych skaldów skandynawskich, wzmianki w skandynawskich kronikach królewskich, pojedyncze zapisy o treści kultowej z terenu Niemiec czy Anglii, eposy o bohaterach itd., ale żadne /. nich nie ma takiego znaczenia jak wymienione wcześniej trzy dzieła.
Mimo długich badań, nie udało się jednoznacznie ustalić, jak bardzo powiązane były wierzenia Germanów kontynentalnych ze skandynawskimi (a przecież 90% świadectw pisanych odnosi się do tych ostatnich), jednak przeważa pogląd, że na podstawie przekazów Skan-dynawów można rekonstruować religię wszystkich Germanów. To sprawia, że opracowania oparte na Eddach nazywa się religią czy mitologią Germanów.
Celem niniejszej książki nie było całościowe omówienie religii Germanów, a skupienie się na mitologii i skrótowe przedstawienie demonologii (patrz omówienie różnicy pomiędzy tymi terminami na końcu wstępu). Autor zebrał, spróbował logicznie posegregować i ustawić w „chronologicznej" kolejności mity, zapisane przede wszystkim w Starszej Eddzie. Zadanie to nie do końca zostało wypełnione, bo wypełnione być nie mogło, gdyż każda mitologia charakteryzuje się brakiem wewnętrznej spójności treści i brakiem ściśle określonego następstwa zdarzeń (jest to nieuniknione, gdyż mitologie były tworzone nie w jednym czasie i nie przez jednego człowieka, a w ciągu stuleci, czy nawet tysiącleci, przez całe ludy, na przykład Germanów, zamieszkujących połowę Europy).
Autor ograniczył się przy tym do tak zwanych Pieśni o bogach ze Starszej Eddy, pomijając Pieśni o bohaterach, gdyż ich opracowanie stanowi materiał na odrębną, dużą książkę. Oczywiście, i z nich zostały wyciągnięte potrzebne informacje, ale tylko, jeśli tyczyły mitologii.
Książka została podzielona na dwie części. W partii pierwszej w sposób narracyjny opowiedziano mity o bogach germańskich, natomiast część druga została skonstruowana na zasadzie słownikowej — omawia poszczególnych bogów, potwory, całe „rasy" mityczne (np. krasnoludy, walkirie itd.), a została wzbogacona krótkim przeglądem stworzeń znanych z demonologii germańskiej (tutaj już w równej mierze wzięto pod uwagę Skandynawię, Niemcy i Anglię). Mogą też okazać się przydatne tablice genealogiczne, porządkujące stosunki pokrewieństwa pomiędzy bogami i innymi stworzeniami znanymi z mitologii.
Autor ma nadzieję, że książka ta, w pełni popularna i przystępna, rozbudzi w Czytelnikach zainteresowanie mitologią germańską i zachęci do sięgnięcia po opracowania głębiej traktujące problematykę religii naszych zachodnich i północnych sąsiadów, w których odnalezieniu może dopomóc bibliografia, zamieszczona na końcu pracy.
Pierwsza część opowieści, nazwana „Genesis", naszpikowana została dużą ilością nazw własnych,, ale niech Czytelnik nie zniechęca się, jeśli nie będzie mógł ich wszystkich spamiętać, bowiem „Genesis" to przedstawienie budowy świata mitów germańskich oraz skrótowe omówienie postaci bogów, więc duża ilość nazw i imion jest tam niezbędna. Dopiero potem zaczną się właściwe opowieści o przygodach bogów, a te są już znacznie łatwiejsze w odbiorze.
Autor zrezygnował z często stosowanej metody tzw. interpretatio Romana, czyli porównywania bogów (w tym przypadku germańskich) z ich odpowiednikami grecko-rzymskimi. Decyzja ta powzięta została, abv nie utrudniać czytelnikowi odbioru, szczególnie, że podano analogie z panteonów indyjskiego oraz słowiańskiego czy bałtyjskiego (szczególnie przy nawiązaniach do teorii jednego z największych religioznawców, G. Dumezila — teorię tę pokrótce omówiono w Słowniku przy haśle Alkowie}. Zbyt dużo analogii, czasem merytorycznie zbędnych, zaciemniłoby tylko ogólny obraz.
Wielu Czytelników (nie tylko należących do młodego pokolenia) może zastanowić podobieństwo nazw własnych, zdarzeń, a nawet całych wątków do imion i treści napotkanych w książkach należących do popularnej od lat odmiany fantastyki, zwanej fantasy. I rzeczywiście, podobieństwa te nie są przypadkowe —już klasycy fantasy, pisarze tej miary co J.R.R. Tolkien („Władca Pierścieni") czy Ursula Le Guin (te-tralogia „Ziemiomorze"), tworząc powieści, pełnymi garściami czerpali z mitologii germańskiej (oprócz niej korzystali też z celtyckiej, fińskiej i wielu innych), zaludniając wymyślone światy elfami, krasno-ludami czy smokami. Także w bardzo popularnych grach role playing games (między innymi Warhammer, Dungeons & Dragons) wykorzystuje się gros elementów, wprost nawiązujących do mitologii germańskiej. Zdaniem autora, znalezienie w poniższej książce wątków znanych już z literatury pięknej, sprawi przyjemność miłośnikom fantasy i RPG, a dodatkową radość może przynieść konstatacja, z jakim mistrzostwem zostały one przerobione przez, na przykład, Tolkiena (notabene — profesora, specjalisty od języków, kultury i historii ludów dawnej Europy).
Mitologia — zespół mitów (opowieści o bogach i bohaterach oraz ich czynach), porządkujących wiedzę o świecie (wszechświecie) i ustalających pozycję w nim człowieka.
Religia — system wierzeń i instytucji kultowych (symboli, obrzędów, modlitw, ofiar i ludzi specjalnie przygotowanych do ich składania), którego celem jest doprowadzenie do kontaktu człowieka z bóstwem i zapewnienie sobie jego opieki.
Demonologia — zakres wierzeń w istoty demoniczne (zarówno pozytywnie, jak i negatywnie nastawione do człowieka), które otaczają siedziby ludzkie, mieszkając w lasach, wodach, powietrzu czy nawet w obrębie samego gospodarstwa. Istoty te dawały się zjednywać drobnymi ofiarami.
Wierzenia pogańskie najdłużej zachowały się właśnie w demonologii ludowej, choć zostały znacznie zniekształcone przez nalot wpływów chrześcijańskich.
lipiec 1997 Artur Szrejter
Wykaz skrótów
Objaśnienia skrótów użytych w tekście:
ang. — angielski
celt. — celtycki
duń. — duński
goc. — gocki
ie. — indoeuropejski
lit. — litewski
lać. — łaciński
łot. — łotewski
niem. — niemiecki
norw. — norweski
pdgerm. — południowogermański
p(ra)germ. — pragermariski
sang. — staroangielski
sanskr. — sanskryt
słranc. — starofrancuski
spol. — staropolski
sskand. — staroskandynawski
stgerm. — starogermański
st.-gór.-niem. — staro-górno-niemiecki
stisl. — staroislandzki
s/w. — szwedzki
śr.-gór.-niem. — średnio-górno-niemiecki
/nak * na początku wyrazu oznacza, iż słowo to zrekonstruowano na podstawie źródeł
filologicznych.
Skróty nazw utworów literackich:
Pieśni zaczerpnięte z Eddy Fbetyckiej (polskie tłumaczenia tytułów wg wersji A. Załuskiej-Strómberg):
Alvis. — Alvisnuil (Pieśń Alwisa Wszechwiedzącego)
Allak. —Atlakvid'd (Pieśń o Atlim)
Ali. en gr. — Atlamdl en gronlanzku (Grenlandzka pieśń o Atlim)
Brot af Sigurd. — Brol af Sigurdarkuidu (Fragment pieśni o Sygurdzie)
Fafnis. — Fafnismdl (Pieśń o Famirze)
Grirnn. — Gńmnismdl (Grimnira pieśń)
Grotl. — Groltasongr (Pieśń o młynie Grottim)
G-udriin.il — Gudrunarkvida II. En forna (Pieśń o Gudrun II. Dawna)
Hdrbard. — Hdrbardsljód (Pieśń o Harbardzie)
Hamd. — Hamdismdl (Pieśń o Hatndir/e)
HńiKim. — Hdnamdl (Pieśni Najwy/.s/ego)
H ulga kvida Hjin: — Helga kinda Hjórnardssonar (Pieśń o Helgim synu Hjorwarda)
Helga kwtla Hand. l — Helga kyula Hundmgsbana I (Pieśń o Helgim y.abójcy Hundinga I)
Helga kvida Hunil. 11 — Helga kinda Huiidingsharui II (Pieśń o Helgim /.abójcy Hundin-
gali)
Hymis. — Hymiskvid'd (Pieśń o Hymir/.e)
Hyndlul. — Hyndluljód (Pieśń Hyndli)
Hyndlul.: Vnluspa en skamma — Hyndluljód: \vstawka, y.wana \'!>luspa m skammii (Pieśń
Hyndli: Wies/c/ba Wolwy Krótka)
Lokas. — Lokasenna (Kłótnia Lokiego)
Orldrun. gr. — Oddrunar grdtr (Płacz Oddruny)
Regin. — Reginsmdl (Pieśń o Reginie)
Rigs. — Rigsthula (Pieśń o Rigu)
Sigrdnf. — Sigrdrifumdl (Pieśń o Sygrdrifie)
Sigurd. en skamma — Sigurdarkviila en skamma (Pieśń o Sygurdzie krótka)
Skirnis. — Skirnismdl (Wyprawa Skirnira)
Swipdag. — Svipdagsmdl (Pieśń o Swipdagu)
Swipdag./FjoLwin. — Svipdagsmdl — druga część, nosząca podtytuł FjoLwinnmdl (Pieśni o
Swipdagu/Pieśri o Fjolswinnie)
Thrfm. — Thr}mskvida (Pieśń o Thrymie)
V(ifthr. — Ułfihrudmsmdl (Pieśń o Wafthrudnir/,e)
yeglam. — Veglamskvida (Pieśń o Wegtamie)
Vólu.nd. — V(>lundarkvida (Pieśń o Wólund/ie)
Vi>luspa - Wiluspa (Wies/.c/ba Wolwy)
C/,ęść Eddy Prozaicznej Snorriego Sturlusona:
Gylfag. — Gylfagynning (Os/ustwo Gylfego), w: The Prose Edda of Snorri Sturluson.
Inne źródła:
Druga Przysięga Mersclmrska.
Owsius-Alfred — Chorogra/ia Orozjusza w anglosaskim, przekladzie króla Alfreda, w: Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny.
Paweł Diakon: Hisl. Long. — Paweł Diakon: Historia Longobardów, w: Paweł Diakon: Historia rzymska. Historia Longobardów. Pieśni o Eryku anonimowe. Pieśń o Haakome Eyvinda Skaldaspillira. Pieśń o Nibelungach.
Pieśń walkmi — w: Saga o Njalu mv.. 157. Saga o Wólsungack — w: The Saga oj ihe liilsungs. Saxo Grarnrnaticus: ...
Semi111