JEŹDZIEC POLSKI-Rembranta.pdf

"JEŹDZIEC POLSKI"

REMBRANDTA

ANDRZEJ M. KOBOS

Jeden jest tylko obraz Rembrandta van Rijn (1606-1669), zupełnie

unikalny wśród kilkuset obrazów namalowanych ręką być może

największego malarza wszystkich czasów. Unikalny dlatego, iż nie ma

odpowiednika tematycznego i malarskiego w spuściznie Wielkiego Mistrza

Światła i Cienia. Obraz ten, namalowany w Amsterdamie w 1655 roku,

znany jest pod tytułem Jeździec polski ; nazywano go także

Lisowczykiem .

Obraz w swej wymowie jest enigmatyczny a nawet romantyczny i toczyły się

spory co do jego znaczenia i co do tego, kogo dopatrywano się w osobie

jeźdźca (od Gysbrech van Amstel'a, mitycznego założyciela Amsterdamu, po

Jonasza Szlichtynga, wielkiego arianina wygnanego z Polski w drugiej połowie

XVII wieku). Przedstawia najprawdopodobniej oficera lekkej jazdy polskiej,

malowanego z natury. Obecnie, panuje zgoda, że jest to portret jeźdźca z

regimentu Lisowskiego, tzw. "Lisowczyka".

Obraz ten niegdyś znajdował się w kolekcji rodu Tarnowskich z Dzikowa, a od

1910 r. (sprzedany przez hrabiego Zygmunta Tarnowskiego) jest częścią The

Frick Collection w Nowym Jorku.

Reprodukcje i omówienia tego obrazu znajdują się we wszystkich poważnych

monografiach Rembrandta i we wszystkich katalogach jego obrazów. Jeździec

polski jest tworem Wielkiego Artysty tak wspaniałym, tak doskonałym, że

warto napisać o tym obrazie coś bardziej szczegółowego. Poniżej przytaczam

fragmenty (w moim tłumaczeniu z angielskiego) z kilku katalogów dzieł

Rembrandta, uwagi konkludujące fundamentalną pracę polskiego historyka

sztuki Zdzisława Żygulskiego oraz fragment znanego szkicu Gustawa

Herlinga-Grudzińskiego.

* * *

Hdg No. 268: Młody jeździec polski

Twierdzi się, że jest on w uniformie pułku Lisowskiego. W pagórkowatym

terenie jedzie z lewa na prawo na szaro-białym koniu, w siodle pokrytym skórą

pantery. Swoją młodzieńczą, pozbawioną jeszcze zarostu, twarz zwraca w

stronę widza. Ubrany jest w długi, jasnożółty żupan, ciasno zapięty pod szyją,

z wieloma niebieskimi guzikami, obcisłe, jasnoczerwone bryczesy, buty ze

skóry bawolej i czerwoną czapkę z szerokim obramowaniem z futra. W prawej

ręce trzyma nadziak [młotek rycerski], który opiera na biodrze; u jego prawego

boku zwisa wschodni skórzany kołczan i łuk, a z obu jego boków zwisają

długie szable [koncerze]. Rząd koński zrobiony jest z czerwonej rosyjskiej

skóry; z szyi konia powiewa na wietrzyku lisi ogon zwrócony w tył [buńczuk z

siwego końskiego włosia]. W tle, znajduje się odległy wielki zamek na

wyniosłym wzgórzu; na lewo, u podnóża tego wzgórza, widać wodospad

pogrążony w półcieniu; na prawo znajduje się jeziorko z zabudowaniami i

ogniskiem straży na brzegu. Z lewa padają na jeźdzca promienie zachodzącego

słońca. Postać jeźdźca jest rozmiarami niemal połową naturalnych.

Obraz jest sygnowany Re... po prawej stronie, na kamieniu. 46" x 53". Pasek

obrazu szerokości około 12 cm został dodany u dołu obrazu; po prawej stronie

pasek co najmniej tej szerokości został odcięty i zastąpiony wąskim paskiem

płótna.

Obraz był wystawiony w Amsterdamie w 1898

r. (Nr. 94);

W zbiorach hrabiego Tarnowskiego w

Dzikowie, Galicja;

W posiadaniu londyńskiego handlarza obrazów

M. Knoedler'a;

W kolekcji H.C. Frick'a w Nowym Jorku.

* * *

Br. 279: Jeździec polski

Podpisany: Re...

Obraz został obcięty wdłuż prawej krawędzi, tak że widoczna jest tylko część

podpisu. Pasek dodany później (który zapewne zastąpił tę część oryginalnego

płótna) został usunięty i z kolei zastąpiony nowym.

Podstawowa interpretacja obrazu pochodzi od Juliusa Held'a ( The Art Bulletin

26, 1944, p. 259): nie jest to rzeczywisty portret, ale kompozycja poetycka o

znaczeniu alegorycznym, związanym z pojęciem "żołnierza chrześcijańskiego".

Według W. R. Valentiner'a ( Art Quarterly 11, 1948, p. 116), obraz jest

historycznym portretem Gijsbert'a van Amsterdam, mitycznego założyciela

Amsterdamu.

Jednakże, polski historyk udowodnił, że tytuł obrazu Jeździec polski jest

uzadniony tym, iż ubiór i uzbrojenie jeźdźca są prawdziwie polskie. (Zygmunt

Żygulski, Biuletyn Historii Sztuki 26, 1964, p. 83). Jan Białostocki w

wykładzie w Warburg Institute [New York City] w 1967 roku) zasugerował, że

pomysł stworzenia symbolu (i swego rodzaju idealnego portretu) jakiegoś

Eques Polonus wyniknął być może z walki o wolność sumienia prowadzonej

[w Holandii] przez polskiego arianina Jonasza Szlichtynga. Jego Apologia

została opublikowana w Amsterdamie w roku 1654. Atakowała ona edykt

Stanów Generalnych z 1653 r., który zakazywał rozpowszechniania doktryny

ariańskiej. Arianie polscy, zwani "Braćmi polskimi", cieszyli się wśród

holenderskich dysydentów znacznym poparciem dla swoich przekonań.

Ponadto, ścisłe związki z arianami polskimi, mieli Mennonici, zaś Rembrandt

miał kontakty z Mennonitami poprzez rodzinę Uylenburgh'ów, tzn. jego żony

Saskii [Uylenburgh].

Obraz ten zawędrował z Holandii do Polski w końcu XVIII wieku [1793] (A.

Ciechanowiecki, The Art Bulletin , 1960, p. 294). Rysunek "Jeźdźca –

Szkieletu" (obecnie w Darmstadt) i konie z drzeworytu Dürera Czterech

Jeźdźców Apokalipsy , są często uważane za pierwowzór konia na tym obrazie

Rembrandta.

* * *

Powyższy tekst z katalogu Brediusa został powtórzony, in extenso w

wielkiej monografii obrazów Rembrandta autorstwa Horsta Gersona, pt.

Rembrandt Paintings.

* * *

Zdzisław Żygulski:

Obraz jest portretem oficera oddziału lekkiej

jazdy polskiej z połowy wieku XVII (ok. 1655),

w ubiorze i stylu uzbrojenia nie różnym od

tego, w jakim występowali oficerowie jazdy

lisowczyków. Nie był niczym niezwykłym pobyt

polskich jeźdźców w Holandii czasów

Rembrandta. Wiele takich okazji, ambasad,

legacji, asystencji w podróżach turystycznych i

w podróżach dla studiów, czy wreszcie

najemnej służby wojskowej odnotowala

historia, bez wątpienia jeszcze więcej

pominięto w kronikach i reporterskich

rysunkach. Nie jest też dziwne

zainteresowanie Rembrandta polską tematyką.

Jego związki z Polską, również familijne, są

dobrze znane. Lecz nigdy zapewne historia nie

odkryje nam imienia owego młodzieńca. Nie

dowiemy się, czy to on sam zamówił portret,

czy też, co jest bardziej prawdopodobne,

Rembrandt prosił o pozowanie. [...]

Można w jeźdźcu z galerii Fricka szukać

symbolu Chrześcijańskiego Żołnierza, lub

przedstawienia holenderskiego bohatera

narodowego Gysbrechta van Amstel, a nawet

kojarzyć go z konnymi Hellenami

partenońskiego fryzu, lub z germańskim

rycerzem Bambergu. W tej drodze nie trzeba

jednak zbytnio się oddalać od samego

przedmiotu przekazanego przez artystę.

Obiektywna, niczym nie naruszona materia

obrazu świadczy nieodparcie, że Rembrandt miał

przed oczyma jeźdźca polskiego, którego

zgodnie z tradycją i skojarzeniami historycznymi

nadal śmiało możemy nazywać Lisowczykiem.

* * *

W r. 1910 Zygmunt Tarnowski sprzedał Lisowczyka Rembrandta. Obraz

nabył znany amerykański przemysłowiec i kolekcjoner malarstwa H. C.

Frick. Warto dodać, że od czasów III zaboru Rzeczypospolitej, kolekcje

polskie opuściło conajmniej osiem obrazów Rembrandta. W liczbę tę

wchodzą obrazy kupione lub wywiezione przez Rosjan tuż po upadku

państwa polskiego oraz sprzedane później. Ostatnią głośną sprzedażą

polskiego obrazu Rembrandta była sprzedaż obrazu Chrystus jako

pielgrzym przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego z Rogalina koło Poznania

w roku 1928 (znajdującego się teraz w Metropolitan Museum w Nowym

Jorku). W chwili obecnej w zbiorach polskich znajdują się trzy obrazy

Rembrandta (w tym dwa podarowane Narodowi przez Karolinę

Lanckorońską w 1993 roku) oraz trzy dalsze, których autorstwo przez

Rembrandta jest niepewne.

* * *

Gustaw Herling-Grudziński:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: