Architektura romańska we Francji
Historia architektury
Architektura romańska we Francji rozwijała się od X wieku do ok. 1140 r., w którym w północnej Francji rodzi się nowy kierunek – gotyk. Cechują ją dość duża różnorodność, stąd często wprowadzany jest podział na poszczególne szkoły.
Szkoła prowansalska
Kościoły zaliczane do szkoły prowansalskiej cechuje silne nawiązanie do tradycji starożytnego Rzymu. Kościoły budowano ze znacznie większych ciosów kamiennych, niż w innych regionach. Trójprzęsłowe wnętrza przykrywano sklepieniami: kolebkowym nad nawą główną oraz ćwierćkolistym w przekroju nad nawami bocznymi. Sklepienia naw bocznych pełniły dodatkowo funkcję przypór dla sklepienia umieszczonego nad nawą główną. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu umieszczano zazwyczaj kopuły na trompach. Światło docierało do wnętrza przez wysoko umieszczone małe okna. Ściany zewnętrzne swoim wystrojem nawiązywały do budowli rzymskich. Zdobiły je kolumny zbliżone do korynckich oraz fryzy dekorowane płaskorzeźbami wzorowanymi na późnoantycznych sarkofagach. Wnętrza kościołów są surowe i prawie pozbawione dekoracji.
Do przykładów tej szkoły należą kościoły w:
· Saint-Gilles-du-Gard – budowla z ok. 1060 r., trzyprzęsłowy kościół z fasadą ozdobioną trzema portalami o kompozycji opartej na motywach łuku triumfalnego. Zdobią ją podpierające architraw kolumny o głowicach ozdobionych liśćmi akantu, kanelurowane pilastry, fryz figuralny pod tympanonami, rzeźby w niszach pomiędzy portalami
· Saint-Trophîme w Arles – głowice kolumn zdobią rzeźby nawiązujące do sztuki wczesnochrześcijańskiej
· katedra w Awinionie.
Szkoła langwedocka
· kościół Saint-Sernin w Tuluzie, największy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Zbudowany z cegły, kamień użyto do wzniesienia przypór, obramowań okien i gzymsów. Jest to pięcionawowa bazylika z trójnawowym transeptem. Obejście poprowadzono wzdłuż naw bocznych i transeptu oraz za prezbiterium, które otacza wieniec kaplic. Korpus kościoła podzielony jest na jedenaście przęseł. Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej zbudowano wieżę ukończoną w okresie gotyku. Budowę kościoła rozpoczęto ok. 1080 r., konsekracja całego kościoła miała miejsce 19 lipca 1119 (24 maja 1096 konsekrowano ołtarz główny)
· Sainte-Foy w Conques – budowany od ok. 1050, najmniejszy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Korpus trójnawowego wnętrza podzielony jest na cztery przęsła. Nad nawami bocznymi korpusu i transeptu umieszczono empory. Prezbiterium otacza ambit z wieńcem kaplic. Wieża umieszczona nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu pochodzi z XII wieku, dwie wieże flankujące fasadę dodano dopiero w XIX wieku. (Początkowo fasadę wieńczył trójkątny szczyt).
Szkoła owerniacka
Budownictwo Owernii cechuje się kościołami z dwukondygnacyjnymi nawami bocznymi. Dolną część naw przekrywa sklepienie krzyżowe a empory sklepienie półkolebkowe (w kształtach ćwierkoła). Wokół kościołów kształtowano obejścia. Przęsła transeptu w pobliżu wieży nad skrzyżowaniem z nawą główną są podwyższone, co pozwala na umieszczenie w ich ścianach dodatkowych okien. Ściany zewnętrzne zdobią ślepe arkady i kamienny kolorowy wątek wzorowany na budowlach karolińskich.
Przykłady:
· kościół Notre-Dame-du-Port w Clermont-Ferrand
· kościół w Saint-Nectaire
· kościół w Saint-Saturnin
· bazylika w Orcival
· opactwo w Issoire
Szkoła Poitou
W rejonie Poitou budowano kościoły o fasadach flankowanych wieżami przykrytymi stożkowatymi hełmami.
· katedra w Angoulême z fasadą z lat 1115 – 1135
· kościół Notre-Dame-la-Grande w Poitiers – zbudowany w XII wieku z fasadą z lat 1130 – 1145. Halowy kościół z fasadą sugerującą bazylikowe wnętrze, ozdobioną bogatą dekoracją rzeźbiarską. Nad łukami trzech portali wejściowych umieszczono figuralną płaskorzeźbę zakończoną arkadkowym fryzem. Nad środkowym portalem znajduje się duże okno, a po jego bokach dwupiętrowo rozmieszczone arkady podparte małymi kolumienkami z rzeźbami w niszach pod jej łukami. Szczyt fasady zdobi mandorla. Wieże flankujące fasadę nie pełnią roli przypór. Zbudowane w formie wiązek kolumn podtrzymujących latarnię otwartą na zewnątrz arkadami (na cmentarzach zachodniej Francji były rozpowszechnione tzw. latarnie zmarłych, do których nawiązuje kształt wież). Wieńczą je stożkowate hełmy przykryte kamienną łuską. Podobny kształt ma wieża nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem.
· kościół Saint-Front w Périgueux – zbudowany w latach 1120 – 1150 przypomina swoim rozwiązaniem bazylikę św. Marka w Wenecji. Jego rzut oparty został na planie krzyża greckiego, a nawy przykrywa pięć kopuł opartych na pendentywach. W XIX wieku dobudowano neoromańską absydę. Z kościoła romańskiego zachowała się wieża i nawa bez przekrycia.
Szkoła burgundzka
· trzeci kościół opactwa w Cluny (zbudowany w latach 1085 – 1130), zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej, następnie rozebrany i sprzedany jako materiał budowlany. Ocalało jedynie ramię zachodniego transeptu. Był to kościół pięcionawowy z dwoma transeptami w części wschodniej- transept zachodni i znacznie krótszy wschodni. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu zachodniego zbudowano potężną wieżę. Dodatkowe wieże wzniesiono nad skrzyżowaniem z nawami bocznymi oraz nad transeptem wschodnim w osi kościoła, nad bocznymi nawami przy transepcie zachodnim i przy fasadzie zachodniej (w sumie zbudowano pięć wież). Do wnętrza prowadził narteks a prezbiterium otaczał ambit z wieńcem kaplic rozmieszczonych w licznych absydach. Niewielkie absydy rozmieszczono także wzdłuż transeptów (w sumie zbudowano 15 absyd). Kościół stał się inspiracją dla późniejszych budowli, ale nie doczekał wiernego naśladownictwa przede wszystkim z uwagi na swój ogrom. Uważa się, że wywarł ogromny wpływ na kształtujący się gotyk.
· kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 r. budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.
Szkoła normandzka
Bazylikowe kościoły o wysokich nawach głównych umożliwiających umieszczenie w ścianach powyżej dachów naw bocznych dużych okien. Nawy główne z uwagi na ich wysokość i brak możliwości zrównoważenia sił rozporu od sklepień przykrywano drewnianymi więźbami albo w okresie późniejszym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Fryzy, archiwolty i kapitele zdobi płaskorzeźba o motywach geometrycznych. Fasady z trzema portalami flankują potężne wieże.
· kościóły Saint-Ĕtienne i Sainte-Trinité w Caen
· kościół Saint-Georges-de-Boscherville, 12,0 km od Rouen
Budownictwo świeckie
We Francji mimo wielu zniszczeń powstałych zwłaszcza w okresie Wielkiej Rewolucji pozostało sporo warowni, zamków i fortyfikacji z okresu wczesnego średniowiecza. Do przykładów obiektów świeckich należą:
· zabudowa miasta Carcassonne
· zamek Arques
· zamek Gaillard
· romański ratusz z XII wieku w Saint-Antonin w Langwedocji
· most w Awinion na Rodanie
W architekturze romańskiej w Niemczech widoczna jest kontynuacja wcześniejszych wzorów architektury karolińskiej. Częściej niż w innych państwach Europy Zachodniej budowane są kościoły o układzie centralnym (np. kaplica w Schwarzrheindorf koło Bonn z 1151 r.), ale i tutaj przeważają budowle bazylikowe, najczęściej kryte drewnianymi, płaskimi stropami, zazwyczaj bogato zdobione polichromią. Wnętrze dzielone jest na nawy przy pomocy kolumn o monolitycznych, kamiennych trzonach ustawionych pomiędzy z masywnymi filarami. Po raz pierwszy to rozwiązanie zastosowano w Saksonii, w budowanym od 961 r. kościele Sankt Cyriakus w Gernrode (kolumny ustawiono na przemian z filarami). Rytm ten powtarzano w zróżnicowany sposób (najczęściej można spotkać ustawienie: filar – dwie kolumny – filar) w budowanych później świątyniach. Częstym rozwiązaniem jest zastosowanie dwóch absyd na zakończeniu nawy głównej oraz dwóch transeptów. Czasami w grubości murów dobudowywano mniejsze apsydiole, lub stawiano dodatkowe absydy na zakończeniach ramion transeptu albo przy prezbiterium. Charakterystyczną cechą niemieckich kościołów są wysokie wieże stawiane nad skrzyżowaniem naw, chórem zachodnim i parami na krańcach budowli. Przy zastosowaniu dwóch absyd i podwójnego transeptu wejście do kościoła umieszczano w elewacji bocznej. Fasady zdobią arkadowe fryzy i galerie, oprócz nich pojawiają się także posągi przedstawiające świętych i apostołów.
Do znanych zabytków należą:
· Hildesheim (Dolna Saksonia):
· bazylika Sankt Michael (św. Michała), zbudowana jako kościół klasztoru benedyktyńskiego w latach 1010 – 1033 jako trójnawowa bazylika z dwoma chórami i dwoma transeptami. Do budowli na zakończeniu transeptów przylegają ośmiokątne wieżyczki schodowe. Nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptami umieszczono masywne wieże zbudowane na planie kwadratu. Wnętrze na nawy dzieli rząd filarów i kolumn w rytmie: filar – dwie kolumny – filar. Ich kostkowe głowice w latach 1162 – 1186 ozdobiono płaskorzeźbą. Na zakończeniach naw od strony wschodniej umieszczono półkoliste absydy. Płaskie stropy zostały ok. 1240 r. pokryte polichromią.
· katedra – jednonawowa z transeptem i dwiema masywnymi wieżami od frontu,
· kościół Sankt Godehardt (św. Gotarda) – trójnawowa bazylika z XII wieku, przekryta płaskim, polichromowanym stropem. Chór zachodni flankują dwie masywne wieże. Wokół prezbiterium, na przedłużeniu naw bocznych, zbudowano obejście z trzema niewielkimi absydami.
· Westfalia – katedra w Soest, bazylikowy kościół XII wieku z ogromną wieżą nad wejściem
· Karyntia – katedra w Gurk z XII wieku, trójnawowa z przedłużonymi nawami bocznymi poza przecięcie się ich z krótkim, schowanym w bryle budynku, transeptem. Nawy zakończone są absydami, a portal wejściowy flankują dwie kwadratowe wieże.
· Frankonia:
§ Hirsau, kościół św. Aurelego z XI wieku – trójnawowa bazylika z krótkim transeptem. Nawy boczne przedłużono wzdłuż prezbiterium, które kończy duża absyda. Nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowymi, główną i transept płaskim stropem. Wejście flankują dwie masywne wieże.
§ katedra w Spirze (Speyer), budowana od ok. 1030 do 1061 – trójnawowa bazylika o nawach przykrytych sklepieniami krzyżowymi (początkowo kościół przykryty był płaskim stropem, sklepienia pochodzą z ok. 1090 r.) i przeciętych transeptem. Kościół koronacyjny królów niemieckich. Pod wschodnią częścią kościoła znajduje się królewska krypta. Prezbiterium zakończone absydą. Nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem umieszczono ośmiokątną wieżę przykrytą kopułą. Cztery wieże schodowe umieszczono po stronie wschodniej i zachodniej. Kościół spłonął w XVII wieku. Po pożarze odbudowany w XIX wieku w stylu romańskim. Podczas odbudowy dodano masywny przedsionek od strony zachodniej.
§ katedra w Wormacji – z XII wieku, dwuchórowa, trójnawowa, z transeptem z sześcioma wieżami (dwie ośmiokątne nad skrzyżowaniem naw i chórem zachodnim oraz cztery okrągłe rozmieszczone parami po stronie wschodniej i zachodniej kościoła). Nawy i transept przekryto sklepieniami krzyżowymi. Chór zachodni kończy wieloboczna absyda. Od strony wschodniej płytka absyda jest częściowo ukryta w bryle budynku. Do prezbiterium przylegają dwa pomieszczenia (zakrystie).
§ katedra w Moguncji zbudowana na przełomie X – XI wieku (katedra konsekrowana w 1009 r., spłonęła w dniu konsekracji; odbudowana w 1036, spłonęła ponownie. Odbudowana została w latach ok. 1100 – 1137). Trójnawowa bazylika z dwoma transeptami i dwoma chórami zakończonymi absydami. Ośmiokątne wieże umieszczono nad skrzyżowaniami nawy głównej z transeptami, mniejsze wieloboczne wieże umieszczono parami na krańcach budowli.
· Limburg an der Lahn – trójnawowa katedra z krótkim transeptem. Nawy boczne przykryte są sklepieniami krzyżowymi, a główna – sklepieniem podzielonym na sześć części. Przęsła kończące transepty przykryto sklepieniem podzielonym na siedem części. Nad skrzyżowaniem nawy z transeptem umieszczono ośmioboczną wieżę, cztery wieże na planie kwadratu rozmieszczono parami przy transepcie i wejściu od strony zachodniej. Malowniczości bryle dodaje jej usytuowanie – na skraju urwiska.
· Lotaryngia – Opactwo w Maria Laach, budowane od 1093 do ok. 1170 (kościół), 1220 – 1230 dobudowano atrium). Kościół należący do benedyktyńskiego opactwa to trójnawowa bazylika o 6 wieżach: dwie masywne nad skrzyżowaniem naw i cztery smuklejsze przy transepcie zachodnim i absydzie wschodniej. Bryłę budowli przecinają dwa transepty, a nawę główną kończą absydy. Od strony zachodniej kościół poprzedza atrium, w obrębie którego znajduje się absyda bazyliki. Elewacje zdobią arkadkowe fryzy i lizeny.
· Nadrenia – Kolonia:
§ kościół Sankt Maria im. Kapitol – budowany od ok. 1015 na planie trójliścia (część wschodnia) przedłużonego w części zachodniej bazylikowym korpusem podzielonym na trzy nawy. Nawy boczne wraz z nawami rozmieszczonymi wokół absyd nawy poprzecznej i absydy chóru tworzą obejście wokół kościoła. Nad nimi umieszczono empory, także tworzące obejście wewnątrz budowli.
§ kościół Sankt Aposteln na Kapitolu, zbudowany pod koniec XII wieku na podobnym planie jak kościół Sankt Maria im. Kapitol. Zamiast obejścia, w grubości muru umieszczono tylko wąską galerię. Od frontu, nad skrzyżowaniem naw i po bokach absydy prezbiterium zbudowano smukłe wieże.
§ kościół św. Gereona, zbudowany został na planie wydłużonego dziesięcioboku (pozostałości budowli z okresu starożytnego Rzymu). W grubości murów umieszczono półokrągłe nisze. Do tej centralnej budowli dodano trójprzęsłowe prezbiterium zakończone absydą.
§ kościół św. Pantaleona
· budowle świeckie:
§ fragmenty fortyfikacji w Friesach (Karyntia) i w Norymberdze
§ fragmenty rezydencji w Goslar, Dankwarderone w Brunszwiku, w Wartburgu.
Architektura romańska we Włoszech, początki średniowiecza we Włoszech przypadają na okres wewnętrznych walk, anarchii i niepokojów. Dopiero po objęciu władzy kościelnej przez papieża Grzegorza VII daje się zaobserwować pewne uspokojenie w stosunkach społecznych pomiędzy skłóconymi miastami i rodami Italii.
W architekturze włoskiej tego okresu panuje zastój. Powielane są wzory architektury wczesnego chrześcijaństwa. Największą uwagę przywiązuje się do wystroju wewnętrznego i wyglądu elewacji, która często naśladuje osiągnięcia minionych epok. Nowe kościoły budowane są jako bazyliki z dachem opartym na więźbach dachowych, które niekiedy przesłaniają pułapy. Sklepienia na szerszą skalę zaczęto ponownie stosować dopiero w XII wieku. Do podziału wnętrza na nawy stosowane są zazwyczaj kolumny, wieloboczne filary spotykane są niezmiernie rzadko. Podobnie nieczęsto spotyka się wydłużone nawy poprzeczne i jeszcze rzadziej obejścia (wyjątkiem są kościoły Św. Zofii w Padwie i Św. Stefana w Weronie). Kościoły mają zazwyczaj absydy w osi głównej oraz, zwłaszcza na północy, dodatkowo dwie mniejsze absydy na przedłużeniu naw bocznych. Do pierwszych dzieł z okresu romańskiego należy przebudowa opactwa na Monte Cassino przeprowadzona w latach 1066 – 1071. Na miejscu istniejącego wcześniej kościoła zbudowano od podstaw nowy klasztor wzorowany na zbudowanej w Rzymie bazylice św. Piotra. Romańskie założenia, mimo licznych ingerencji poczynionych zwłaszcza w okresie baroku, zostały zachowane aż do 1944 r.
Ożywienie można zaobserwować jedynie na północy, w rejonie Lombardii. Spotykane na tym terenie motywy dekoracyjne nawiązują do architektury niemieckiej (północ kraju popierała władzę cesarską). Fasady rozwiązywane są jako wielopoziomowe, arkadowe galerie. Wejścia poprzedzają portale z dekoracją figuralną widoczną także na fasadach. Kolumny portali często są opierane na rzeźbionych lwach lub innych przykucniętych zwierzętach. Dla rejonu Toskanii charakterystyczne są okładziny elewacji z wielobarwnych kamieni (ten sposób zdobienia stosowany był we Florencji jeszcze na początku renesansu). Na południu Italii istotny wpływ wywiera architektura Bizancjum. W tym rejonie budowane są kościoły na planie podłużnym, krzyża łacińskiego lub centralno-krzyżowym z kopułą wspartą na trompach lub żaglach. Wpływy bizantyjskie widoczne są także w wystroju wnętrza. Powstały w tym okresie: kościół San Sabino (ok. 1100) w Canosa, pięciokopułkowy kościół San Corato w Molfetta i trójkopułkowy San Francesco w Trani. Z tego okresu pochodzi także zbudowana w stylu bizantyjskim bazylika św. Marka w Wenecji.
Przykłady
Do ciekawszych zabytków romańskich należą:
· Emilia-Romania:
§ Katedra w Ferrarze z romańską fasadą
· Lombardia:
§ kościół Sant'Ambrogio w Mediolanie, zbudowany w IV wieku został przebudowany w okresie XI – XII wieku. Z XI wieku pochodzi obecny układ budowli. Najstarszym elementem są trzy absydy i poprzedzające je przęsło. Pod koniec XI wieku przebudowano korpus kościoła z zastosowaniem systemu wiązanego. Nad nawami bocznymi zastosowano sklepienia krzyżowe, nawę boczną przykryto dopiero pod koniec XII wieku sklepieniem krzyżowo-żebrowym (datowanym niekiedy na 1128 r., co zdaniem większości badaczy jest mało prawdopodobne). Z XII wieku pochodzi także kopuła nad przęsłem wschodnim (nad grobem świętego). W 1150 r. zastąpiono wczesnochrześcijańskie atrium nowym z dekoracjami w postaci lizen i fryzów arkadowych. Do kościoła przylegają dwie wieże: Wieża Kanoników z XII wieku i Wieża Mnichów z XV wieku.
§ kościół Sant'Abbondio w Como (1063 – 1095), pięcionawowa bazylika o monumentalnej fasadzie. Rozwiązano ją z zachowaniem podziału lizenami na układ odtwarzający wewnętrzny podział na nawy. Każda część elewacji otrzymała osobne zwieńczenie ozdobione fryzem arkadowym. Zachowane są przylegające do fasady półkolumny, pozostałość po nieistniejącym portyku poprzedzającym wejście.
§ kościół San Michele w Pawii (1100 – 1160), zachował się romański portal w fasadzie kościoła. Jego ościeża i archiwolty pokryte zostały dekoracją z wici roślinnej. Powyżej portalu, na fasadzie, można zobaczyć wyrzeźbiony fryz o motywach figuralnych i zoomorficznych. Portal został wykonany w pierwszej połowie XII wieku przez rzeźbiarzy należących do szkoły Komasków.
§ Kampanila w opactwie Pomposa w Emilii (niedaleko Ferrary), zbudowana w 1063 r. obok istniejącego kościoła stanowi przykład typowej lombardzkiej wieży. Elewację zdobią lizeny i arkadowe fryzy. W sposób ciekawy został rozwiązany układ okien. Cztery najniższe kondygnacje mają po jednym, co kondygnację to szerszym oknie. Od piątej kondygnacji wzrasta nie tylko szerokość, ale i ilość okien aż do czterech na dziewiątej kondygnacji.
§ kościół San Zeno Maggiore w Weronie z zachowanym portalem w elewacji zachodniej z ok. 1138 r. Oprócz typowych dla Lombardii układów lizen, arkad i lwów podpierających jego kolumny, portal zdobią umieszczone po jego bokach dekoracje figuralne w obramowaniach pokrytych wicią roślinną. W kwaterach umieszczono rzeźby ilustrujące Księgę Rodzaju (po prawej stronie) i sceny Nowego Testamentu (po lewej stronie). Po prawej stronie dwie najniższe kwatery wypełniają sceny opowiadające o porwaniu króla Teodoryka do piekła. Brązowe drzwi zmontowane z rzeźbionych płyt pochodzą z XII wieku.
§ katedra w Parmie z dwunastowieczną fasadą umieszczoną pomiędzy dwiema wieżami, ozdobioną arkadowymi galeriami. Dwa poziome rzędy trójdzielnych okien przecina umieszczony pośrodku portyk z kolumnami opartymi na figurach lwów i przykrywającym go dwuspadowym daszkiem poniżej arkad wyższego piętra. W jego pionowej osi wkomponowano potrójne okno w linii dolnego piętra arkad i duży, pojedynczy otwór w poziomie wyższych okien. Nad nimi, pod linią dachu przykrywającego budowlę, umieszczono arkady okien ukośnie. Całość tworzy harmonijną kompozycję o równomiernie rozłożonych akcentach architektonicznych.
§ baptysterium w Parmie – (XII – XIII wiek) – zbudowane na planie ośmioboku, wewnętrzny podział został zagęszczony do szesnastoboku. W grubości muru umieszczono niewielkie, półokrągłe nisze. Co trzecie pole, zamiast niszy, przypadają wejścia poprzedzone portalem. W osi wejścia głównego, nisza ma plan prostokąta. Wnętrze obiega dwupoziomowa galeria. Budowlę wieńczy szesnastoboczna, żebrowana kopuła z XIII wieku. Elewację zdobią na parterze płytkie arkady, powyżej których umieszczono czteropiętrową kolumnową galerię oddzieloną poziomymi pasami architrawów. W narożach budowli umieszczono przypory.
§ katedra w Ankonie
· zespół obiektów w Pizie: katedra, kampanila, baptysterium i cmentarz Campo Santo. Jeden z najstarszych zabytków romańskich Italii został zlokalizowany na jednym placu.
§ Najstarsza jest katedra, zbudowana w latach 1063 – 1118 na planie krzyża łacińskiego. Wnętrze zostało podzielone na pięć naw przy pomocy monolitycznych kolumn o korynckich kapitelach. Kolumny wsparte są na attyckich bazach, pochodzących z wcześniejszych budowli. Nawa główna przykryta jest drewnianym stropem, boczne sklepieniami krzyżowymi. Nad skrzyżowaniem naw z transeptem umieszczono eliptyczną kopułę. Wnętrze ozdobiono białym marmurem i zielonym serpentynem ułożonym na przemian w pasy. Podobnie potraktowano elewacje zewnętrzne, dodając w fasadzie dekoracje w kształcie rombów. Portale fasady zdobią kolorowe mozaiki. Najniższą kondygnację zdobią przyścienne arkady okalające kościół, powyżej wykonano arkadowe galerie, wpisując je w fasadzie w bazylikową sylwetkę budowli. Przez zastosowanie nieregularności rozmieszczenia arkad, krzywizn korygujących złudzenia optyczne, osiągnięto efekt niezwykłej harmonii przy jednoczesnej prostocie zastosowanych środków.
§ Stojąca obok krzywa wieża budowana była z przerwami od 1174 r. do 1350. (Przerwy w budowie były spowodowane odchylaniem się wieży od pionu). Jej elewacja została ozdobiona, podobnie jak elewacja katedry – na najniższej kondygnacji przyściennymi arkadami, wyżej arkadowymi galeriami.
§ Budowę baptysterium rozpoczęto w 1153 r., ukończono w 1253. Zostało rozwiązane na planie koła z obejściem i emporą wewnątrz. Elewacje ozdobiono arkadami, do których w okresie późniejs...
Dadainka