Strelau.J - Psychologia.Podręcznik Akademicki.Tom.III.pdf - Psychologia - AnaDee

Jan Strelau

redaktor naukowy

Psychologia

Podręcznik akademicki

TOM 3

Jednostka w społeczeństwie

i elementy psychologii

stosowanej

GWP

_____________ GDAŃSKIE______________

WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

Gdańsk 2005

VIII

CZŁOWIEK

W RELACJI Z INNYMI

Bogdan Wojciszke (redakcja)

Wiedza jednostki

i sądy

o świecie społecznym

Maria Lewicka i Bogdan Wojciszke

N asze postępowanie bardziej

42.1

zależy od tego, jak swój świat

rozumiemy, niż od tego, jaki

ów świat w istocie jest. Co

prawda sposób rozumienia

świata w dużym stopniu odzwierciedla rze

czywistą jego naturę, ale w pewnej mierze za

leży także od zawartości i stanu umysłu czło

wieka, wskutek czego ta sama sytuacja bywa

różnie odczytywana przez różnych ludzi, a na

wet przez tego samego człowieka przy róż

nych okazjach. Powodem tego zróżnicowania

jest odmienność struktur umysłowych, do

których ludzie się odwołują, interpretując

znaczenie obserwowanych wydarzeń czy pró

bując zrozumieć zachowanie spotykanych

przez siebie osób.

Struktury wiedzy

i rozumienie świata

społecznego

Bogdan Wojciszke

Przeczytajmy następujący tekst:

Postępowanie jest w istocie zupełnie proste. Przede

wszystkim należy poukładać poszczególne pozycje

w różne grupy. Oczywiście wystarczyć może tylko

jedna grupa, w zależności od tego, jak wiele jest do

CZŁOWIEK W RELACJI Z INNYMI

oczywiście odpowiedzi na pytanie, jak wiedza

ta jest zorganizowana w naszym umyśle.

Najważniejsze rozróżnienie to różnica

między uogólnioną wiedzą na temat pewnych

rodzajów zdarzeń czy obiektów a wiedzą

o konkretnych zdarzeniach. Każdy ma mniej

lub bardziej rozbudowaną wiedzę na temat

prania ubrań - jak, kiedy i za pomocą czego

się to robi. Wiedza taka pozwala nam samym

tę czynność wykonywać, a także rozpozna

wać sens działania innych osób czy znaczenie

komunikatów odnoszących się do tej czynno

ści. Ponadto dysponujemy też pamięcią o róż

nych konkretnych praniach, jakie zdarzyło

nam się obserwować czy wykonywać (na

przykład to sprzed roku, kiedy z dwóch ko

szul żółtych i trzech niebieskich udało nam

się w niezupełnie zamierzony sposób uzyskać

pięć zielonych). Nagromadzone w naszym

umyśle informacje o świecie mają więc cha

rakter bądź wiedzy ogólnej (o pewnych ro

dzajach lub kategoriach zdarzeń, obiektów

czy ludzi, na przykład o blondynkach), bądź

też wspomnień (o konkretnych zdarzeniach,

specyficznych obiektach, poszczególnych

osobach, na przykład o pewnej blondynce

poznanej na wakacjach). Rozróżnienie to na

wiązuje do wprowadzonego przez Tulyinga

(1972) podziału pamięci na semantyczną (pa

mięć znaczeń) i epizodyczną (wspomnienia

zdarzeń z własnej biografii - por. rozdz. 20.).

Podstawowym elementem wiedzy ogólnej

jest schemat poznawczy rozumiany jako

organizacja naszych uprzednich doświad

czeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób

czy obiektów (Bartlett, 1932). Schematy za

wierają z reguły nie wszystkie wiadomości na

temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz

wiedzę uogólnioną, wyabstrahowaną z kon

kretnych doświadczeń (epizodów). Wiedza

0 typowym przebiegu egzaminu, o sposobach

stawiania pytań i wywieraniu dobrego wraże

nia na egzaminatorze składa się na schemat

„zdawanie egzaminu”. Natomiast wspomnie

nie przebiegu egzaminu z psychologii spo

łecznej, zdawanego w konkretnym czasie

1 miejscu u profesora X, to epizodyczna repre

zentacja w umyśle tylko jednego z konkret

zrobienia. Ważne jest, aby nie przesadzić. To znaczy

lepiej załatwić za jednym razem za mato rzeczy niż za

dużo. Na krótką metę może to się wydawać nieważne,

ale łatwo tu o komplikacje. Pomyłka może być także

kosztowna. Kiedy postępowanie jest już zakończone,

należy rzeczy z powrotem poukładać w poszczegól

ne grupy. Potem mogą one zostać odłożone na wła

ściwe im miejsce. Niewątpliwie zostaną one użyte raz

jeszcze i cały cykl znów zostanie powtórzony.

Ten tekst po przeczytaniu jest prawie niemoż

liwy do odtworzenia. Choć zbudowany został

z poprawnych zdań i zawiera powszechnie zro

zumiałe słowa, całość jest niezrozumiała - po

prostu nie wiadomo, o co w niej chodzi. Po

ziom zrozumienia tekstu i jego zapamiętania

wzrasta jednak kilkakrotnie, jeżeli poprzedzi

się go tytułem „Pranie”. W świetle tytułu staje

się oczywiste, że różne rodzaje ubrań należy

prać oddzielnie, że powtarza się to wielokrot

nie itd. Ten prosty eksperyment (Bransford

i Johnson, 1972), w którym jedna grupa bada

nych odtwarza tekst opatrzony tytułem, druga

grupa zaś - tekst bez tytułu, pokazuje, jak

istotną rolę w przetwarzaniu nadchodzącej

z zewnątrz informacji odgrywa wiedza już po

siadana. Dochodzące z zewnątrz dane mogą

być zupełnie niezrozumiałe, jeżeli nie potrafi

my ich odnieść do jakiejś znanej sobie katego

rii interpretacyjnej, czy to z powodu jej chwilo

wej niedostępności (na przykład wskutek nie

jasnych „sygnałów wywoławczych”, jak w za

cytowanym tekście Bransforda i Johnsona),

czy z powodu braku danej kategorii w umyśle

(jak mogłoby być w wypadku Marsjan czy nie

jakiego Adama Niechluja, który wygląda, jak

by nie wiedział, co to pranie). Podrozdział ten

poświęcony jest problemowi, w jaki sposób po

siadana już wiedza wpływa na odbiór, rozumie

nie i zapamiętywanie napływających do nas in

formacji o świecie społecznym.

42 . 1.1

Budowa i rodzaje schematów

Rozważanie mechanizmów funkcjonowania

wiedzy o otoczeniu społecznym wymaga

WIEDZA JEDNOSTKI I SĄDY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM

nych egzemplarzy schematu „zdawanie egza

minu”. W trakcie tego egzaminu mogło się

zdarzyć, że profesor zrobił nam kleks w in

deksie podczas wpisywania oceny, ale takie

zdarzenie zwykle nie jest reprezentowane

w ogólnym schemacie „zdawanie egzaminu”,

ponieważ nie ma ono typowego charakteru

(zwykle profesorowie nie robią nam kleksów

w indeksie). Ogólnie rzecz biorąc, obowiązu

je zasada, że im lepiej wykształcony jest jakiś

schemat, tym bardziej jego zawartość jest wy

abstrahowana z wiedzy o konkretnych eg

zemplarzach, natomiast im słabiej wykształ

cony schemat, tym większą rolę w jego re

prezentacji odgrywają wiadomości o pojedyn

czych egzemplarzach (Sherman, 1996).

Dwie uniwersalne zasady budowy sche

matów to prototypowość i hierarchiczność

(por. Wojciszke, 1986a). Zgodnie z zasadą

prototypowości, na dowolny schemat skła

dają się:

pieniędzy po obietnicę zbawienia) czy osoby

nabywców i sprzedawców. Wartości, jakie

mogą przyjmować kolejne zmienne, są więc

zróżnicowane pod względem stopnia typo-

wości. Najbardziej typowe tworzą proto

typ. Prototyp kupowania to taki akt kupna,

gdzie jakieś dobro wytworzone przez człowie

ka jest dawane przez zawodowego sprzedaw

cę w zamian za pieniądze, w sklepie, a więc

w miejscu specjalnie do tego stworzonym itd.

W wiedzy o kupowaniu zawarte są także typo

we związki między zmiennymi, na przykład

im lepszej jakości dobro, tym więcej wymaga

pieniędzy; często rodzaj dobra implikuje ro

dzaj nabywcy (na przykład kosmetyki czę

ściej kupowane są przez kobiety, a motocykle

- przez mężczyzn).

Schematy stanowią więc bardzo bogate

struktury informacyjne, ponieważ ich zasto

sowanie pozwala na wyciąganie licznych

wniosków. Na podstawie rozpoznania obiek

tu czy zdarzenia jako egzemplarza jakiegoś

schematu jesteśmy w stanie wywnioskować

wiele jego (prototypowych) właściwości, na

wet jeżeli ich nie zaobserwowaliśmy. Na

tomiast na podstawie zaobserwowania kon

kretnej wartości jednej zmiennej jesteśmy

w stanie przewidzieć, jakie wartości dany eg

zemplarz schematu przyjmie pod względem

innych zmiennych.

Druga powszechna reguła budowy sche

matów to zasada hierarchiczności: każdy

schemat składa się z podschematów, te zaś

również składają się ze swoich podschema

tów i tak dalej, aż do osiągnięcia poziomu

schematów pierwotnych, które nie rozkłada

ją się już na dalsze części. Hierarchiczność

schematów opierać się może albo na relacji

część - całość (na przykład twarz - oko - tę

czówka), albo na relacji ogólności (na przy

kład kupowanie - kupowanie samochodu -

kupowanie samochodu na giełdzie). Każdy

podschemat ma cechy schematu, to znaczy

zawiera prototyp i może funkcjonować jako

samodzielna jednostka wiedzy (a więc stano

wić przesłankę rozumienia, zapamiętania

i wnioskowania). Wiedza o świecie jest w sy

stemie schematów kodowana hierarchicznie,

(1) zmienne charakteryzujące egzemplarze

schematu (aspekty, w jakich egzempla

rze są opisywane);

(2) typowe relacje występujące między

zmiennymi;

(3) prototyp, czyli zbiór najbardziej typo

wych wartości przybieranych przez sche

maty pod względem tych zmiennych.

Rozważmy tę zasadę na przykładzie kupowa

nia (Rumelhart, 1980). Zmienne składające

się na ten schemat są dość powszechnie po

dzielane. Prawie każdy zgodzi się, że o kupo

waniu można mówić, kiedy istnieje nabywca,

czyli osoba pragnąca nabyć jakieś dobro, kie

dy posiada ona środki nabywcze, czyli za

płatę za owo dobro, i kiedy istnieje sprze

dawca, a więc osoba wyzbywająca się dane

go dobra w trakcie targu, czyli interakcji,

podczas której następuje wymiana. Poszcze

gólne egzemplifikacje tego schematu (kon

kretne akty kupna) mogą się bardzo różnić

między sobą. Kupowane mogą być najróżniej

sze dobra: od typowych (na przykład żyw

ność) do nietypowych (życie), podobnie zróż

nicowane mogą być środki nabywcze (od

Strelau.J - Psychologia.Podręcznik Akademicki.Tom.III.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: