OTYŁOŚĆ EPIDEMIOLOGIA.pdf

Wystąpienie prof. Mirosława Jarosza, Dyrektora Instytutu Żywności i Żywienia

– 14 listopada 2007 r.

O TYŁOŚĆ EPIDEMIOLOGIA

Szacuje się, że przewlekłe choroby niezakaźne stanowią 47% całkowitej liczby

zachorowań i 60% całkowitej liczby zgonów na świecie . Do najważniejszych przewlekłych

chorób niezakaźnych należy zaliczyć otyłość , która wg Światowej Organizacji Zdrowia,

przybrała charakter globalnej epidemii. Otyłość z jednej strony sama w sobie jest

schorzeniem, jednocześnie zwiększa ryzyko rozwoju wielu chorób, w tym m.in. układu

krążenia, niektórych nowotworów, chorób przewodu pokarmowego, cukrzycy typu 2. U osób

nadmierna masą ciała może występować także niedożywienie w wybrane składniki

pokarmowe. Wbadaniach z lat 1999-2000, przeprowadzonych w ramach projektu

badawczego zamawianego PBZ 012-14 pt.: „Opracowanie podstaw naukowych żywienia w

szpitalach” stwierdzono, iż blisko połowa osób z otyłością ma deficytowe stężenie kwasu

foliowego i witaminy C w surowicy krwi. Dane te wskazują, że posiłki tych osób, mimo

wysokiej gęstości energetycznej, są ubogie w inne cenne składniki pokarmowe.

Osoby z BMI powyżej 30 kg/m 2 mają od 50-100% większe ryzyko przedwczesnego

zgonu niż osoby z prawidłowym BMI. Przewiduje się, ze otyłość stanie się wiodącą

przyczyną zgonów wyprzedzającą nawet palenie papierosów.

Zwiększająca się częstość występowania nadwagi i otyłości jest także niekorzystna również z

ekonomicznego punktu widzenia. Szacuje się, że koszty opieki zdrowotnej osób z nadwagą i

otyłością są o 44% wyższe niż osób z prawidłową masą ciała.

W Polsce, jak wykazują badania przeprowadzone w 2000 r. przez Instytut

Żywności i Żywienia, ponad 50% osób dorosłych (19-59 lat) i około 12% dzieci cierpi na

nadwagę bądź otyłość. Częstość występowania nadwagi i otyłości w Polsce ma tendencję

wzrostową. Odsetek otyłych, zarówno kobiet jak i mężczyzn, w 2000 r. wzrósł w stosunku do

1991 roku. Wśród mężczyzn w wieku 50-59 lat w 2000 r. otyłość stwierdzano dwukrotnie

częściej niż w 1991 r. (25,3% vs 12,4%). W badaniu WOBASZ przeprowadzonym w latach

2003-2005 w 6 województwach, w pełni potwierdzono alarmującą sytuację w zakresie

nasilenia otyłości, Otyłość stwierdzono u 21,2% mężczyzn i 22,4% kobiet w wieku od 20 do

74 roku życia, a dodatkowo nadwagę odpowiednio u 40,4% i 27,9%.

Zwalczanie nadwagi i otyłości na poziomie populacyjnym jest bardzo trudnym i

skomplikowanym zdaniem, wymagającym systemowego podejścia i zaangażowania wielu

sektorów, w tym środowiska naukowego, opieki zdrowotnej, promocji zdrowia, administracji

rządowej.

Żywieniowe czynniki ryzyka przewlekłych chorób niezakaźnych w populacji dzieci

i młodzieży

Nieprawidłowe żywienie w dzieciństwie i wczesnej młodości determinuje w dużym

stopniu zdrowie osób dorosłych. Błędy i nieprawidłowe nawyki żywieniowe z tego okresu, oprócz

niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych dla rozwoju psycho-fizycznego (uposledzenia rozwoju

fizycznego i umysłowego, obniżania odporności na choroby) predysponują do rozwoju chorób

metabolicznych w wieku dojrzałym.

Wszystkie badania żywienia dzieci i młodzieży prowadzone w kraju w ostatnim

dziesięcioleciu wskazują na występowanie wielu nieprawidłowości, które mogą wpływać na

obecny stan zdrowia i stanowić ryzyko rozwoju chorób dietozależnych w dorosłym życiu.

Błędy występujące najczęściej w dietach dzieci i młodzieży to : nadmierne spożycie

tłuszczu w tym nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu, sacharozy, sodu i

fosforu. Równocześnie w dietach jest zbyt mało żelaza, miedzi, wapnia, magnezu, witaminy

C i D oraz błonnika pokarmowego. Częste jest także spożywanie przez dzieci i młodzież,

produktów typu „fast food”, obfitujących w tłuszcz.

Poprawę obecnego stanu można osiągnąć poprzez propagowanie, za

pośrednictwem różnych środków przekazu, zmian zwyczajów żywieniowych dzieci i

młodzieży polegających na zwiększeniu spożycia ryb, ograniczeniu spożycia tłuszczu

zwierzęcego na korzyść olejów roślinnych i margaryn miękkich, zwiększeniu spożycia

warzyw i owoców, produktów zbożowych z pełnego przemiału oraz mleka i produktów

mlecznych. Niezbędne jest także ograniczenie spożycia soli kuchennej i jej źródeł w postaci

np. słonych przekąsek oraz cukru i słodyczy. Warunkiem zmian zwyczajów żywieniowych w

kierunku pro zdrowotnego modelu żywienia jest prowadzenie działań edukacyjnych dla dzieci

(od najmłodszych lat życia) oraz dla ich rodziców. Niezbędne jest prowadzenie monitoringu

żywienia już od wczesnych lat życia pozwalającego na śledzenie zmian żywienia z

uwzględnieniem żywieniowych czynników rozwoju chorób dietozależnych.

Żywienie w szkołach

Poprawa żywienia dzieci i młodzieży w szkole odgrywa bardzo istotną rolę w

profilaktyce otyłości oraz chorób przewlekłych. Ma także znaczenie w zapobieganiu innego

niekorzystnego zjawiska, jakim jest niedożywienie (około kilkunastu procent dzieci w Polsce

ma niedobory masy ciała.

Zapewnienie wszystkim uczniom możliwości spożycia posiłku w szkole- dlaczego to takie

ważne?

Dzięki temu można generalnie poprawić żywienie dzieci i młodzieży szkolnej, a przede

wszystkim zagrożonych ubóstwem, które znacznie bardziej nęka te grupę niż populację osób

dorosłych. Zgodnie z ostatnimi szacunkami, zaprezentowanymi przez Główny Urząd

Statystyczny, opartymi na wynikach badań budżetów gospodarstw domowych, w 2005 r., ok.

19% dzieci w wieku do lat 14 było zagrożonych ubóstwem skrajnym, a w populacji

młodzieży w wieku 15-19 lat, wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym wynosił 18,5%

(Warunki życia ludności Polski w latach 2004-2005. GUS 2007). W przeprowadzanych

szacunkach, dokonywanych od pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, za granicę ubóstwa

skrajnego przyjmuje się wartość koszyka odpowiadającego minimum egzystencji, obliczaną

przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, w którym znajdują się wydatki, związane wyłącznie

z zaspokojeniem potrzeb najbardziej podstawowych. Za zagrożone ubóstwem skrajnym

uznaje się te gospodarstwa domowe i tym samym wszystkie osoby, wchodzące w ich skład,

których wydatki są niższe od wartości wspomnianego koszyka.

Łącznie, dzieci i młodzież do lat 19 stanowiły 40% ogółu populacji osób żyjących w

gospodarstwach domowych o wydatkach niższych od wartości koszyka reprezentującego

minimum egzystencji.

Grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem stanowią rodziny wielodzietne, a szczególnie

te, w których jest czworo lub więcej dzieci na utrzymaniu. Według cytowanego źródła, w

2005 r. łącznie aż ok. 44% osób w rodzinach z 4 i więcej dzieci na utrzymaniu było

zagrożonych ubóstwem skrajnym i ok. 22% osób w rodzinach z 3 dzieci na utrzymaniu.

Zgodnie z wynikami badań budżetów, rodziny z 4 i więcej dzieci na utrzymaniu stanowiły

około 2% ogółu gospodarstw domowych, reprezentowanych w badaniach budżetów, a udział

małżeństw z 3 dzieci wynosił 4,6%. Wśród małżeństw z dziećmi, udziały tych z 4 i więcej

dzieci na utrzymaniu oraz z 3 dzieci na utrzymaniu wynosiły natomiast odpowiednio ok. 6% i

ok. 14%.

Zgodnie z przywoływanymi szacunkami, najczęściej w ubóstwie żyją rodziny na wsi

oraz w małych miasteczkach, a najrzadziej mieszkańcy największych miast. W 2005 r.,

zagrożenie ubóstwem skrajnym dotknęło ok. 8% populacji miejskiej, a w tym ok. 5% w

miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców i ok. 13% w miastach do 20 tys.

mieszkańców.

Ok. 19% mieszkańców wsi żyło poniżej minimum egzystencji. Ludność wiejska

stanowiła w 2005 r. ponad połowę populacji zagrożonej ubóstwem skrajnym ( przy jej około

38% udziale w liczbie ludności ogółem). Najwyższy odsetek- 44%- zagrożonych ubóstwem

występował wśród rodzin nie mających gospodarstwa rolnego i utrzymujących się głównie ze

świadczeń społecznych innych niż emerytury i renty.

Zasięg ubóstwa wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. % ludności żyjącej

poniżej minimum egzystencji kształtował się w 2005 r. w przedziale od 8,4 ( woj. opolskie)

do 18,8 (woj. warmińsko-mazurskie). Odsetek ten przekroczył 16% w woj. świętokrzyskim,

zaś w województwach podkarpackim i pomorskim osiągnął około 15%.

Zgodnie z zaleceniami żywieniowymi w ciągu dnia należy posiłki spożywać regularnie 4-5

razy dziennie, a przerwy pomiędzy nimi nie powinny być dłuższe niż 3-4 godziny.

Spożywanie II śniadania czy obiadu w szkole umożliwia spełnienie tych zaleceń. Uczeń

przebywa w szkole kilka godzin - okres ten wydłuża się w przypadku dojazdów do szkół.

Uczniowie przebywający w szkole do 6 godzin powinni na terenie szkoły zjeść jeden

posiłek – II śniadanie lub ciepłe danie, natomiast przebywający ponad 6 godzin dwa posiłki.

Nieregularność spożywania posiłków może wpływać na pewne niedobory składników

odżywczych, ale stanowi także ryzyko zmniejszenia wydatku energetycznego organizmu.

Osoby spożywające posiłki nieregularnie mają mniejszą termogenezę, a więc narażone są na

dodatni bilans energetyczny, a w konsekwencji na wzrost masy ciała.

Udowodniono, że dzieci spożywające posiłek w szkole lepiej wykonują niektóre zadania

związane z koncentracją i pamięcią od dzieci, które tego posiłku nie spożywają i osiągają

lepsze wyniki. Uczniowie nie spożywający posiłku w szkole częściej mają problemy z nauką,

zachowaniem i emocjami. Często skarżą się na bóle brzucha lub głowy, odczuwają osłabienie,

rozdrażnienie, wykazują się gorszą koncentracją uwagi. Szkoły, w których organizowane są

przerwy, na których dzieci spożywają śniadania, obserwują wśród uczniów większe

skupienie, aktywniejszy udział w lekcjach, i lepsze wyniki w nauce.

Organizacja żywienia zarówno w szkołach miejskich, jak i wiejskich jest daleka od

zadowalającej. Niewiele ponad połowa szkół podstawowych i gimnazjów posiada stołówkę.

Ze śniadań organizowanych przez szkoły podstawowe śniadań korzysta niewiele ponad 10%

uczniów, z ciepłych posiłków średnio ok. 10-20% uczniów. Sytuacja w zakresie higieny w

stołówkach szkolnych z roku na rok poprawia się. Jednak rzadko wdrażane są praktyczne

zasady systemu HACCP. Program żywienia w szkołach podstawowych i gimnazjach

powinien dawać wszystkim dzieciom jednakową możliwość korzystania z co najmniej

jednego pełnowartościowego posiłku.

Żywienie populacji zagrożonej ubóstwem skrajnym

Zgodnie z wynikami badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonymi w

2005 r., w przeciętnym modelu spożycia żywności osób o wydatkach poniżej minimum

egzystencji przeważały artykuły najbardziej podstawowe, jak pieczywo i pozostałe przetwory

zbożowe, ziemniaki i mleko płynne. Udział wymienionych grup w łącznym spożyciu

żywności osiągnął 55%, podczas gdy w gospodarstwach domowych o wydatkach powyżej

minimum egzystencji wynosił 44%.

Jednocześnie, model spożycia żywności w gospodarstwach domowych zagrożonych

ubóstwem skrajnym był wyjątkowo ubogi przede wszystkim w owoce i przetwory , ryby i

przetwory oraz sery: spożycie tej pierwszej grupy było w nich aż ponad dwukrotnie niższe w

porównaniu z gospodarstwami domowymi o wydatkach powyżej minimum egzystencji;

spożycie ryb i przetworów oraz serów było prawie dwukrotnie niższe.

Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na prawidłowy

rozwój fizyczny i psychiczny dzieci i młodzieży, a wieku dorosłym na stan zdrowia i jakość

życia. Mała aktywność fizyczna jest uznanym czynnikiem wielu chorób metabolicznych

(m.in. otyłości, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu II, wielu nowotworów,

osteoporozy). Szczególnie istotne jest zatem kreowanie aktywnego stylu życia w okresie

dzieciństwa i wczesnej młodości, gdyż to w tym wieku utrwalają się nawyki związane z

zachowaniami prozdrowotnymi. Tymczasem w Polsce zjawisko fizycznej bierności nasila się

już od najmłodszych lat życia. Jak wynika z badań GUS ( 2006 ) już 5 letnie przedszkolaki

spędzają średnio 2.8 godz. dziennie przed telewizorem. Z badań przeprowadzonych przez

Instytut Żywności i Żywienia wynika, że uczniowie przeznaczają swój czas po szkole, na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: