Słowotwórstwo (przegląd).doc

Słowotwórstwo (przegląd)

Słowotwórstwo jako dział nauki o języku opisuje morfologicznie środki tworzenia nowych wyrazów.

Słowotwórstwo zajmuje się budową wyrazów ze względu na ich znaczenie.

Rodzina wyrazów

Jedną z metod bogacenia języka jest tworzenie nowych wyrazów na podstawie zasobu już obecnego w słowniku.

W ten sposób powstają wyrazy motywowane

Motywacja to związek znaczeniowy pomiędzy wyrazem podstawowym a pochodnym polegający na tym, że forma i/lub funkcja członu motywowanego jest uwarunkowana przez człon motywujący.

Dla określenia zależności słowotwórczej wyrazów służy analiza słowotwórcza czyli wyodrębnienie w wyrazie motywowanym dwu jego składników, podstawowych członów:

Istnieją wyrazy niepodzielne słowotwórczo zwane rdzennymi. Są to wyrazy niemotywowane (których znaczenia nie można odnieść do innych wyrazów), złożony tylko z morfemu rdzennego, ewentualnie końcówki fleksyjnej, , np. dom, pies, las, chleb, pole

Wiele wyrazów niepodzielnych znajdujemy wśród słownictwa najstarszego, odziedziczonego jeszcze po języku prasłowiańskim.

kosz Þ koszycz ¾ ek

podstawa słowotwórcza formant

Większość wyrazów jest podzielnych słowotwórczo są zatem wyrazami pochodnymi. Należą do nich wyrazy motywowane (można go odnieść do wyrazu, od którego pochodzi, a który jest dla niego jest wyrazem podstawowym).

Podstawami słowotwórczymi mogą być;

różne części mowy:

wyjątkowo podstawę może stanowić nie odrębny leksem, ale morfem stanowiący część leksemu, nie występujący samodzielnie np. w złożeniach z elementami obcymi: hydro¾ budowë a, foto¾ komórkë a,

Formanty

Typy formantów;

przyrostki (sufiksy), np. mów¾ cë a, stoł¾ owë y

przedrostki (prefiksy), np. prze¾ śmiesznë y, nad¾ gorliwë y, w¾ biec

formanty środkowe (interfiksy), np. łam¾ i¾ główkë a, mocz¾ y¾ gębë a,
żyw ¾ o¾ płot, st¾ u¾ lecië e

Podstawowe funkcje formantów:

Gramatyczna (syntaktyczna, składniowa): wyraz pochodny należy do innych części mowy niż wyraz podstawowy. Formant powoduje transpozycję (przeniesienie) z jednej części mowy do innej. Zmienia się także funkcja składniowa wyrazu pochodnego w porównaniu z podstawowym

pracowitë y Þ pracowit¾ ość ;

bieg¾ ać Þ bieg¾ anië e

Semantyczna (znaczeniowa): wyraz pochodny ma inne znaczenie niż wyraz podstawowy,

komin Þ komini¾ arz;

wrzos Þ wrzos¾ owiskë o;

Warszawë a Þ warszawi¾ ak

Funkcji tej często towarzyszy funkcja syntaktyczna:

mal¾ ow/a/ć Þ mal¾ arz;

pal¾ i/ć Þ pal¾ acz;

kłam¾ a/ć Þ kłam¾ cë a.

Tu wyrazy podstawowe i pochodne mają różne znaczenia (funkcja semantyczna), ale i następuje przeniesienie wyrazów pochodnych do innej grupy części mowy

Jakościowa: odmiana znaczeniowej roli formantu; formant wnosi nową informację określającą, modyfikującą, uszczegółowującą znaczenie podstawowe. Może to być informacja o:

wielkości przedmiotu,

np. kot Þ kot¾ ek,

intensywności cechy:

małë y Þ mal¾ utkë i (zdrobnienia = deminutiwa);

pięknë y Þ prze ¾ pięknë y;

subiektywnym stosunku nadawcy do przedmiotu:

dziewczynë a Þ dziewczyni¾ iskë o (zgrubienia = augumentiwa); piesek Þ piesecz¾ ek (spieszczenia)

W rodzinie wyrazów czyli zespole wyrazów pokrewnych, wyraz pochodny (motywowany) może być równocześnie wyrazem podstawowym (motywującym) dla innego wyrazu.

Np. pies Þ pies¾ ek Þ piesecz¾ ek

Znaczenie wyrazu pochodnego, tj. derywatu wynika ze znaczeń wyrazu podstawowego oraz formantu.

I tak

koszycz¾ ek “to mały kosz”

lek¾ arz to “ten, który leczy”,

zim¾ owë y to ‘należący do zimy”

biał¾ awë y to “trochę, niezupełnie biały”.

Podział wyrazów ze względu na ich budowę słowotwórczą

Wyrazy złożone to wyrazy, które powstały od dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze. Należą do nich:

złożenia wyrazy o dwu podstawach słowotwórczych połączonych intrrfiksem: -o-, -i-, -y-, np. desk¾ o¾ rolka, wierc¾ i¾ pięta)

zestawienia czyli dwa odrębne wyrazy tworzące jedną całość znaczeniową, np. wieczne pióro, Morze Bałtyckie

zrosty - dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez elementów łączących, ale zależne od siebie składniowo odpowiednim związkiem:

zgody: “Białystok”, “dobranoc”

rządu “wiarygodny”, “Bogumił”

przynależności “małomówny”, “lekceważyć”

Przykładem rodziny wyrazów może być np. zespół wyrazów pochodnych:

siłë a