Arystoteles - Etyka Eudemejska.pdf - książki - bodysong

KSIĘGA I

1. Sposoby osiągnięcia szczęścia

i rola dobra najwyższego:

doskonałości, rozsądku i przyjemności

Człowiek, który na Delos wyjawił swoją myśl przed 1214 i

bogiem, zapisał na bramie świątyni Latony wiersze, rozróżniając w

nich dobro, piękno i przyjemność, jako właściwości nie należące do

tej samej rzeczy: „Naj piękniejsze to, co najsprawiedliwsze,

najlepsze zaś zdro wie, a ze wszystkich rzeczy najprzyjemniejszą

jest osiąg nąć cel pragnień" 1 . Ale my się z nim nie zgadzamy.

Szczęście bowiem, skoro jest ze wszystkich rzeczy naj piękniejsze i

najlepsze, jest najprzyjemniejsze. Ale spośród wielu istniejących

problemów, odnoszących się do po jedynczych spraw i

poszczególnych istot, które spra wiają kłopot i wymagają zbadania,

jedne z nich zmie rzają tylko do poznania, inne natomiast dotyczą

sposobu zdobywania rzeczy i dokonywania działań. A zatem te

sprawy, które mają jedynie teoretyczny charakter

, po-

W nieco zmienionej formie dystych ten spotykamy u Teognisa w. 255, a

również w EN 1099 a 27. Cytowanego napisu nie udało się odnaleźć

archeologom (por. Diels Yorsokratiker I, 64 przyp. 6).

Na wstępie rozważań stawia Arystoteles pytanie: jakie miejsce

zajmuje etyka, skoro wiedze dzielimy na teoretyczną i praktyczną (por.

Platon w Polityku 256 e, gdzie'jest podobny podział). Nie otrzy mujemy

jednak jasnej odpowiedzi. Ale ponieważ odrzuca wiedzę teoretyczną,

łatwo się domyślić, że zalicza ją do wiedzy praktycz nej.

Niezbędne warunki zapewniające szczęście

133

132

Etyka Eudemejska. K saga l

winno się omówić przy nadarzającej się okazji 3 , o ile to

odpowiada metodzie badań. Ale najpierw powinniśmy

zbadać, od czego zależy życie szczęśliwe i w jaki sposób

można je osiągnąć; czy wszyscy, którzy zasługują na miano

ludzi szczęśliwych, są szczęśliwi z natury, jak to jest na

przykład w przypadku dużego i małego wzrostu, i ludzi

różniących się kolorem skóry; albo przez naukę, jako że jest

ona poniekąd jakąś wiedzą 4 o szczęściu, czy przez pewnego

rodzaju ćwiczenie, bo wiele rzeczy wcale nie przysługuje

ludziom ani z natury, ani przez naukę, ale z przyzwyczajenia;

złe rzeczy tym, którzy przyzwy czaili się do zła, a dobre tym,

co do dobra. Czy w żaden z powyżej przedstawionych

sposobów, ale jednym z dwóch: bądź z natchnienia jakiegoś

boga, jak gdyby znajdowali się w ekstazie, podobnie do ludzi

nawiedzonych przez nimfy albo bogów, bądź przez

przypadek; wielu bowiem twierdzi, że tym samym jest szczęście

(eó$ai[ji.ovi<x) i pomyślność (euti>^ a )-

Nie jest więc tajemnicą, że szczęście pojawia się wśród

ludzi, albo przy pomocy wszystkich wymienionych spo -

sobów, albo niektórych, albo jakiegoś jednego, bo prawie

wszystkie formy stawania się podpadają pod te same zasady

(u.pycd), gdyż każde działanie, dokonane po na myśle, można

sprowadzić do działania, które wynika z wiedzy. Szczęście

natomiast oraz życie szczęśliwe i piękne mieszczą się głównie

w zakresie tych trzech rze czy, które, jak się zdaje,

szczególnie są godne wyboru: jedni bowiem twierdzą, że

największym dobrem jest rozsądek (<ppóv7)cis), inni, że

doskonałość

a jeszcze inni, że przyjemność 5 . I niektórzy ludzie wiodą spór o

znaczenie tamtych rzeczy dla szczęścia, twier dząc, że jedno

<dobro) bardziej przyczynia się do szczęścia, aniżeli drugie. Bo jedni

mówią, że rozsądek 1214 b jest większym dobrem niż cnota, inni, że

cnota od roz sądku, a jeszcze inni, że od tamtych dwóch —

przyjem ność. I jednym zdaje się, że życie szczęśliwe zależy od

wszystkich wymienionych rzeczy, innym, że od dwóch, a jeszcze

innym, że życie szczęśliwe zależy od jakiejś jednej z nich.

2. Niezbędne warunki zapewniające szczęście

Skoro teraz ustaliliśmy co do tych spraw, że każdy, kto

może żyć według własnego wyboru, zakłada jakiś cel dla

pięknego życia 6 : albo zaszczyty, albo sławę, albo bo gactwo,

albo kulturę i na ten cel mając oczy zwrócone, spełnia każdy

czyn (ponieważ brak podporządkowania życia określonemu

celowi jest dowodem wielkiej bez myślności), to powinniśmy

w tej chwili określić w nim przede wszystkim to, co jest

najważniejsze — ani zbyt pochopnie, ani zbyt opieszale; w

jakiej mierze od nas zależy życie szczęśliwe i bez czego ludzie

nie są w stanie go osiągnąć. Bo nie jest tym samym to, co jest

niezbędnym warunkiem zdrowia i bez czego człowiek nie

może być zdrowy oraz zdrowie. Podobnie również ma się

sprawa z wielu innymi rzeczami, tak iż piękne życie i środki,

bez których pięknie żyć nie można, to nie jest to samo, ale

niektóre spośród tych rzeczy nie są wyłącznie cha-

Taki trojaki podział jest charakterystyczny dla perypatetyków, nie

spotykany u Platona. Oddzielne traktowanie (ppóv>)<ri(; i apst^j pociąga

za sobą oddzielenie kontemplacji od praktycznego życia, czym różni się

EE od poglądów Platona w Politei i w Uczcie.

Arystoteles nie ma na myśli problemów czysto teoretycznych, tylko

takie, które mieszczą się również w zakresie etyki, np. problem piękna w

kosmosie i w liczbach '(EE 1217 a).

Szczęście nie jest wiedzą, tylko umiejętnością — T | VVT ) (EE 1214 a

Por. EN 1094 a 22; 1095 a 22 nn.

29).

134

Etyka Eudemejska. Księga I

Trzy formy życia a dobro najwyższe

135

rakterystyczne dla zdrowia lub dla życia, lecz krótko

mówiąc, są wspólną właściwością trwałych dyspozycji i

działań, jak np. bez oddychania, albo czuwania, albo ruchu

nie moglibyśmy mieć żadnego udziału ani w tym, co dobre,

ani w tym, co złe, a z drugiej strony cechy cha rakterystyczne

przynależą każdej naturze i o tym trzeba pamiętać. Albowiem

podobnie do tego, co powiedzie liśmy, nie jest równie istotne

dla dobrego stanu zdrowia spożywanie mięsa, jak i spacer po

posiłku. To są bowiem przyczyny sporu na temat szczęścia,

jego istoty i jego powstania. Niektórzy mianowicie uważają,

że to, bez czego nie można być szczęśliwym, jest cząstką

szczęścia.

piękną rzeczą rozważyć te poglądy, bo zbicie argumen tów

przez ludzi toczących spór ujawnia przeciwne tam tym

dowody. Ale przed podjęciem pracy nie można tych spraw

pominąć, a przede wszystkim tego, na co powinno się zwrócić

szczególną uwagę, a mianowicie na to, co umożliwia

posiadanie udziału w życiu uczciwym i pięknym (jeżeli nie

wypada wyrazić się błogosławio nym), i na nadzieję, jaka

powinna towarzyszyć każdej uczciwej sprawie. Bo jeżeli

życie piękne zależy od przy padkowych zdarzeń, albo od tego,

co sprawi natura, wielu nie mogłoby mieć żadnej nadziei, bo

nie można go osiągnąć własnym wysiłkiem, ani nie zależy od

samych ludzi, ani od ich postępowania. Jeżeliby natomiast

zależało od tego, jaki ktoś sam jest i od jego czynów, dobro

byłoby bardziej powszechne i bardziej boskie: bardziej

powszechne, gdyż więcej ludzi mogłoby mieć w nim udział,

bardziej boskie zaś, gdyż szczęście zależałoby od tego, jak

ludzie sami siebie ukształtują i jakie będą ich czyny.

3. Ocena różnych poglądów na naturę szczęścia

Jest więc zbyteczne zastanawiać się nad wszystkimi poglądami 7 ,

jakie ludzie o nim posiadają, albowiem dzie ciom i osobom chorym

i obłąkanym wiele rzeczy się wydaje, co do których nikt, kto posiada

rozum, nie może mieć wątpliwości. A to dlatego, że tu nie zachodzi

potrzeba argumentów, tylko dzieci muszą dojść do wieku, w

którym doznają zmian, a chorzy skarcenia ze strony lekarza lub

państwa, gdyż leczenie nie jest mniej skutecznym środkiem niż

bicie, ale podobnie nie warto 1215 a zastanawiać się nad poglądami

ogółu, ponieważ on prawie o wszystkim rozprawia bez

zastanowienia się, a szczególnie o szczęściu; nonsensem przecież

jest kiero wać argumenty do tych, którzy nie żądają, uzasadnienia,

lecz uczucia. Ale skoro każda sprawa ma własne trud ności, jest

oczywiste, że dotyczą one również najdosko nalszej formy życia i

najlepszego istnienia. A zatem jest

4. O trzech formach życia

zależnych od dobra najwyższego

Ale większość spraw spornych i trudnych wyjaśni się, jeżeli

prawidłowo określimy, co powinniśmy rozumieć pod pojęciem

„szczęście"; czy jest to tylko określona war tość (m>ióv) duszy

ludzkiej, jak uważali niektórzy spo śród dawniejszych

mędrców 8 , czy, chociaż taka wartość istnieje, o wiele więcej

znaczy, jakie są czyny.

Kiedy zaś określiliśmy różne formy życia, niektórzy

Chodzi zapewne o Speusippa i Ksenokratesa, uczniów Platona i

scholarchów Akademii.

'Por. EN 1095a-b.

136

Etyka Eudemejska. Księga I

Cel życia. Krytyka poglądów Sokratesa na cnotę 137

ludzie nie ubiegają się o tego rodzaju pomyślność, ale przywiązują

wagę do rzeczy koniecznych, np. do pospoli tych umiejętności i do

robienia interesów i do rzemiosła (a pospolitymi nazywam te

umiejętności, które zajmują się jedynie zdobyciem rozgłosu,

rzemieślniczymi nato miast siedzące i zarobkowe, a przydatnymi do

robienia interesów te, które zajmują się sprzedażą na rynku i w kra -

mach;. Podczas gdy istnieją trzy czynniki, zapewniające

uszczęśliwiające postępowanie, które poprzednio uznali śmy za

najwyższe dobro dla ludzi: doskonałość, roz sądek i przyjemność,

widzimy, że istnieją również trzy rodzaje życia, które wszyscy

ludzie, według możności, wybierają, aby je przeżyć: życie polityka,

filozofa i życie 1215 b oddane rozkoszy 9 . Spośród nich filozof

mianowicie pragnie tego. co dotyczy rozsądku i kontemplacji

prawdy, polityk pragnie pięknych czynów (one same wynikają z

dosko nałości), a człowiek oddany rozkoszy pragnie przyjem ności

cielesnych. Dlatego każdego nazywa się szczęśli wym z innego

powodu, jak poprzednio powiedzieliśmy. Anaksagoras z

Kladzomenai 10 zapytany, kto jest naj szczęśliwszy z ludzi: „Nikt z

tych — odpowiedział — o któ rych ty myślisz, ale ktoś, kto tobie

mógłby się wydawać nieodpowiedni". Odpowiedział zaś on w ten

sposób, bo widział, że mówiący uważa za rzecz niemożliwą, aby to

określenie przypadło komuś, kto nie jest wielki, ani piękny, ani

bogaty; sam zaś zapewne uważał, że jeżeli ktoś żyje bez przykrości

i całkowicie oddał się sprawied liwości, albo uczestniczy w pewnego

rodzaju boskiej kontemplacji, jak na człowieka, jest szczęśliwy.

5. Rozważania nad celem życia.

Krytyka poglądów Sokratesa na cnotę

A więc w wielu także innych sprawach trudno jest poprawnie

rozstrzygnąć, a najtrudniej w tym, co wszyst kim wydaje się bardzo

łatwe i jest obowiązkiem każdego człowieka poznać, do czego w

życiu powinniśmy dążyć i co trzeba osiągnąć, by zaspokoić

całkowicie swe prag nienie. Bo jest wiele tego rodzaju

przypadków, które zagrażają życiu, np. choroby, wielki ból,

burzliwa po goda. Stąd jasno wynika, że jeśliby ktoś dał wolność

wyboru (ocipscrw), z tego powodu od początku człowiek w ogóle

wolałby się nie urodzić. I ponadto cóż to za życie, które

przeżywają ludzie, będąc jeszcze dziećmi? Przecież do takiego

życia nikt nie starałby się powrócić, jeżeli jest roztropny. Ale

również życie ludzi, którzy nie doz nają żadnej przyjemności, bądź

przykrości i życie tych, którzy doznają przyjemności, ale nie jest

ona piękna, jest takie, że w konsekwencji lepiej jest nie istnieć,

aniżeli żyć. W ogóle zaś jeśliby ktoś zebrał to wszystko, czego

każdy człowiek dokonuje i czego doznaje, jednak nic z tego, cojest

dobrowolne, ponieważ <nie robi) tego ze wzglę du na samą rzecz i

dysponowałby nieokreśloną ilością czasu, nikt z powodu tych

rzeczy nie wolałby bardziej żyć, niż nie żyć. Zresztą wyłącznie dla

przyjemności jedzenia, bądź rozkoszy miłosnych, gdy się jest

pozba wionym pozostałych przyjemności, jakich dostarcza lu dziom

bądź to poznanie, bądź widzenie, bądź któryś pozostały zmysł,

nikt nie przeceniałby życia, chyba że byłby w ogóle niewolnikiem.

Widzimy bowiem, że dla człowieka, który dokonuje takiego

wyboru, nie miałoby różnicy, czy jest on zwierzęciem, czy

człowiekiem. W każ dym razie byk w Egipcie, którego czczą jako

Apisa, 1216

Zaliczany do jońskich filozofów przyrody. Żyje w latach 500— 428

p.n.e. Przyjaciel Peryklesa i Tukidydesa. Oskarżony o bezbożność

opuszcza Ateny i udaje się do Lampsakos w Azji Mniejszej.

W Polityce mówi Arystoteles jedynie o życiu polityka i filozofa.

Platon w Filebie widzi dwa sposoby życia.

138

Etyka Eudemejska. Księga I

Cel żyda. Krytyka poglądów Sokratesa na cnotą

139

w większości tego rodzaju spraw posiada większe możli -

wości niż wielu monarchów. Podobnie także nie wybiera się

życia dla przyjemności snu: bo jaka jest różnica pomiędzy

spaniem od pierwszego aż do ostatniego dnia w ciągu

tysiąca lat albo i dłużej, a życiem rośliny. W każdym razie

rośliny wydają się mieć udział w tego rodzaju życiu, jak i

ludzkie dziecko. Ono bowiem po powstaniu w łonie matki

rośnie, śpiąc jednak przez cały czas. Z tych rozważań

wynika, że wymyka się naszym badaniom za gadnienie,

czym jest życie szczęśliwe, i na czym polega wartość życia.

Opowiadają więc, że Anaksagoras pewnemu człowie -

kowi, który zastanawiał się nad tym zagadnieniem i pytał,

dlaczego ludzie wolą urodzić się aniżeli nie istnieć, dał taką

odpowiedź: dla oglądania nieba i ładu, jaki panuje w całym

wszechświecie. On więc sądził, że warto wybrać życie ze

względu na jakąś wiedzę. Natomiast ci, którzy uważają

Sardanapala 11 za szczęśliwego, albo Smindyri- desa z

Sybaris 12 , albo kogoś innego spośród żyjących życiem

oddanym rozkoszy, ci wszyscy, jak się zdaje, szczęście

upatrują w przyjemności. Inni znów żadnej formy wiedzy ani

przyjemności cielesnych nie przekła dają ponad działanie,

wynikające z doskonałości. Wszela ko niektórzy ludzie

wybierają takie działanie nie tylko ze względu na sławę, ale

i wtedy, kiedy nie mają zamiaru stać się sławni. Lecz wielu

miano polityka przypada niesłusznie, ponieważ nie są

politykami naprawdę, albo wiem polityk dokonuje czynów

pięknych ze względu na

nie same, natomiast wielu bierze się do tego rodzaju

życia dla majątku i z powodu chciwości.

A więc z tego, co powiedzieliśmy, wynika jasno, że wszyscy

szczęście odnoszą do trzech form życia: polity cznego,

filozoficznego i oddanego rozkoszy. Spośród nich zaś, czym są

przyjemności cielesne i zmysłowe, jak pow stają i z czego się

składają, nie jest trudno dostrzec, tak, iż nie ma co badać, jakie one

są, tylko raczej pytać, czy wiodą w jakiś sposób do szczęścia, czy

nie, i w jaki sposób one wiodą. A także jeżeli zachodzi konieczność

powiązania życia szczęśliwego z jakimiś przyjemnościa mi, czy

powinno się je z nimi związać, czy też musimy w jakiś inny sposób

z nich korzystać, podczas gdy przy jemności, dzięki którym słusznie

się uważa, że człowiek szczęśliwy żyje przyjemnie, a nie tylko

uwolniony od przykrości, są odmienne. Ale nad tymi sprawami

później 13 powinniśmy się zastanowić. Najpierw zajmijmy się

doskonałością i rozsądkiem, czym każde z nich jest z natury i czy

są one częścią dobrego życia, czy to one same, czy działanie przez

nie spowodowane, skoro zakłada się, że mają związek ze

szczęściem, chociaż nie wszyscy I2i6b są <tego zdania), ale tak

(myślą) ci, którzy się liczą wśród ludzi.

A więc Sokrates 14 jako starzec uważał, że celem jest

Sokrates sądził, że cnoty: sprawiedliwość, mądrość, dzielność,

pobożność i umiarkowanie są pewnego rodzaju wiedzą. Wystarczy

wiedzieć, co to jest sprawiedliwość, by człowiek sprawiedliwie postę -

pował. To pytanie o istotę każdej rzeczy było głównym przedmiotem

działalności Sokratesa, a jego naukę kontynuuje Platon. Myśl Arys -

totelesa dąży natomiast w innym kierunku. Odrzuca naukę Sokratesa i

Platona, który uważał, że idea dobra jest celem człowieka. Bo Platon

etykę opiera na aksjomatach, a Arystoteles je odrzuca jako coś

bezużytecznego dla etyki, która jest przecież nauką praktyczną, i

materiał do niej czerpie z obserwacji.

Mityczny król Asyrii, którego bogactwo było przysłowiowe (por. EN

1095 b 22).

Sybaris — grecka kolonia w południowej Italii. O Smindyri-desie

Herodot (VI, 127) powiada, że był to „mąż wyróżniający się największym

zbytkiem".

Arystoteles nie powraca jednak więcej do tego tematu w EE,

wypowiada się natomiast w tej kwestii w EN VII, 12 (por. Wstęp, s. ^C I).

Arystoteles - Etyka Eudemejska.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: