Heller Michał - Czy fizyka jest nauką humanistyczną.pdf - Heller Michał - dukat07

Michał Heller

CZY FIZYKA JEST NAUKĄ

HUMANISTYCZNĄ?

Michał Heller

CZY FIZYKA JEST NAUKĄ

HUMANISTYCZNĄ?

ISBN 83-86889-63-2

Projekt okładki: Artur Piątek

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

g^ff4

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 21-27-77

rax (0-14) 22-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.diecezja.tarnow.pl/biblos

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie: Trzecia kultura? ....................... 9^

Pochodzenie rozdziałów ............................. 10

Część I: Fizyka i piękno ........................... 1T

Rozdział l: Czy fizyka jest nauką humanistyczną? ......... 21

Rozdział 2: Podboje matematyki: Od rzutu kamieniem

do kwantowej próŜni ..................... 31

1. O czym nie trzeba przekonywać .................... 31

2. Białe, słodkie, gorące... .......................... 31

3. Od balistyki do mechaniki klasycznej ................. 33«

4. Zadziwiająca metoda ........................... 35

5. Czy próŜnia jest nicością ......................... 37

6. Gdy Pan Bóg liczy... ........................... 39

Rozdział 3: Matematyka - romantyczny język nauki ........ 4 L

1. Przeciw kosmicznej samotności .................... 4 L

2. Od Hegla do mechaniki kwantowej .................. 43

3. Całościowe spojrzenie na świat ..................... 46

4. Język nauki ................................. 4S

5. Dziedzictwo romantyzmu ........................ 50

Rozdział 4: Postmodernizm i współczesna fizyka .......... 55

1. Transformacja hermeneutyka i kwantowa

grawitacja ................................. 55

2. Kalejdoskop nonsensów ......................... 57

3. Intelektualne szalbierstwo ........................ 60

4. Kompleks niŜszości? ........................... 62

5. Pokusa tekstu ................................ 63

Rozdział 5: Piękno jako kryterium prawdy ............... 65

Rozdział 6: Dynamika twórczości ...................... 73

Część II: Między fizyką a filozofią

103

105

106

109

115

113

118

119

120

123

127

129

133

135

137

Rozdział 13: Naukowy obraz świata a zadanie teologa ..... 143

1. Wstęp ........................... ... ......143

2. Naukowy obraz świata ......................... 146

3. Kosmologiczne tło obrazu świata ................. 148

Rozdział 7: Filozofia fizyki przed nowym milenium .

1. Ontologia, fizyka i redukcjonizmy ............

2. Migracja pojęć i problemów ..............

3. Filozofia w fizyce .....................

4. Epistemologia fizyki ....................

5. Ontologie strukturalistyczne ...............

6. Przykład - zagadnienie indywidualizacji .......

7. Filozoficzne horyzonty fizyki ...............

Rozdział 8: Metafizyka i język .................

Rozdział 9: Logiczność świata według Ladriere'a . . .

1. Operacyjna moc formalizmu ..............

2. Zastosowania matematyki do fizyki ..........

3. Fizyka i ontologia .....................

Rozdział 10: Źródła kryzysu ..................

Rozdział 11: Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody

1. Jak filozofować nad światem? .............

2. Filozofia nauki ........................

3. Filozofia w nauce .....................

4. Nauka jako filozofia .....................

Część III: Przez konflikty ku transcendencji

Rozdział 12: Początki konfliktu i współistnienia

1. Konflikt narodzin ..................

2. Erozja mitycznej religijności ..........

3. Konflikt języków ..................

4. Mądrość Starego Testamentu ..........

5. Głupstwo dla Greków... .............

4. Naukowy obraz świata u schyłku XX stulecia . . .

5. Czy teologia powinna wiązać się z naukowym

obrazem świata? .......................

Rozdział 14: Stworzenie świata według współczesnej

kosmologii .....................

1. Wprowadzenie ........................

2. Z dziejów pojęcia stworzenia ..............

3. Początek świata i stworzenie w kosmologu

relatywistycznej .......................

4. Modele kwantowej kreacji .................

5. Analiza modelu Hartle'go-Hawkinga ..........

6. Prawa przyrody ........................

7. Uwagi na zakończenie ...................

Rozdział 15: O wyprowadzaniu filozoficznych

i teologicznych wniosków z kosmologii

1. Uwagi wstępne ........................

2. Dwa przykłady: Jastrow i Hawking ...........

3. Komentarz do przykładów ................

Rozdział 16: Chrześcijański pozytywizm ........

1. Pozytywizm w Polsce i gdzie indziej ........

2. Nowy sens empiryczności ...............

3. Neopozytywizm a myśl chrześcijańska .......

4. Uczciwość w myśleniu .................

150

154

157

158

161

163

165

168

170'

173

173-

174-

17S

181

184

186

1891

Rozdział 17: Wyobraźnia w nauce i doświadczeniu religijnym

- czyli mały traktat o machaniu rękami

i molach jedzących literaturę .............. 193

Rozdział 18: Nauka i Transcendencja ................. 199

l. Granice języka i zdrowego rozsądku ............... 199

/ 2. Pytanie Schródingera ......................... 203

3. Dwa doświadczenia ludzkości ................... 204

4. Nauka i transcendencja ......................... 206

5. Jeszcze raz pytanie Schródingera .................. 209

Wprowadzenie: Trzecia kultura?

W 1996 r. ukazał się polski przekład ksiąŜki pt. Trzecia kultura,

zredagowanej przez Johna Brockmana1. KsiąŜka ta zasługuje na-

uwagę nie tyle ze względu na jej szczególną wartość, ile raczej ze-

względu na jej symptomatyczność. Jest ona zestawem artykułów lub-

wypowiedzi (nagranych przez redaktora) znanych uczonych i zarazemi

popularyzatorów swoich osiągnięć. Takich zbiorów ukazuje się;

ostatnio dosyć duŜo i nie na tym polega wyjątkowość tej ksiąŜki-

Znaczący jest wybór prezentowanych autorów i wspólny mianownik,

do jakiego Brockman usiłuje ich sprowadzić. Edycyjny zamiar

redaktora (i zarazem wydawcy angielskiego oryginału) nie pozostawia^

najmniejszych wątpliwości. On sam go bardzo jasno precyzuje we

wstępie do ksiąŜki.

Sam tytuł, Trzy kultury, nawiązuje oczywiście do słynnej ksiąŜki

C.P. Snowa Dwie kultury (pierwsze wydanie w 1956 r.), w której!

autor ten poddaje wnikliwej analizie fakt istnienia rozłamu pomiędzy

kulturą naukową (w sensie angielskiego science) a kulturą humanis-

tyczną. Rozłam ten, zdaniem Snowa, jest tak silny, Ŝe mamy juŜ dc»

czynienia nie z jedną, lecz dwiema kulturami. W uzupełnieniu do

kolejnego wydania Dwu kultur z 1963 r. Snów - bardziej optymis-

tycznie - przewidywał powstanie trzeciej kultury.

Jej wyłonienie - oddajmy głos Brockmanowi - stać by się

miało niejako pomostem wiszącym nad przepaścią rozdzie-

lającą humanistów od świata nauki. W trzeciej kulturze

Snowa humaniści mieliby stać się rzecznikami nauk

ścisłych i przyrodniczych.2

Zdaniem Brockmana, proroctwo Snowa spełniło się, ale zupełnie nie;

tak, jak on przewidywał:

' Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996.

' Wszystkie nicudokumentowane cytaty w niniejszym "Wprowadzeniu" pochodzą

M wstępu do Trzeciej kultury, napisanego przez Brockmana, zatytułowanego

"Powstaje trzecia kultura" (ss. 15-21).

Humaniści nadal nie potrafią porozumieć się z fizykami

czy matematykami. Szczęśliwie przedstawiciele nauk

ścisłych zaczęli porozumiewać się bezpośrednio z szeroką

publicznością. Tradycyjnie ukształtowane przez huma-

nistów media funkcjonowały dotychczas jakby pionowo -

profesorowie z wyŜyn kierowali swe słowa ku nizinom, a

dziennikarze nieśmiało zadawali im pytania. Dziś uczeni

tworzący trzecią kulturę starają się unikać pośredników i

przedstawiać najbardziej skomplikowane idee w sposób

jasny i klarowny, dostępny dla kaŜdego inteligentnego

czytelnika.

Powstała więc "trzecia kultura", ale nie stanowi ona pomostu

pomiędzy poprzednimi, "zastanymi" kulturami, lecz wyrasta tylko z

jednej z nich i eliminuje drugą.

Trzecia kultura to uczeni, myśliciele i badacze świata

empirycznego, którzy dzięki swym pracom i pisarstwu

przejmują rolę tradycyjnej elity intelektualnej w poszuki-

waniu odpowiedzi na pytania od zawsze nurtujące ludz-

kość: czym jest Ŝycie, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy?

Dotychczas - twierdzi Brockman - kultura humanistyczna ignorowała

kulturę naukową. Twórczość takich uczonych, jak Einstein, Bohr,

Heisenberg, Eddington, Jeans

była lekcewaŜona przez tę pochodzącą z własnej nominacji

elitę intelektualną, a wartość oraz znaczenie wyraŜonych

[przez nich] poglądów nie były nawet klasyfikowane jako

"prawdziwa" aktywność intelektualna, gdyŜ nauki ścisłe

nie były przedmiotem, którym zajmowałyby się ówczesne

czołowe pisma, kształtujące opinię publiczną.

Dziś ma miejsce proces odwrotny - trzecia kultura stopniowo

eliminuje tradycyjną kulturę humanistyczną:

W przeciwieństwie do dawnych dysput intelektualnych,

drogi dochodzenia do prawdy w trzeciej kulturze nie są

jałowymi akademickimi dyskusjami - prędzej czy później

będą miały wpływ na kaŜdego z nas.

Pomińmy pewne naiwności popełnione przez Brockmana; naleŜą

do nich, między innymi: próba imiennego zestawu przedstawicieli

trzeciej kultury (dowolna, wybiórcza, ograniczona do autorów

anglojęzycznych), traktowanie tzw. hipotezy Gai jako hipotezy

naukowej, twierdzenie, Ŝe "moc trzeciej kultury leŜy w tolerancji dla_

sprzecznych poglądów i przyjmowaniu wszelkich nowości, dopóki nie

okaŜą się nieprawdziwe"; i zapytajmy: czy rzeczywiście trzecia-

kultura istnieje? Zjawisko, o jakim pisze Brockman, w ostatnich

latach niewątpliwie przybiera na sile, chociaŜ moŜna dyskutować, czy

zasługuje ono aŜ na miano "trzeciej kultury". Rzeczywiście, wielu

fizyków, astronomów, biologów, kosmologów i matematyków coraz

częściej chwyta za pióra (lub zasiada do komputerów), by nie tylko

spopularyzować odkrycia swoje lub swoich kolegów, lecz takŜe

zastanowić się nad szerszym - światopoglądowym lub filozoficznym-

- znaczeniem naukowych osiągnięć. I prawdą jest, Ŝe wiele tego

rodzaju ksiąŜek stało się światowymi bestsellerami. Trzeba jednak.

pamiętać, Ŝe nie jest to zjawisko zaskakująco nowe. Wielcy uczeni

często byli głębokimi filozofami i bardzo często pisali ksiąŜki i

artykuły przeznaczone dla szerszej publiczności. Istnieje takŜe

zjawisko "zapominania historii": kaŜde pokolenie ma skłonność do

traktowania tego, co się dzieje na jego oczach, za zupełną nowość,

zapominając, Ŝe jest to, być moŜe, tylko wariacja na znany temat.

Wystarczy przekartkować pisma kulturalne i tygodniowe dodatki do

codziennych gazet z lat dwudziestych, by się przekonać, Ŝe w

tamtych czasach dyskusje i filozoficzne dywagacje na temat teorii

względności i teorii kwantów były w znacznie większym stopniu

"sensacjami dla humanistów" niŜ dziś teoria chaosu czy superstrun.

Dziś zastanawiać moŜe co innego: o ile w pierwszej połowie

XX w. odkrycia naukowe rzucały światło tylko na niektóre zagad-

nienia filozoficzne (teoria względności na problem przestrzeni i czasu,

mechanika kwantowa na problem przyczynowości), o tyle z dzisiej-

szych osiągnięć naukowych (z których, kto wie, czy nie największym

jest metoda, przy pomocy której do tych osiągnięć się dochodzi)

wyłania się pewien całościowy obraz świata, lub nawet silniej -

pewna nowa filozofia przyrody. Brockman pisze o tym we wstępie

do swojej ksiąŜki, ale - znowu - w sposób naiwny i skrajnie uprosz-

czony tę nową filozofię przyrody charakteryzuje. To prawda, Ŝe nowa

"filozofia przyrody" (pozostańmy przy tej nieco kontrowersyjnej

nazwie, ale dla bezpieczeństwa ujmijmy ją w cudzysłów) najczęściej

bywa propagowana w ksiąŜkach i artykułach popularnych. Obecna

moda naukowa nie zezwala na snucie filozoficznych refleksji w

pracach ściśle badawczych (tylko najwięksi, i to z rzadka, mogą sobie

na to pozwolić). I dlatego prace o charakterze popularnym często

stają się niejako trybuną do wygłaszania poglądów ogólniejszej

natury. Niemniej jednak prawie zawsze właściwe (tzn. dogłębne)

zrozumienie filozoficznych rozwaŜań, zawartych w popularnych

ksiąŜkach pisanych przez uczonych, wymaga dokładnych analiz

opartych na rzetelnej znajomości odnośnych teorii naukowych. A to

nie moŜe mieć miejsca w literaturze popularno-naukowej, która -

zdaniem Brockmana - tworzy trzecią kulturę. Coraz częściej, w celu

przeprowadzenia takich analiz, uczeni spotykają się z filozofami na

rozmaitych zjazdach lub sympozjach. Ich wynikiem bywają waŜne

publikacje, niekiedy o bardzo specjalistycznym charakterze (choć na

przykład fizycy w oficjalnych sprawozdaniach nie zaliczają ich do

swojego naukowego dorobku).3 JeŜeli istotnie rodzi się jakaś nowa

filozofia, ma to miejsce -jak zwykle - wśród intelektualnych elit, a

nie w publikacjach na uŜytek ogółu. Takie publikacje odgrywają

oczywiście waŜną rolę, ale przede wszystkim popularyzacyjną.

Być moŜe, "trzecia kultura" rzeczywiście powstaje, ale wygląda

ona zupełnie inaczej niŜ to sobie Brockman wyobraŜa. I czy trzeba

wprowadzać aŜ nową nazwę, która nadaje się wprawdzie na tytuł

ksiąŜki, pragnącej zwrócić na siebie uwagę czytelniczego rynku, ale

pogłębia tylko i tak juŜ niemałe zamieszanie, panujące w terminologii

uŜywanej przez teoretyków kultury? Czy nie lepiej po prostu "na

spokojnie" zastanawiać się nad filozoficznymi i ogólnokulturalnymi

3 Dla ilustracji tego faktu sięgam do mojej podręcznej biblioteczki i - dość

Heller Michał - Czy fizyka jest nauką humanistyczną.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: