Powrót figury.pdf

ROZMAITOŚCI

O zabytkach inaczej

Powrót figury

rzając się wymogowi na-

ukowej powagi, sięgnąłem

w fachowej publikacji do legen-

dy o wracającej figurce. To je-

den z najczęściej powtarzają-

cych się toposów kultu maryj-

nego. Na Warmii cudowne fi-

gurki wracały na miejsca,

w których je znaleziono –

w Stoczku i w Świętej Lipce.

Również w Krośnie koło Ornety

znaleziono figurkę, ale ta nie

uciekała w żadnym kierunku.

Najstarsza legenda świętolip-

ska odnosi się aż do XIV w.,

czas akcji stoczkowskiej – za

gwardianem macierzystego dla

Stoczka klasztoru bernardynów

w Barczewie, o. Chryzostomem

Schillem – należałoby umieścić

pod koniec XVI stulecia. Pierw-

sza legenda (zob. „Spotkania

z Zabytkami”, nr 8, 2001, ss.

18-20 oraz nr 5, 2004, s. 19)

mocniej oddziałuje na uczucia

i na morale, ponieważ bohate-

rem czyni zbrodniarza, który

dzięki artystycznemu talentowi,

jakim w chwili największej po-

trzeby obdarzyła go Matka Bo-

ska, uniknął stryczka. Jest w tej

historii wiele niewiadomych: ja-

ką zbrodnię popełnił osadzony

w krzyżackim lochu w Kętrzynie

(Rastemborku) artysta jednej

nocy, że karę śmierci zamienio-

no mu na uniewinnienie? Dla-

czego nie odebrano mu pięknej

figurki – co byłoby zupełnie zro-

zumiałe – albo sam jej nie od-

dał miłosiernym sędziom ze

zwykłej wdzięczności? Dalej:

dlaczego nie wykorzystano je-

go obecności, aby wyrzeźbił

następne, dla miejscowej fary

św. Jerzego albo do kaplicy

zamkowej? I wreszcie: dlacze-

go (po co?) uniewinniony wy-

brał się w drogę z krzyżackiego

Kętrzyna do biskupiego Reszla,

ale figurki na miejsce nie do-

niósł, nie darował jej warmiń-

skiemu Kościołowi, lecz pozo-

stawił właśnie na granicy domi-

nium? Sądzę, że była to kla-

syczna antycypacja, że nasz

skruszony złoczyńca przewi-

dział zarówno sekularyzację

krzyżaków w Prusach, jak i po-

wstanie jezuitów.

Nie wiemy, jaki dodatkowy

interes miała w tym Najświęt-

sza Panienka, ale o to właśnie

chodzi, abyśmy takie umoral-

niające przykłady rozważali

wnikliwie i z głębokim zastano-

wieniem. Dlaczego niepozorni

i maluczcy, albo jeszcze gorzej

– gburowaci lub cholerycy, bez

widocznej przyczyny dostępują

łaski tworzenia rzeczy pięk-

nych? Zgoda, nie zawsze nie-

pozorni i nie zawsze maluczcy,

a tym bardziej gburowaci.

Wśród artystów również zda-

rzali się – i zdarzają – ludzie

piękni, młodzi, bogaci i życzliwi

dla innych. Z pewnością nale-

żał do nich Krzysztof Perwan-

ger (1708-1764), wybitny rzeź-

biarz rodem z Tyrolu, kiedy

w trzydziestych latach XVIII w.

osiadł w Tolkmicku nad Zale-

wem Wiślanym. Tolkmicko, jak

Święta Lipka, leży poza War-

mią, ale z uwagi na więzi histo-

ryczne i kulturowe wraz z pobli-

skimi Kadynami może być po-

strzegane jako część domi-

nium. Perwanger zaczął od

podboju: w 1741 r. ożenił się

z majętną dwukrotną wdową,

Elżbietą z Sievertów. Po dwu-

dziestu latach artysta pochował

szacowną małżonkę, po czym,

z Dorotą z Meschelów, zadbał

o swego następcę, któremu

dano imiona Jan Krzysztof.

Krzysztof Perwanger tylko

w ciągu jednej dekady (od 1737 r.)

wykonał więcej prac – w tym kil-

ka zespołów figuralnych – niż ja-

kikolwiek rzeźbiarz działający na

Warmii przed nim, a każda

z tych prac zasługuje na specjal-

ną uwagę. Najstarszą potwier-

dzoną rzeźbą jest pomnik św.

Jana Nepomucena w Tolkmic-

ku, z fundacji ówczesnego tolk-

mickiego starosty, wojewody inf-

lanckiego Franciszka Jakuba

Szembeka (datowany inskryp-

cyjnie; figura, na pierwotnym co-

kole, przechowywana obecnie

w kruchcie wieżowej kościoła

parafialnego). Pierwszą pracą

Perwangera dla bernardynów

w Stoczku Warmińskim były wy-

konane ze stiuku stacje Drogi

Krzyżowej (1742 r., ufundowane

z ofiar imiennych). Co ciekawe

– oprócz kompletu do krużgan-

ków mistrz wykonał dodatkowo

trzy stacje końcowe (Ukrzyżo-

wanie, Zdjęcie z krzyża, Złoże-

nie do grobu), które zdobią

ściany refektarza we wschod-

1. „Assunta”, przed 1749 r., rzeźba drewniana z kapliczki przydrożnej

w Stoczku Warmińskim

nim skrzydle klasztoru. Jak na

dzieło okazowe, demonstrujące

kunszt artysty, o dwie za dużo.

Dzięki temu, że nie pokryto ich,

jak stacje w krużganku, kilkoma

warstwami pobiały, doskonale

ukazują zarówno indywidualny

styl artysty, jak i biegłość

w technice sztukaterii. W kontr-

akcie z 20 lipca 1742 r. zapisa-

no, że „ przedstawienia Drogi

Krzyżowej ” mają być wykonane

„ ex caemento seu gypso” .

W tym samym czasie, łącz-

nie przez dwie pełne dekady,

ojcowie bernardyni czynili sta-

rania o wzbogacenie maryjne-

go sanktuarium i jego otocze-

nia nowymi obiektami kultu.

W wewnętrznych niszach rotun-

dy ustawiono ponadnaturalnej

wielkości drewniane figury „do-

mowych” świętych: „Francisz-

ka” i „Piotra z Alcantary”. Wokół

założenia pielgrzymkowego

wzniesiono murowane kaplicz-

ki, do których zostały wykona-

ne stosowne figury, wszystkie

także drewniane: „Immaculata”

(1742), grupa „Nawiedzenia”

(1747, niezachowana), „Matka

Boska z Dzieciątkiem” w typie

„Assunty” (pozłocona w 1749 r.)

oraz święci „Franciszek” (1752)

i „Antoni Padewski” (1761). Na

dziedzińcu wewnętrznym usta-

wiono symetrycznie, na potęż-

nych wysokich cokołach, ka-

mienne figurki „Immaculaty”

i „św. Józefa” (obie 1752, fun-

dacja piekarzowej Urszuli Gra-

eber z Dobrego Miasta), a po

bokach głównej bramy – od

strony zewnętrznej – figury ro-

dziców Marii: Anny i Joachima

(1753, fundacja piekarza Jana

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 • 2008

R az w życiu, nie sprzeniewie-

ROZMAITOŚCI

2. „Immaculata”, 1752 r., kamienna figura na dziedzińcu klasztoru

3.4. „Św. Dominik” (3) i „Św. Katarzyna Sieneńska” (4), 1761 r., figury drewniane z ołtarza różańcowego w kościele

św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Ornecie

5. „Immaculata”, 1742 r., rzeźba drewniana w kapliczce wokół założenia pielgrzymkowego w Stoczku Warmińskim

(zdjęcia: 1– Grzegorz Kumorowicz, 2-5 – Andrzej Rzempołuch)

Graebera, niezachowane). Spo-

śród dzieł zachowanych in situ

jedynie wyobrażenie św. Fran-

ciszka w kapliczce wzbudza wąt-

pliwości, pozostałe z całą pew-

nością wyszły spod dłuta Krzysz-

tofa Perwangera. Prawdziwe

młodzieńcze oblicze Antoniego

odsłoniła konserwacja z 2004 r.

W biografii twórczej Tyrolczy-

ka z Tolkmicka pewne wątpliwo-

ści i emocje wzbudzał jego do-

mniemany drugi (lub jak twier-

dzono – pierwszy) zawód: piwo-

war. Szczęśliwie udało się – za-

sługi biorę na siebie – wytłuma-

czyć oponentom, że w tamtych

czasach przynależność do

bractwa piwowarów była w Tolk-

micku i w podobnych mu mia-

stach tym, czym obecnie np. za-

siadanie w radzie ważnej spółki

giełdowej. Perwanger winien był

i lubił warzyć piwo, członkostwo

musiało być konsumowane. Po-

tem mógł raczyć firmowym trun-

kiem siebie, rodzinę, przyjaciół

i gości, wolno mu też było wa-

rzyć piwo na sprzedaż. O wiele

pewniejszym interesem (w sa-

mym Tolkmicku warzyło w tym

czasie około dwudziestu miesz-

czan, a nie wszyscy korzystali

z przywileju) było jednak rzeź-

bienie i modelowanie. Za jedną

kamienną figurę z Rodowodu

Chrystusa w Świętej Lipce brał

100 florenów – a wszystkich fi-

gur w latach 1744-1748 wykonał

44 – za „Drogę Krzyżową”

w Stoczku – 378 florenów, za

rzeźby drewniane do ołtarza

głównego u św. Mikołaja w El-

blągu – 750, o 130 więcej niż

otrzymał stolarz za zbudowanie

czternastometrowej nastawy.

Nadmiar zleceń i uleganie nie-

wyszukanym gustom niektórych

zleceniodawców wpłynęły na ob-

niżenie poziomu części prac,

jednakże artysta się wybronił,

a nawet rozwinął. Autorstwo do-

skonałych formalnie, przepełnio-

nych spokojną niebiańską rado-

ścią figur świętych Dominika

i Katarzyny Sieneńskiej z ołtarza

różańcowego w kościele św. św.

Jana Chrzciciela i Jana Ewange-

listy w Ornecie (1761), zdradza

charakterystyczna pogrubiona fi-

zjonomia, która – ujmując rzecz

kolokwialnie – jest dowodem

przynależności do Perwangero-

wej rodziny. Wolumen rzeźbiar-

ski obu figur, wręcz kwintesencja

rokoka, to w twórczości Tyrolczy-

ka coś zupełnie nowego i zaska-

kującego, ze wszech miar pozy-

tywny skutek drugiej młodości

artysty u boku nowo poślubionej

Doroty. Perwanger, którego ceni-

my za umiejętność stosownego

do treści i symboliki przekazu

kształtowania figur i kompono-

wania scen, za doskonałość for-

my i jakże naturalny u niego mo-

numentalizm w każdej skali,

choćby miniaturowej, demon-

struje oto, że żadną „sztuką” dla

niego, żadną trudnością, jest

pójście za modą. A przy tym za-

chowanie indywidualności.

Ową umiejętność okazał już

znacznie wcześniej, w Stoczku.

W odstępie kilku lat wykonał

wspomniane już figury „Imma-

culaty” i „Assunty”, które żadną

miarą nie przystają do określo-

nego schematu, do odbioru

w kategorii „stylu artysty”.

Pierwsza ma przynajmniej au-

torskie analogie w Świętej Lip-

ce i Tczewie, druga – gdyby nie

rodzinne podobieństwo rysów

twarzy – mogłaby być uznana

za pracę innego artysty, co

zresztą przytrafia się mniej

uważnym badaczom rzeźby

nowożytnej. Jest coś szczegól-

nego w tej pracy Perwangera:

aby ją docenić, trzeba odrzucić

oszpecające skutki zniszczenia

i niewłaściwej acz troskliwej pie-

lęgnacji ze strony miejscowych

parafian. Stoczkowska „Assun-

ta” jest wspaniała, a przecież

przez tyle lat nikt (oprócz mnie)

tego nie dostrzegł, nie była na-

wet wpisana do rejestru zabyt-

ków! Stała sobie w kapliczce

u wylotu drogi na Klejdyty,

w ocienionej głębokiej wnęce,

podczas świąt zasłaniana kolo-

rowymi wstążkami. Stała i cze-

kała, aż wreszcie pojawili się

znawcy, zapoznani koneserzy

sztuki, bez zahamowań i kom-

pleksów. Był koniec marca 2000 r.,

granice szeroko otwarte i coraz

słabiej strzeżone. Pożegnaliśmy

figurę bez większej nadziei na

spotkanie w przyszłości.

Z Warmii tradycyjnie jest jedna

droga: na zachód. Niegdyś do

kopalń Westfalii, po drugiej woj-

nie światowej do Westfalii i Nad-

renii, i do Berlina. Szczegółów

nie poznamy nigdy, dość powie-

dzieć, że niemieckie tournée się

nie udało. Zawinił impresario,

a może zła koniunktura. Powrót

nie był tryumfalny, ale ze wszech

miar szczęśliwy. Powitaliśmy fi-

gurę w niewielkim gronie adora-

torów, z należną czcią i prawdzi-

wą radością, oszczędziwszy jej

wystawienia na aukcji w jednym

z renomowanych domów war-

szawskich obok rozmaitych arty-

stycznych przedmiotów, wśród

których nie powinna była się

znaleźć. Stoczkowska Madon-

na, jedna z kilku w tej miejsco-

wości, ale jakże inna od pozo-

stałych, tak piękna i tak prze-

wrotnie potraktowana przez los.

Teraz czekamy na jej powrót do

Stoczka. Gdy już wróci do siebie

i ponownie się zadomowi, wów-

czas oko i dłoń konserwatora

odsłonią przed wątpiącymi za-

równo jej rangę artystyczną, jak

też bardziej zrozumiałe, bo od-

bierane zmysłowo i emocjonal-

nie, naturalne piękno.

Andrzej Rzempołuch

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 • 2008

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: