Terminologia z zakresu edytorstwa naukowego
Przygotowano na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją J. Sławińskiego, Wrocław 1989.
Aneks – załącznik; dodatek, uzupełniający tekst wydania związany mniej lub bardziej ściśle z jego zawartością.
Aparat krytyczny – uporządkowany zespół znanych wydawcy wariantów tekstu wydawanego dzieła, stanowiący krytyczne wyposażenie edycji i będący dokumentacją dokonanej krytyki tekstu. Celem aparatu krytycznego jest dostarczenie optymalnych informacji o wydawanych tekstach i stworzenie najlepszych warunków ich prawidłowego odbioru.
Atrybucja autorstwa – ustalenie autorstwa dzieła anonimowego lub o niepewnym autorstwie w wyniku wnioskowania na podstawie przesłanek wynikających z właściwości tekstu oraz związanych z nim właściwości zewnętrznych. Na proces atrybucji tekstu składa się tzw. krytyka wewnętrzna, czyli wnioskowanie o osobie autora na podstawie analizy zawartości treściowej i cech językowo-stylistycznych tekstu oraz badanie wskaźników historyczno-bibliograficznych, edytorskich i drukarskich. Atrybucja tekstu należy do dziedziny tekstologii, uprawiana jest w ramach krytyki tekstu.
Autograf – przekaz tekstu dzieła zapisany własnoręcznie przez autora. Tekst tego samego dzieła może istnieć w kilku autografach, odpowiadających kolejnym redakcjom dzieła (warianty tekstu). Autograf uważany jest w tekstologii za jeden z możliwych sposobów przekazu tekstu autentycznego. Gra ważną rolę w krytyce tekstu, pozwala wykryć i poprawić omyłki druków.
Błąd tekstu – niezgodne z zamierzeniem autora zniekształcenie tekstu dzieła, powstające w trakcie przygotowywania jego przekazów. Błędy tekstu mają różnorodne źródła. W autografie może to być lapsus calami, w tekście zapisywanym pod dyktando – przesłyszenie się osoby piszącej, w kopii – nieuwaga kopisty, błędne odczytanie wzoru, a nawet świadome przekręcenie, w druku – błędy zecerskie, korektorskie, interwencje wydawców (np.: poprawki językowo-stylistyczne w tekstach dawnych, często wynikające z nieznajomości historii języka). Stwierdzenie wszystkich tych błędów, z wyjątkiem oczywistych potknięć zecerskich, jest wyjątkowo trudne, szczególnie w tych wypadkach, gdy dysponuje się tylko jednym tekstem autentycznym, a przy istnieniu samego tylko autografu bardzo ryzykowne. Pomocą mogą tu być źródła historyczne, w ich braku tekstolog ucieka się do koniektur. Wykrywaniem błędów tekstu zajmuje się krytyka tekstu.
Dittografia – błąd tekstu polegający na powtórzeniu litery lub słowa pojawiających się już wcześniej
Editio ne varietur – według tradycyjnego rozumienia zadań krytyki tekstu wydanie zawierające tekst dzieła literackiego uznany przez edytora za jedyny i ostateczny, nie podlegający żadnym zmianom. W nowszych pracach z zakresu tekstologii kwestionuje się przydatność badawczą i możliwość przypisania tekstowi cech składających się na pojęcie ne varietur.
Editio posthuma – wydanie pośmiertne; przekaz tekstu dzieła literackiego opublikowany po śmierci autora z pozostawionego rękopisu.
Editio spuria – wydanie nieautentyczne, nieautoryzowane, zawierające tekst dzieła literackiego przygotowany do druku bez współudziału autora.
Editio stereotipa (wydanie stereotypowe) – nowe wydanie dzieła literackiego nie zmienione w stosunku do poprzedniego. Przekazany w nim tekst nie różni się niczym od wydania będącego wzorcem.
Editio ultima – ostatnie przygotowane za życia autora wydanie dzieła.
Edytorstwo naukowe – podejmowana zazwyczaj przez badaczy literatury działalność praktyczna, mająca na celu udostępnienie tekstu dzieła w postaci druku przy zastosowaniu naukowo uzasadnionych metod krytyki tekstu, wypracowanych przez tekstologię. Rezultatem tej działalności jest wydanie naukowe, a jej przedmiotem stają się najczęściej dzieła nieżyjących twórców.
Emendacja – poprawienie tych miejsc przygotowywanego do druku tekstu, co do których krytyka tekstu dowiodła, iż uległy one zniekształceniu. Celem emendacji jest przywrócenie tekstu autentycznego. Wszelkie emendacje powinny być sygnalizowane w aparacie krytycznym wydania.
Haplografia – opuszczenie w trakcie pisania lub przepisywania jednej lub kilku sąsiadujących ze sobą liter.
Hipermetria – wystąpienie w wersie nadliczbowej sylaby w porównaniu z rozmiarem przewidzianym przez wzorzec rytmiczny realizowany w danym wierszu.
Interpolacja – wstawienie do cudzego tekstu liter, wyrazów, zwrotów lub zdań, których tekst ten pierwotnie nie zawierał. Interpolacja może powstać na skutek omyłki drukarskiej i powodować błędy tekstu; może być rezultatem kontaminacji.
Kanon tekstu – według przyjętych w edytorstwie naukowym poglądów i zwyczajów wydawniczych ostateczny rezultat krytyki tekstu, definitywny i jedyny, raz na zawsze ustalony tekst utworu literackiego, który winien być publikowany we wszystkich następnych wydaniach utworu. Za podstawowe kryterium rekonstrukcji przyjmowana jest niezbyt precyzyjna kategoria woli autorskiej, podstawą zaś ustalenia kanonu tekstu tekst autentyczny w jego ostatniej redakcji. Nowsze prace z zakresu tekstologii odrzucają pojęcie kanonu tekstu, powołując się na fakt, że w bardzo wielu sytuacjach – kiedy znanych jest kilka z punktów widzenia historycznego pełnoprawnych tekstów dzieła, różniących się wariantami tekstu – rekonstrukcja kanonu tekstu jest niemożliwa, badacza literatury interesują bowiem wszystkie zachowane teksty dzieła (informuje o nich aparat krytyczny).
Komentarz – zespół objaśnień dotyczących miejsc tekstu dzieła literackiego trudnych do zrozumienia dla odbiorcy; stanowi jeden z elementów wyposażenia edycji tego dzieła. Komentarze zawierają: 1) wyjaśnienia form językowych, które mogą nastręczać trudności w odbiorze (np.: archaizmy, regionalizmy, indywidualne właściwości języka autora); 2) niezbędne do zrozumienia tekstu informacje rzeczowe o zdarzeniach, postaciach historycznych, mitologicznych i literackich, nazwach geograficznych oraz realiach z zakresu kultury umysłowej i materialnej; 3) rozwiązanie znajdujących się w tekście aluzji do zdarzeń i postaci historycznych oraz innych utworów; 4) wyjaśnienie miejsc tekstu niezrozumiałych bez znajomości problematyki specjalnej, np.: filozoficznej, technicznej, itp.; 5) wskazanie fragmentów tekstu niezrozumiałych, których komentator wyjaśnić nie potrafi.
Kolacjonowanie – zestawienie i porównanie ze sobą słowo po słowie, litera po literze, tekstu dzieła literackiego zawartego w różnych przekazach. Podstawowa czynność krytyki tekstu i sporządzania aparatu krytycznego.
Koniektura – poprawienie na podstawie domysłu, odtworzenie i wypełnienie luk na podstawie analizy tekstu) 257
Kontaminacja – włączenie do tekstu utworu literackiego – w procesie jego społecznej recepcji – fragmentów innych tekstów lub dołączenie doń fragmentów nowych. Sytuacje takie występują szczególnie często w tekstach starych lub utworach o wielkiej popularności społecznej. Zadaniem tekstologii jest nie tylko odtworzenie – na podstawie analizy treści, języka, ewentualnie wersyfikacji – pierwotnej postaci tekstu, ale także opis kolejnych kontaminacji, jako przejawów życia literackiego.
Krytyka tekstu – zespół czynności badawczych mających na celu dokładne rozpoznanie stanu, w jakim został przekazany tekst dzieła literackiego i przywrócenie mu poprawnego kształtu, w wypadku stwierdzenia, że tekst ten uległ zniekształceniom i zawiera błędy tekstu. Krytyka tekstu obejmuje zarówno kształt językowy tekstu, jak i układ jego części. Metody oraz przebieg krytyki tekstu zależą od tego, na jakiej dokumentacji i przekazach oparta jest praca, czy badacz dysponuje autografem, tekstem autentycznym, czy też tylko przekazami tekstu nieautentycznego. Swoistym typem krytyki tekstu jest krytyka wewnętrzna, czyli wnioskowanie w wypadku nieznanego autorstwa – o osobie autora, na podstawie cech językowo-stylistycznych i zawartości treściowej dzieła. Krytyka tekstu jest wstępnym i podstawowym działaniem umożliwiającym dalsze prace analityczno-interpretacyjne nad dziełem literackim. W przypadku przygotowywania wydania tekstu, przebieg i rezultaty krytyki tekstu znajdują odzwierciedlenie w aparacie krytycznym.
Lapsus calami – błąd pióra; pomyłka lub niezręczność językowa popełniona w trakcie pisania
Lekcja – prawidłowe odczytanie tekstu
Lipometria – skrócenie wersu o jedna sylabę w porównaniu z rozmiarem przewidzianym przez wzorzec rytmiczny realizowany w danym wierszu.
Pierwodruk (editio princeps) – chronologicznie pierwszy przekaz tekstu określonego dzieła dokonany za pomocą techniki drukarskiej. Pierwodruk publikowany bywa zazwyczaj za życia autora, za jego zgodą i przy współudziale, rzadziej pośmiertnie z pozostawionego autografu. Pierwodruk wydawany przy współpracy autora uznawany jest za przekaz tekstu autentycznego, w każdym zaś przypadku ma bardzo istotne znaczenie w krytyce tekstu.
Przekaz tekstu – przedmiot materialny, w którym tekst dzieła literackiego utrwalony zostaje jednokrotnie lub wielokrotnie za pomocą określonych zabiegów technicznych, np.: pisma czy druku.
Rekonstrukcja – odtworzenie pierwotnej postaci tekstu w przypadku powstałych w nim skażeń albo fizycznego uszkodzenia jego przekazu. Proces i przesłanki rekonstrukcji tekstu przedstawia edytor w aparacie krytycznym wydania.
Stemma – (gr. wstęga, drzewo genealogiczne) termin techniczny występujący w krytyce tekstu. Stemma jest to przypominający graf wykres, który obrazuje wzajemne zależności przekazów dzieła zgromadzonych i zbadanych w procesie kolacjonowania oraz dołączony do tegoż grafu i objaśniający go szczegółowy opis.
Tekst autentyczny (autorski) – tekst dzieła literackiego, w którego zredagowaniu autor wziął udział bezpośrednio w jakikolwiek sposób. Według poglądów tekstologii tekst autentyczny zawierają następujące typy przekazów: autograf, druk dokonany za życia autora i pod jego kontrolą, editio ultima oraz kopia autografu skontrolowana przez autora. Za nieautentyczne uznaje się teksty zawarte w przekazach, na których opracowanie autor nie m, miał wpływu, np.: druki wydane za jego życia, ale bez jego kontroli, druki pośmiertne oraz kopie niekontrolowane przez autora.
Tekstologia – dziedzina nauki o literaturze, zajmująca się badaniem i opisem historii tekstów pojedynczych dzieł literackich lub zespołów dzieł zawartych w różnego typu ich przekazach, począwszy od chronologicznie najwcześniejszych (bruliony, autografy) aż po wszelkiego rodzaju ich utrwalenia wydawnicze. Interesują ją zaświadczone zmiany wprowadzone do tekstu dzieła, przez jego autora w procesie twórczym oraz w kolejnych publikacjach (wariant tekstu), zmiany dokonywane bez wiedzy autora, niezamierzone przez wydawców i użytkowników tekstu (błędy tekstu), albo też świadomie dokonywane w określonym celu. Ustalenia tekstologii stanowią empiryczny materiał, którego zebranie musi poprzedzać wszelkie konstatacje na temat historycznoliterackiej sytuacji dzieła literackiego dotyczące jego powstania, budowy i recepcji społecznej. Tekstologia jest więc jedną z nauk pomocniczych historii literatury, przygotowującą niezbędną podstawę dalszych badań. Opiera się ona na zespole czynności wywodzących się z filologii klasycznej, zwanych krytyką tekstu, korzysta z ustaleń bibliografii, doświadczeń księgoznawstwa. Na wynikach badań tekstologii opiera się także edytorstwo naukowe. Tekstologia jako samodzielna dziedzina zainteresowań literaturoznawczych, której cele wyraźnie wykraczają poza praktyczne potrzeby rozstrzygnięć edytorskich, zyskała sobie prawo obywatelstwa stosunkowo niedawno.
Transkrypcja – w tekstologii zapis dawnego tekstu w pisowni jak najbardziej zbliżonej do współczesnej. Modernizacji takiej podlegają nie wszystkie elementy dawnej grafiki, transpozycja graficzna nie może bowiem naruszyć istotnych cech historycznej postaci języka dzieła.
Transliteracja – całkowite zachowanie pisowni, przestankowania, układu graficznego tekstu według przekazu obranego za podstawę wydania. Transliteracja ma szczególne istotne znaczenie przy wydawaniu tekstów dawnych, pozwala bowiem w pewnym stopniu zachować historyczne właściwości języka wydawanego dzieła. Stosowana jest w wydaniach naukowych.
Wariant tekstu – zmiana tekstu dzieła, dokonana przez jego autora, powodująca różnice w brzmieniu tekstów pochodzących z kolejnych faz pracy twórczej nad dziełem, np.: tekstu autografu, tekstu przekazanego w brulionie czy zawartego w pierwodruku. Wariant tekstu obejmować może niewielki odcinek tekstu, np.: jedno albo kilka słów (wariant stylistyczny), albo przejawiać się w zmianach kompozycyjnych, sposobie obrazowania, ukształtowaniu wersyfikacyjnym (wariant redakcyjny). To samo dzieło literackie może istnieć w postaci kilku równorzędnych tekstów różniących się wariantami stylistycznymi i redakcyjnymi, których analiza pozwala obserwować poszczególne etapy kształtowania dzieła i odtwarzać przywołane w nim zasady stylistyczno-kompozycyjne. Wykrywane metodą kolacjonowania warianty tekstu odnotowane są w aparacie krytycznym wydań naukowych.
Wydanie krytyczne – poprzedzone czynnością krytyki tekstu wydanie zawierające tekst dzieła literackiego oparty konsekwentnie na jednym z wybranych przez edytora przekazów tekstu autentycznego i oczyszczony z ewentualnych błędów tekstu. Wydanie krytyczne jest wyposażone w komentarz oraz aparat krytyczny. Wysuwany w tym zakresie postulat woli autorskiej jest nieprecyzyjny. O każdorazowym wyborze wydawcy decyduje konkretna sytuacja zachowanych przekazów tekstowych oraz teksów dzieła utrwalonych i funkcjonujących w społecznej tradycji czytelniczej.
2
polonistykaUKSW