trzy_faz.pdf

Trj- czy trzy- ?

Trj- oraz trzy- to pierwsze czþony wyrazw zþoŇonych (rzeczownikw, przymiotnikw

i przysþwkw) oznaczajĢce caþoĻę skþadajĢcĢ siħ z trzech czħĻci. Zachodzi pytanie, ktrego czþonu

uŇyę w konkretnym wypadku. OdnoĻnie do wyrazw juŇ utrwalonych w polszczyŅnie uksztaþtowaþ

siħ zarejestrowany w sþownikach uzus jħzykowy i jest w nim pewna logika, aczkolwiek pamiħtaę

trzeba, Ňe jħzyk nie rzĢdzi siħ reguþami tak precyzyjnymi i tak trwaþymi, jak matematyka. Tħ logikħ

powinien jednak rozumieę ten, kto musi nazwaę nowy obiekt zþoŇony z trzech czħĻci, a potrzebnej

nazwy w sþownikach jħzyka polskiego nie znajduje. Powinien rozumieę rwnieŇ ten, kto dba

o poprawnoĻę jħzykowĢ i widzi albo sþyszy dwie wersje wyrazu tak siħ rozpoczynajĢcego i chciaþby

wiedzieę, ktra jest poprawna, czy chociaŇby - poprawniejsza, jeŇeli druga jest tylko tolerowana.

Czþon trj- podkreĻla cechħ skþadania siħ akurat z trzech elementw. Informuje, Ňe liczba

trzy odgrywa istotnĢ rolħ, Ňe zmiana jej na innĢ, chociaŇby tak bliskĢ jak dwa albo cztery, zmienia

sens okreĻlenia, jego istotħ. Prof. M. Mazur tak to objaĻnia w (WNT,

1961): á pozbawiony jednej nogi nie staje siħ jakimĻ , lecz pozostaje ,

choę zdekompletowanym. Pies, ktremu uciħto nogħ, nie staþby siħ , lecz pozostaþby

, tyle Ňe kulawym. Bez jednego kĢta nie staþby siħ Ňadnym , ani

- . Elektryczny tor a pozbawiony jednej fazy byþby torem

trjfazowym uszkodzonym, a nie torem a itd.Ñ.

Takiego uzasadnienia moŇna siħ dopatrzyę w wiħkszoĻci wyrazw zþoŇonych

rozpoczynajĢcych siħ od czþonu trj-. Za przykþad mogĢ sþuŇyę

€ rzeczowniki: trjmian, trjskok i trjskoczek, trjbj i trjboista, trjmecz, trjkombinacja

(alpejska), trjzĢb, trjdŅwiħk i trjgþos, trjporozumienie, trjca, trjnik, trjszereg, trjwiersz,

trjmiasto, ale pisane duŇĢ literĢ Trjmiasto, jeŇeli chodzi o zespþ Gdaısk-Sopot-Gdynia; sĢ teŇ

w Ļwiecie inne trjmiasta, np. Tricity w stanie Waszyngton (Kennewick-Pasco-Richland),

€ przymiotniki: trjfazowy, trjwymiarowy, trjbarwny lub trjkolorowy (sztandar, wstĢŇka),

trjchromatyczny (ukþad barw, kolorymetria), trjkĢtny (plac, ostrosþup, graniastosþup), trjnoŇny

(stolik, naczynie), trjdzielny (nerw, takt, okno), trjgþowy (smok, miħsieı), trjgraniasty

(kapelusz, sþup, stolik), trjlistna (koniczyna), trjpalczasty (struĻ), trjpolowa uprawa,

trjskibowy pþug, trjstronne porozumienie, trjwartoĻciowy pierwiastek,

€ przysþwki: trjbarwnie, trjkĢtnie.

Czþon trzy- informuje wprawdzie o liczbie elementw skþadowych, ale bez zmiany

podstawowego znaczenia moŇe byę zastĢpiony czþonem wyraŇajĢcym innĢ ich liczbħ (dwu-, cztero-

, piħcio-... stu-). Czþon ten wystħpuje niemal wyþĢcznie w przymiotnikach, na przykþad:

trzypiħtrowy budynek, trzyizbowe mieszkanie, trzypokojowe mieszkanie, trzyzakresowy odbiornik,

trzyczħĻciowy zestaw, trzymetrowy sþup, trzydrzwiowa szafa, trzyaktowy spektakl, trzycyfrowy

numer, trzyminutowa przerwa, trzygodzinny wykþad, trzydniowa wycieczka, trzytygodniowe

niemowlħ, trzyletni program, trzykrotny medalista, trzykrotny wzrost sprzedaŇy, trzyosobowy

przedziaþ, trzysylabowy wyraz, trzyszpaltowy artykuþ, trzytomowa encyklopedia.

Jħzyk jest elastyczny, a jħzykoznawcy (nazbyt) wyrozumiali i sĢ przypadki, kiedy dopuszcza

siħ moŇliwoĻę zamiennego uŇywania obu form: trzykoþowy albo trjkoþowy wzek (trzykoþowiec

albo trjkoþowiec), trzymasztowy albo trjmasztowy Ňaglowiec (trzymasztowiec albo

trjmasztowiec), trzynawowa albo trjnawowa bazylika, trzyzmianowa albo trjzmianowa praca.

Z kolei jednostka trakcyjna o trzech wagonach otrzymaþa nazwħ , a nie - zgodnĢ

z podanĢ zasadĢ - bo rzeczowniki niechħtnie þĢczĢ siħ z czþonem trzy-, a ponadto dlatego, Ňe ta

druga nazwa brzydko brzmi, szeleĻci po sþowiaısku.

Podwjna forma poczĢtkowego liczebnikowego czþonu wyrazw zþoŇonych nie ma

uzasadnienia semantycznego, a wynika jedynie z tradycji jħzykowej. W ogle nie wystħpuje

w popularnych jħzykach obcych. W jħzyku polskim zaznaczyþa siħ wyraŅnie w odniesieniu do

liczby trzy, a znacznie sþabiej - do liczby dwa (dwoinka, dwoistoĻę, dwojaczki, dwjþomny,

dwjng, dwjnik ale dwumian, dwukropek, dwuaktwka, dwubarwnoĻę, dwubiegunowoĻę,

dwucyfrowy, dwuczþonowy, dwudzielny, dwulicowy) i do liczby cztery (czworobok, czworokĢt,

czwrnik, czworaczki, czworonoŇny, czworokĢtny, ale czterodŅwiħk, czterosuw, czterobiegunowy,

czterobarwny). Nie ma takiej dwoistoĻci w odniesieniu do liczb wiħkszych niŇ cztery.

To nie koniec komplikacji, bo niektre wyrazy zþoŇone o rdzeniu obcego pochodzenia majĢ

te pierwsze czþony liczebnikowe rwnieŇ pochodzenia obcego: þaciıskiego (od - dwa razy,

a - podwjny, , a - trzy, a - cztery) albo greckiego (od - dwa razy), przy czym

rdzeı i przedrostek nie zawsze pochodzĢ z tego samego jħzyka. Takich wyrazw jest szczeglnie

duŇo z rŇnorodnymi wersjami czþonu dwu- pochodzenia obcego, na przykþad:

€ bimetal, bifilarny, bikwadratowe (rwnanie), bipolarnoĻę, bitonalny, bifurkacja, biatlon (dwubj

narciarski), biceps (miħsieı dwugþowy ramienia), biennale, binokular, bicykl, bigamia,

€ dioda, dipol, dichroizm, dialog, diploid, diplokok,

€ duopol, dupleks, dualizm, dualny, dubeltowy, dublet, duet, duplikat.

Jest ich znacznie mniej z obcymi czþonami trj- i cztero-, na przykþad: trioda, triada,

triangulacja, triennale, kwartet.

Kto ma do czynienia z ujħciem wody wyposaŇonym w trzy pompy i chciaþby je nazwaę

jednym przymiotnikiem, to powinien napisaę: ujħcie wody , a nie ani

. Tak samo naleŇaþoby postĢpię w sytuacjach podobnych: stacja aa, ukþad

sterowania , ukþad kaskadowy , linia napowietrzna a. Nie

naleŇy jednak z tym przesadzaę, bo taka forma skrcona, jednowyrazowa, jest zwþaszcza wtedy

uzasadniona, kiedy czħsto bywa w uŇyciu.

Natomiast kto tworzy coĻ nowego, znamiennego wþaĻnie tym, Ňe zawiera trzy elementy

i chciaþby to podkreĻlię, a nawet prawnie zastrzec (logo firmy, znak towarowy, patent), to moŇe

utworzyę okreĻlenie rozpoczynajĢce siħ od czþonu trj-, na przykþad: ukþad kaskadowy

(znamienny tym, Ňe...), wyþĢcznik rŇnicowoprĢdowy (znamienny

tym, Ňe...), logo w postaci Ňarwki a, ukþadu albo klucza

Jħzyk ewoluuje rwnieŇ pod tym wzglħdem. Formy a a a

aa od dawna uchodzĢ za jedyne poprawne, ale nie zawsze tak

byþo, o czym moŇe Ļwiadczyę tytuþ ksiĢŇki: a a a a

, wydanej w Warszawie w roku 1914, nakþadem Towarzystwa Akcyjnego Ganz, (druk Gazety

Handlowej).

Przymiotnik a oznacza, Ňe budowa i dziaþanie obiektu technicznego sĢ zwiĢzane

z prĢdem (napiħciem) trjfazowym, Ňe tylko w powiĢzaniu z ukþadem trjfazowym ten obiekt moŇe

poprawnie funkcjonowaę. Trjfazowymi mogĢ byę prĢdnica, przetwornica, silnik, transformator,

oprawa oĻwietleniowa, falownik.

Bþħdne sĢ natomiast okreĻlenia: trjfazowy wyþĢcznik, trjfazowy stycznik, trjfazowy

rozþĢcznik, trjfazowa podstawa bezpiecznikowa, trjfazowy kabel lub przewd. KaŇdy z tych

obiektw moŇe Ļwietnie funkcjonowaę, jeŇeli wykorzysta siħ tylko jeden z jego biegunw (torw)

lub jednĢ z jego Ňyþ. MoŇna teŇ te bieguny lub Ňyþy þĢczyę rwnolegle i/lub szeregowo i tak siħ

niekiedy czyni. MogĢ one dziaþaę poprawnie nie bħdĢc powiĢzane z trjfazowym ukþadem napiħę.

Wspomniane aparaty (wyþĢczniki, rozþĢczniki, styczniki, odþĢczniki, podstawy

bezpiecznikowe, rozþĢczniki bezpiecznikowe) sĢ ilubiegunowe: jednobiegunowe, dwubiegunowe,

trzybiegunowe (trjbiegunowe), czterobiegunowe bĢdŅ ilutorowe: jednotorowe, dwutorowe,

trzytorowe (trjtorowe), czterotorowe. RaŇĢcym bþħdem jħzykowym jest okreĻlenie ilupolowe, np.

wyþĢcznik , bħdĢcy kalkĢ niemieckiego (niem. - biegun).

Natomiast przewody i kable sĢ iluŇyþowe: jednoŇyþowe, dwuŇyþowe, trzyŇyþowe

(trjŇyþowe), czteroŇyþowe... dwudziestoŇyþowe itd.

Zgodnie z przedstawionĢ na wstħpie zasadĢ bardziej poprawne sĢ formy: trzybiegunowy

aparat i trzyŇyþowy kabel, ale formy trjbiegunowy aparat i trjŇyþowy kabel sĢ chyba czħĻciej

spotykane, przypuszczalnie przez ich naturalne powiĢzanie z ukþadem trjfazowym. Formy

niepoprawne jħzykoznawcy najpierw piħtnujĢ w sþownikach, a jeĻli to nie zapobiega ich ekspansji,

to po latach odnotowujĢ jako mniej poprawne, pŅniej jako rwnoprawne, a w koıcu - jako

wþaĻciwsze. Jħzykowa niestarannoĻę albo ignorancja korporacji zawodowej mogĢ sprawiaę, Ňe

z upþywem czasu poprawne terminy techniczne sĢ wypierane przez rodzime terminy gorsze, mniej

poprawne, nawet bþħdne albo przez kalki z angielskiego sprzeczne z duchem polszczyzny. Tak

marnieje dorobek terminologiczny wielu pokoleı ludzi Ļwiatþych.

Absolwent (1959) Politechniki Gdaıskiej

Dane bibliograficzne:

Musiaþ E.: Trj- czy trzy- ?. Biul. SEP INPE áInformacje o normach i przepisach elektrycznychÑ,

2005, nr 68-69, s. 71-73.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: