Ameryka przed podbojem. Majowie, Aztekowie, Inkowie

Pod koniec XV wieku doszło do zetknięcia się ludów zamieszkujących Amerykę z cywilizacją europejską. W tym starciu miejscowa ludność - choć stała na wysokim poziomie kulturalnym i cywilizacyjnym - nie miała większych szans uchronić się przed najeźdźcami (przeważnie z Hiszpanii). Przybysze posiadali przewagę niemal w każdym aspekcie i dlatego podbój tych obszarów wydawał się niezwykle prosty. Od samego początku można było dostrzec spore różnice. Europejczycy w przeciwieństwie do miejscowych znali przecież żelazo, koło, środki transportowe oraz broń palną. Ponadto dużą rolę odgrywały dla nich zwierzęta pociągowe.

W ostatnich latach XV wieku na terenie obu Ameryk największy poziom kulturalny, a zarazem cywilizacyjny osiągnęły ludy Majów, Azteków oraz Inków.

MAJOWIE:

Pierwszą wielką cywilizację stworzyli Majowie. Przyjmuje się, że jej początki przypadają mniej więcej na lata od 400 roku przed naszą erą do 250 roku przed naszą erą. Lud ten osiadł na terytorium dzisiejszego Hondurasu oraz Gwatemali. Z czasem zajął również półwysep Jukatan. Kiedy w XV wieku odkrywano Amerykę, to kultura Majów znajdowała się w fazie schyłkowej. Ludność zamieszkiwała liczne miasta (podaje się, że nawet 200-tysięczne). Badacze uważają, że pod koniec XV wieku Majów w sumie było około 15 milionów. Dla porównania dziś na tym obszarze żyje trochę ponad 2 miliony mieszkańców!

Cechą charakterystyczną wspomnianych miast był... zupełny brak ulic. Często ludność opuszczała daną miejscowość, tylko po to, aby założyć zupełnie nowy ośrodek miejski. Dziedziczny naczelnik (halec vinic) stał na czele miasta-państwa. W rządach pomagali mu urzędnicy (batab). Społeczność zamieszkująca miasta organizowała się w klany.

Majowie bardzo często nazywani byli "Grekami Nowego Świata". Nazwa ta wiązała się z postępowaniem tego ludu. Swoją wiedzę i kulturę przekazywali bowiem innym plemionom. Uważa się, że szczytowy moment rozwoju tejże cywilizacji przypadł na X oraz XI wiek. Początek procesu schyłkowego zaczyna się około roku 1194. Wtedy to miasto Mayapan zdobyło hegemonię (okres tzw. ligi z Mayapan) kosztem Chichen Itza (założone około 450 roku, a w XV wieku opuszczone) Część obszaru została podbita przez Tolteków. Wreszcie w połowie XV wieku wybuchła wielka wojna domowa, co ułatwiło Hiszpanom podbój kraju. Sytuację wewnętrzną pogarszały jeszcze klęski żywiołowe oraz epidemie (m.in. ospa w drugiej połowie XV wieku).

Cywilizacja Majów upadła właśnie po podboju hiszpańskim. Później Majowie próbowali odzyskać swoją świetność, ale bez efektów. Udało im się jedynie czasowo kontrolować część terytorium Quintana Roo na Jukatanie.

Obecnie liczbę Majów szacuje się na mniej więcej 2 miliony osób. Mówią oni przeszło 20 językami i dialektami. Spora część używa jednak języka hiszpańskiego. Najczęściej ich zajęcia związane są przede wszystkim z rolnictwem oraz hodowlą. Duże znaczenie - zwłaszcza w regionach turystycznych - ma także rzemiosło (m.in. tkactwo oraz garncarstwo).

Ogólnie można więc wyróżnić dwa okresy w których kultura i sztuka Majów intensywnie rozwijała się. Pierwszy - zwany także klasycznym - trwał od około 300 roku do 900 roku. Późniejszy okres zakończony podbojem hiszpańskim to już tzw. renesans Majów. Badacze uważają, że największe znaczenie miały lata między mniej więcej 700 a 800 rokiem, a później między 1000 a 1200 rokiem.

Cechą charakterystyczną kultury Majów były olbrzymie kontrasty. Z jednej wyróżnić można słabe punkty związane z rozwojem techniki - np. nieznajomość koła, łuku. Nie używali też zwierząt pociągowych. Nie korzystali też z żadnych metali. Złoto i srebro wykorzystywane były jedynie jako ozdoby. Wszystkie narzędzia były z kamienia.

Nie przeszkodziło to, aby astronomia stała na niezwykle wysokim poziomie. Podobnie było z matematyką oraz sztuką. Niewątpliwie za największe osiągnięcie uważa się ich kalendarz. Przewyższał on zdecydowanie inne ówczesne opracowania. Kalendarz stworzony przez Majów dzielił rok na 365,2420 dnia. W matematyce posługiwali się tzw. systemem dwudziestki i w przeciwieństwie do Azteków znali zero. To oczywiście było spore ułatwienie.

Wspomnieć trzeba również o osiągnięciach związanych z architekturą. Majowie tworzyli bardzo często kompleksy przestrzenne, w skład których wchodziły charakterystyczne piramidy schodkowe, pałace, dziedzińce, a także kamieniste boiska do gry w piłkę. W budownictwie lud ten stosował tzw. fałszywe sklepienie.

Wspomniano już o wykorzystywaniu złota i srebra w ozdobnictwie. Sztuka Majów stała ogólnie na wysokim poziomie. Wykonywano również ozdoby ze stiuku. Inną cechą charakterystyczną były malowidła ścienne. Majowie wykonywali także rzeźby i płaskorzeźby. W tej dziedzinie najczęściej ich materiałem był kamień, drewno lub kości. Wreszcie istotną rolę odgrywała ceramika polichromowana.

Uważa się, że Majowie byli twórcami najwyższej lotów a zarazem najsubtelniejszej kultury artystycznej nie tylko na kontynencie amerykańskim. Można stwierdzić, że przewyższali oni wówczas w tej dziedzinie większość ludów europejskich.

Majowie posługiwali się wspomnianym już systemem dwudziestkowym oraz pismem hieroglificznym. Zarówno system liczenia jak i pisania znacznie rozwinęli. Majowie używali również pisma idiograficznego. W sumie pozostawili po sobie wiele traktatów z różnych dziedzin (przede wszystkim astrologia, chronologia, religia, wojskowość). Z czasem wykorzystywali także pismo jako element ozdobny. Litery były więc wykuwane na w wielu miejscach (płyty kamienne, ołtarze, schody, sufity, ściany) oraz na przedmiotach (biżuteria, muszle, kości, wyroby garncarskie).

W kulturze Majów nie przywiązywano zbyt dużego znaczenia do wojen (zupełnie inaczej to wyglądało u Azteków). Majowie uchodzili bowiem za plemiona nastawione bardzo pokojowo. Na tle innych wyróżniały się szlachetnością, ufnością, pogodą ducha oraz śmiechem. Majowie bardzo cenili sobie życie rodzinne. Zdarzały się jednak konflikty między poszczególnymi miastami. Jednak nie były to aż tak częste, a zarazem krwawe boje jak np. w ówczesnej Europie. Przeważnie grupy walczących składały się z kilkuset osób. Bardzo często więc bitwy ograniczały się do pojedynków między konkretnymi żołnierzami. Jako broń najczęściej służyły maczety oraz maczugi.

Religię Majów można określić jako politeizm o charakterze astrobilogicznym. Za stwórcę uważany był Hunab. Czczono również jego syna Itzamuna czyli pana niebios. Z kolei Choe był bogiem w czterech osobach. Symbolizował bowiem cztery pory roku.

AZTEKOWIE:

Lud Mexicas zdecydowanie częściej utożsamiany jest z nazwą Azteków. W zasadzie jednak Aztekowie stanowili starszyznę plemienną u Mexicas.

Kiedy Hiszpanie podbijali kontynent amerykański, to Aztekowie zamieszkiwali terytorium obecnego Meksyku. Zajmowali obszar między dwoma oceanami, na południe od rzeki Lerma i jeziora Chapala. W roku 1425 pod wodzą Itzcoatla rozpoczęli okres intensywnych podbojów. Do końca XV wieku opanowali znaczne terytorium. Przez długi czas podstawą uzbrojenia zdobywców były łuki, maczugi, drewniane miecze z ostrym krzemieniem na końcu, miotacze pocisków oraz drewniane tarcze. W tym czasie wyróżnili się tacy wodzowie jak: Motekuzoma (Montezuma) I (1440-1468), Axajacatl (1469-1481) oraz Motekuzoma II (1503-1520).

Najważniejszym ośrodkiem dla Azteków był Tenochtitlan (założony na wyspach na jeziorze Texcoco). Trudno jednoznacznie ustalić liczbę mieszkańców tego miasta na przełomie XV i XVI wieku. Historycy twierdzą, że Tenochtitlan zamieszkiwało od 50 do nawet 600 tysięcy osób. Na tamtą epokę był to więc wielki ośrodek miejski.

Aztekowie podobnie zresztą jak pozostałe plemiona indiańskie nie znały ani koła ani sklepienia.

Narzędzia do uprawy ziemi mieli niezwykle prymitywne. Najczęściej posługiwali się prostymi motykami.

Choć rozpowszechnione były metale nieżelazne (cynk, miedź, ołów, srebro, złoto), to Aztekowie nie znali żelaza. Oczywiście utrudniało to rozwój cywilizacyjny.

Podstawą handlu była wymiana. Z czasem jednak próbowano wprowadzić środki pieniężne. Ich rolę najczęściej pełniły ziarnka złota, cyna, miedź a nawet kakao. Trzeba wspomnieć o tym, że złodziei złota lub srebra skazywano na śmierć. Działo się tak ponieważ uważano, iż mają one pochodzenie boskie. Pozbawiani życia byli także zabójcy, cudzołożnicy, zdrajcy, świętokradcy, mężczyźni ubierający się w kobiece stroje, a także kobiety używające męskich ubrań.

Lud ten najczęściej zajmował się obróbką metali, tkactwem, górnictwem oraz garncarstwem. Co ciekawe Aztekowie nie znali przecież koła garncarskiego, a mimo to potrafili stworzyć wspaniałe wyroby pod względem artystycznym.

Wysoki poziom osiągnęła również kultura umysłowa. Aztekowie posługiwali się pismem hieroglificznym. Ponadto znane im było pismo ideograficzne oraz fonetyczne. Niestety zabytki związane z piśmiennictwem zostały zniszczone w trakcie podboju hiszpańskiego.

W liczeniu Aztekowie posługiwali się specyficznym systemem. Jego podstawą była liczba 20. trzeba jednak zauważyć, że Aztekowie nie znali zera.

Dobrze rozwinięta u Azteków była także astronomia. Z myślą o rolnictwie utworzyli specjalny kalendarz. Rok podzielony był na 18 okresów (miesięcy). Każdy z nich składał się z 20 dni. Ponadto występował jeszcze 5-dniowy okres przejściowy. Oznacza to, że rok w sumie składał się z 365 dni. Dla porównania ten kalendarz był dokładniejszy niż obowiązujący wówczas w Europie.

Na bardzo wysokim poziomie stała u Azteków architektura. Jest to o tyle ciekawe, bo jak już wspomniano lud ten nie znał początkowo sklepienia łukowego.

Aztekowie bardzo dużą wagę przywiązywali do konfliktów zbrojnych. Uważali nawet, że wojna jest podstawową zasadą istnienia świata. Znalazło to odbicie zarówno w życiu codziennym jak i szeroko rozumianej kulturze. W hierarchii społecznej najszybciej awansowały osoby robiące karierę wojskową. Służba w armii była obowiązkowa dla wszystkich mężczyzn. Do jej odbycia przygotowywano ich już od 15 roku życia.

Z kolei w mitologii oraz religii podstawowym elementem kultu były krwawe ofiary z ludzi. Składano je licznym bóstwom. Najczęściej poświęcano życie niewolników. Każdego roku w ten sposób ginęło ich tysiące. Zazwyczaj ofiarom wyrywano serce i składano je bogom. Zwłoki krajano, a później spożywano je w trakcie uczt rytualnych. Szacuje się, że corocznie takim mękom poddawano około 20 tysięcy osób. Część historyków uznaje jednak, że jest to zawyżona liczba. Niemniej każdego roku przypadało aż 14 wielkich świąt religijnych w trakcie których dokonywano niezwykle krwawych ofiar.

Niewolników zdobywano w licznie prowadzonych wojen. Co więcej liczba złapanych osób decydowała bardzo często o awansie w hierarchii społecznej.

Ten kult wojny widoczny był również w sztuce. Wiele dzieł przedstawiało bowiem motyw śmierci.

Religią Azteków był politeizm astrobiologiczny. Podstawą kultu było słońce wiosenne, bóg wojny Huitzilopochtli, zrodzony z dziewicy. Był więc to motyw spotykany również w innych religiach. Doniosłe miejsce w hierarchii bogów zajmował Quetzalcoatl - bożek wiatrów oraz rzemiosł. Był odbierany jako nauczyciel Azteków. Według wierzeń przepowiedział on nadejście ze wschodu białych zdobywców. Wymienić trzeba także Tezcatlipoca czyli boga nauki i tańców, symbolizującego letnie słońce.

Ogólnie system wierzeń był bardzo podobny do wszystkich ludów zamieszkujących tereny Meksyku. Wspomnieć trzeba również o micie rozpowszechnionym wśród Azteków. Mówił on o przybyciu białego boga, który miał być uosobieniem światłości. Wedle podań miał używać znaku krzyża. Na ziemie zamieszkiwane przez Azteków miał przybyć, aby spełnić kilka zadań. Przede wszystkim miejscowych miał nauczyć rzemiosła oraz uprawiać ziemię. Ponadto wierzono, że przekaże wiedzę na temat pisma. Właśnie ten mit przyczynił się do sukcesów odnoszonych przez konkwistadorów.

INKOWIE:

Inkowie mieszkali na obszarze Ameryki Południowej. Główne ośrodki znajdowały się na terenie obecnego Peru i częściowo Chile.

Już od XII wieku Inkowie rozpoczęli podboje. Najpierw wyprawy skierowano przeciwko ludom pre-Inka, które stały na wysokim poziomie cywilizacyjnym. Okres największych podbojów przypadł mniej więcej na połowę XV wieku. Na ich czele stał Pachacuti (według przekazów przed nim plemię miało dziewięciu władców, ale Pachacuti jest pierwszym potwierdzonym przez źródła). Ostatecznie pod koniec XV wieku Inkowie zajmowali obszar o długości przeszło 3 tysięcy kilometrów, a szerokości około 500 kilometrów. Tak więc rozciągało się od obszaru dzisiejszej Kolumbii aż po Chile. Centrum państwa zlokalizowane było w Cuzco czyli mieście położonym na terenie dzisiejszego Peru. Ciekawym, a zarazem niezwykle tajemniczym ośrodkiem było Machu Picchu. Miasto to zostało odkryte dopiero w 1911 roku. Zlokalizowane w górach i niewidoczne z dołu. Nie zostało jeszcze wyjaśnione dlaczego krótko przed hiszpańskim najazdem zostało opuszczone przez mieszkańców. Szacuje się, że w XV wieku w całym królestwie było nawet 8-10 milionów osób.

Samo państwo miało charakter centralistyczny i arystokratyczny. Władzę absolutną sprawował Inka czyli osoba boska, syn słońca. Jego siedzibą było wspomniane już Cuzco. Poddani nie mogli podnieść oczu na Inka. Czczeni byli niemal jak bogowie. Otaczał ich olbrzymi przepych bogactwa. Po śmierci ciało władcy mumifikowano, a poddani oddawali mu w dalszym ciągu cześć.

Rządzący miał do pomocy czterech wicekrólów. Ponadto ważną pozycję w hierarchii zajmowali gubernatorzy prowincji. Co ciekawe doradcy rządzącego (osoby wywodzące się z arystokracji) mogli podjąć decyzję, aby zmienić głowę państwa. Działo się tak w przypadkach, gdy władca był nieudolny lub niezwykle leniwy.

Centralizację królestwa umacniał świetnie zorganizowany system dróg. Bez wątpienia w dziedzinie budowy szlaków komunikacyjnych Inkowie zdecydowanie przewyższali zarówno Majów jak i Azteków. Przez kraj przebiegały dwie główne arterie. Jedna zlokalizowana była wzdłuż wybrzeża morskiego, a druga na sporych wysokościach w Andach. Miały one odpowiednio długość 1500 oraz 2000 kilometrów. Kiedy więc Hiszpanie podbijali kraj byli bardzo zaskoczeni takim rozwojem cywilizacyjnym Inków. Warto zaznaczyć, że przecież w ówczesnej Europie drogi stały na słabym poziomie. Według badaczy drogi zbudowane przez Inków można było porównać do tych powstałych w okresie starożytnego Rzymu.

Trakty komunikacyjne spełniały swoją rolę zwłaszcza w przypadku konfliktów lub zamieszek. Wtedy w nawet odległe miejsce bardzo szybko mogły przemieszczać się oddziały wojskowe. Ponadto drogi wykorzystywane były do szybkiego komunikowania się między stolicą a prowincją. Wspomnieć trzeba, że w państwie znaczącą rolę odgrywali liczni kurierzy "królewscy". Z myślą o nich wybudowane były przy głównych szlakach komunikacyjnych - budki. W nich kurierzy mogli odpocząć lub przebrać się. Przesyłaną wiadomość lub przesyłkę przejmował kolejny kurier. Innym sposobem komunikowania się był system sygnalizacji optycznej (posługiwano się ogniem i dymem).

Inkowie zasłynęli nie tylko jako twórcy imponujących traktów komunikacyjnych. Ich dziełem jest również słynna świątynia w Cuzco. Budynek ten był bez wątpienia najwspanialszym a zarazem najbardziej imponującym jaki zobaczyli europejscy zdobywcy na kontynentach amerykańskich.

Choć nauka u Inków była na gorszym poziomie niż u Majów i Azteków, to mimo wszystko lud ten mógł zaimponować wiedzą medyczną, a przede wszystkim z zakresu chirurgii.

Mieszkańcy królestwa posługiwali się przede wszystkim pismem sznurowym. Znalazło zastosowanie zarówno w pisaniu jak i liczeniu. Sznurkami o różnej długości i barwie posługiwano się także przy prowadzeniu rejestrów ludności oraz podatków.

Ustrój Inków opierał się na organizacji klanowo-plemiennej. W porównaniu jednak do Majów czy Azteków dostrzec można było, już rysujący się podział klasowy. Członkowie rodu królewskiego byli uprzywilejowani. Uważali się za potomków boga słońca. Dlatego również siebie nazywali Inka. Z tego rodu wywodzili się przede wszystkim dowódcy wojskowi oraz kapłani.

Jedną z cech charakterystycznych był fakt, że każda dziesiątka rodzin miała nad sobą zwierzchnika w postaci naczelnika. Ponadto wszystkie rodziny miały taki sam podział obowiązków.

Ziemia była wspólna dla mieszkańców. Oznacza to, że zastosowano rozwiązanie podobne jak u Majów czy Azteków. Porównując te ludy, to jednak własność zbiorowa stała u Majów i Azteków na wyższym poziomie niż u Inków.

Uprawiano przede wszystkim kukurydzę. Jednak na terenie obecnego Peru sporą popularnością cieszyła się uprawa ziemniaków. Najprawdopodobniej to właśnie z tego regionu rozprzestrzeniły się na cały świat. Ponadto na ich polach pojawiała się trzcina cukrowa oraz bawełna. Zajmowali się również hodowlą lam. Ale Inkowie podobnie jak Majowie i Aztekowie nie używali zwierząt pociągowych. Nie znali również koła, a mimo to można uznać poziom ich rolnictwa za wysoki (np. pola nawadniali używając sztucznych kanałów irygacyjnych).

Wierzenia religijne Inków również można określić jako politeistyczne oraz astrobiologiczne. Część badaczy zauważą jednak cechy monoteistyczne. Lud ten przecież składał liczne ofiary Bogu-Słońcu. Jednak nie miały one tak krwawego charakteru jak u Azteków. Wspomnieć trzeba, że Inkowie bardzo mocno wierzyli w życie pozagrobowe. Ponadto spowiadali się w świątyniach, modlili się tam czy odbywali pokutę. Wszystko to sprawiało, że europejscy najeźdźcy intensywnie myśleli o chrystianizacji tych terenów. Udało im się to tylko częściowo.

PODBÓJ AMERYKI:

Europejscy najeźdźcy (przeważnie Hiszpanie) nie mieli żadnych skrupułów podbijając kontynent amerykański. Walki miały niezwykle krwawy charakter. Najpierw Hiszpanie skierowali się przeciwko mieszkańcom Antyli - wysp Morza Karaibskiego. Szybko opanowali te tereny, a miejscowa ludność została wyniszczona.

Kolejnym etapem podbojów był Meksyk. Tam w latach 1518-1521 pojawili się hiszpańscy konkwistadorzy dowodzeni przez Ferdynanda Korteza (Cortes). Znalazł on poparcie u plemion niechętnych Aztekom, a znajdującym się pod ich zwierzchnictwem (m.in. Totonacy, Tlaskalanie). Olbrzymi wpływ na przebieg podboju miała postawa wodza Azteków czyli Montezumy. Według wierzeń "biali ludzie" mieli dokonać skutecznego najazdu. Dlatego Montezuma nie podejmował żadnych działań wojennych. Ostatecznie 18 listopada 1519 roku Hiszpanie zdobyli Tenochtitlan. Wkrótce rozpoczęły się walki i najeźdźcy zmuszeni byli opuścić miasto.

Od maja 1521 roku trwało ponowne oblężenie stolicy państwa Azteków. Wreszcie w sierpniu 1521 roku Hiszpanie wkroczyli do niej.

Choć państwo zostało podbite, to miejscowa ludność w zasadzie do początków XX wieku występowała przeciwko najeźdźcom. Ferdynand Kortez z podbitych ziem utworzył kolonię nazwaną Nowa Hiszpania i został jej gubernatorem.

W latach 1531-1533 dokonano kolonizacji Peru. Na czele wypraw stanęli Francisco Pizzaro oraz Diego Almagro. Podbój charakteryzował się olbrzymim okrucieństwem wobec miejscowej ludności. 16 listopada 1532 roku dokonano rzezi Inków w Cajacamarca. Wkrótce po tym najeźdźcy wkroczyli do Cuzco. Z czasem zajęto kolejne obszary (tereny dzisiejszego Ekwadoru, Argentyny, Urugwaju i Paragwaju).