1.     Początki filozofii w Grecji starożytnej; mit, a filozofia; poszukiwanie arche przez milezyjczyków; „wariabilizm” Heraklita z Efezu, interpretacje heraklitejskiego „ognia”, pojęcie bytu u Parmenidesa z Elei.

Filozofia, która na początku miała charakter prawie wyłącznie kosmologiczny, powstała w Grecji w okresie VI-V w p.n.e. Wówczas Grecy nie znali jeszcze nauk szczegółowych, posiadali natomiast już:

·         Wierzenia religijne

·         Umiejętności praktyczne

·         Reguły życiowe

Dawni Grecy doświadczali na sobie mocy natury, z poczucia niemocy i potrzeby pomocy zrodziła się u nich wiara w potęgi wyższe od człowieka. Potrzeby religijne łączyły się z innymi, tworząc przedfilozoficzne koncepcje religijno-poetyckie, religijno-moralne i religijno-poznawcze.

Z koncepcji poetyckiej połączonej z potrzebą religijną u Greków zrodziła się mitologia Olimpu, niebo było Zeusem, ziemia – Tetydą.

Z koncepcji poetycko-poznawczej powstały mity, które powstały na początku w formie poetyckiej, jako poezja kosmogoniczna, która stawiała pytanie: Jaka wyższa potęga zrobiła jakąś rzecz, jakie bóstwo sprowadziło ją na świat?

Wyjaśnienie wiązało się z odpowiedzią, jak ta rzecz powstała. Każda rzecz, która interesowała i domagała się wyjaśnienia, miała swój mit, to znaczy opis, jaki bóg dał jej istnienie. Mioty łączyły się w całości i łącznie tworzyły kosmogonię, wyjaśniającą, jak powstał cały świat. Świat powstał dzięki bóstwom, niższe bóstwa dzięki wyższym.

Najtrudniejsze pytanie stanowił początek genealogii, czyli skąd pochodziła ziemia, czy ona, jej bóstwa były początkiem wszystkiego?

Poeci kosmologiczni odpowiadali na to na 2 sposoby:

1)     świat rozpoczynał się od chaosu, nocy, bezrozumnego prabytu, z którego wyłoniło się wszystko co jasne, rozumne i doskonałe;

2)     początkiem świata był Zeus, który rozkazywał i wprowadzał ład na ziemi.

Zwolenników 1) poglądu było znacznie więcej.

Właśnie te poszukiwania pierwotnej przyczyny powstania świata, początku i praprzyczyny wszystkiego, czyli arche, zajmowali pierwszych filozofów Greckich.

Przejście od mitów i umiejętności do nauk nastąpiło ok. VI wieku p.n.e., dokonał tego przejścia TALES.

Żył na przełomie VII i VI w p.n.e., był to w jednej osobie: polityk, technik, inżynier, kupiec i podróżnik. Prawdopodobnie nie spisał swych poglądów.

Zajmował się m.in. geometrią (mierzył wysokość piramid, odległość okrętów na morzu), przepowiedział zaćmienie słońca. Tales posiadał umiejętności, ale nie wiedzę naukową.

Teoria Talesa brzmiała:

Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa.

Tales mówił o wodzie, jego poprzednicy o bóstwach wody, on mówił o realnych przedmiotach, oni – o mitologicznych postaciach, mówiąc o Okeanosie i Tetydzie, uprawiali nie naukę, lecz mitologię.

Tales pytał, jaki był świat od początku, a nie skąd pochodził. W ten sposób to, jaki był początek świata, stanowiło pierwsze zagadnienie filozofii.

Tales nie oddzielał materii od siły, życia i duszy, był HILOZOISTĄ.

Przedmiotem dociekań Talesa i jego bezpośrednich następców była przyroda.

Następcami Talesa byli:

ANAKSYMANDER (~609-547 p.n.e.) napisał dzieło O przyrodzie które było pierwszym greckim dziełem filozoficznym.

Jako pierwszy zaczął używać terminu arche, początek.

Arche dla niego było zarówno początkiem, jak i zasadą rzeczy. Uważał, że to, co było na początku, nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty.

Zaszedł on dalej, niż Tales, i szukał początku nie w wodzie lub innych żywiołach, lecz w naturze bezgranicznej, w bezkresie, któremu dał nazwę apeiron. Istniała tylko jedna własność pierwotnej materii: jej bezgraniczność. Stawanie się przyrodzie miało następować wg Anaksymandra na zasadzie wyłaniania się przeciwieństw. Ruch mył przy tym nieodłączny od materii, jak u hilozoistów.

Anaksymander był również astronomem, jako pierwszy z Greków wykonał mapę.

ANAKSYMENES (~585-525 p.n.e.)

Anaksymenes zachował pogląd, że świat jest bezkresny i że ruch jest wieczny. Zasadę bezkresna utożsamił z powietrzem. Powietrze wypełnia wszystko, bezkres.

Dusza – tchnienie nie jest z natury różna od powietrza; dusza utrzymuje ciała przy życiu – utrzymuje je powietrze.

Anaksymenes był raczej fizykiem, niż filozofem. Zauważył gęstość powietrza. Poprzez rozcieńczanie się staje się ogniem, poprzez kondensowanie – wiatrem, wodą, ziemia, kamieniem.

HERAKLIT z EFEZU (żył na przełomie VI-V w. p.n.e.) zainicjował wariabilizm w filozofii greckiej.

Napisał dzieło składające się z 3 traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego.

Dla Heraklita arche znajdowało się w ogniu.

Ogień staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów ogniem. Przemiany odbywają się „w dół” i  „w górę”, przy czym „kierunki są dwa, ale droga w górę i w dół jest jedna”.

Heraklit odkrył zmienność przyrody, obrazem rzeczywistości jest rzeka. Twierdził, że natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się, ta sama natura jest ciągle inna: nigdy nie można wejść dwukrotnie do tej samej rzeki”. Nie ma rzeczy o stałych własnościach, wszystko jest stawaniem się, nie ma bytu. Ta teoria powszechnej zmienności to wariabilizm.

Wszechświat istniał zawsze i będzie istnieć, jest on żywym ogniem; wszystko jest w gruncie rzeczy jednym i tym samym, niema nic stałego.

Ogień Heraklita był faza wiecznej przemiany, nie składnikiem przyrody; był równoważnikiem wszystkich rzeczy: ogień zamienia się na nie, a one na ogień.

Heraklit wprowadził pojęcie ROZUMU  - logos, który rządzi światem, jest on siłą kosmiczną Rozum ludzki jest jedynie częścią tej siły kosmicznej.

PARMENIDES (VI-V w. p.n.e.)

Stworzył doktrynę przeciwstawną do teorii Heraklita, która zaprzeczała zmienności świata w stałości widziała naczelną cechę bytu.

Założenia Parmenidesa:

W przyrodzie o niczym nie można rzec, że jest, lecz że się staje. Przeciwieństwa wzajemnie się wykluczają.

Nie jest bytem to, co może przestać być.

BYT JEST, A NIEBYTU NIE MA:

·         Istnieje tylko to, co jest.

·         Byt nie ma początku, – bo powstałby z niebytu, a niebytu nie ma.

·         Byt nie ma końca, jest wieczny – bo gdyby się skończył, byłby niebytem

·         Jest ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny – bo każda przerwa, część, zmiana i różnica musiałaby być niebytem

·         Jest stały i jeden, jest przeciwieństwem stawania się i mnogości.

Parmenides oddzielił ruch od materii, zerwał, zatem z hilozoizmem.

Parmenides dochodził do swych wniosków drogą czystego rozumowania, a nie doświadczeniem, uważał też, że właśnie wyniki rozumowania, a nie zjawiska dają właściwy obraz bytu, gdy zwrócimy uwagę na proste i niezmienne podłoże zjawisk, abstrahując się od ich różnorodności i zmienności.

2.    

41

3.     Sofiści i ich rola w Atenach. Sokrates (dialektyka sokratejska, obrona, intelektualizm etyczny, Sokrates, a sofiści; Sokrates, a Platon, szkoły sokratyczne).

Działalność sofistów i Sokratesa przypadły na okres oświecenia starożytnego, w którym przeważała filozofia o charakterze humanistycznym (V w. p.n.e.).

Po tym, jak Ateny stały się stolicą greckiej kultury, zmienił się kierunek życia umysłowego w Grecji – przedmiotem zainteresowań i badań zamiast przyrody, jak to było dotychczas, stał się człowiek i jego dzieła. Ten nowy typ filozofii był humanistyczny, a zasadnicze stanowisko relatywistyczne.

Wyrazicielami tej przemiany umysłów byli sofiści – nauczyciele-wychowawcy. Nie stanowili oni szkoły filozoficznej, nie byli tez filozofami z zawodu. Zajmowali się przygotowaniem do życia publicznego zarówno młodzież, jak też ludzi dorosłych. Wydatną rolę w Atenach zajęli wówczas, gdy nacisk zaczęto kłaść na wykształcenie, a nie tylko tężyznę duchową i fizyczną, jak było pierwotnie. Sofiści uczyli mówić i działać, również sami występowali jako mówcy i działacze. Nauczali dialektyki, retoryki, polityki, etyki.

Okres działalności sofistów trwał prawie 100 lat. Działali nie tylko w Atenach, ale np. w Sparcie. Stanowili elitę umysłową Grecji, politycy, poeci, mówcy uczyli się od nich i zabiegali o ich towarzystwo. Pierwotnie wyraz „sofista” miał wyraz dodatni, oznaczał „uczony”; dopiero później nabrał negatywnego znaczenia. Sofiści pobierali pieniądze za swoje nauki, to też miano

Najwybitniejszym przedstawicielem sofistów był PROTAGORAS (481-411 r.p.n.e.). Sformował on zasady filozoficzne sofistów.

Poglądy sofistów:

·         Badali głownie dialektykę, retorykę, politykę, etykę, język i obyczaje (czyli kulturę);

·         Mieli ujemna opinię o zdolnościach poznawczych człowieka;

·         Twierdzili, że prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów - SENSUALIZM

·         Nie ma prawdy powszechnej, dla każdego jest ona inna – RELATYWIZM

·         Prawda jednego ma wyższość nad prawdą drugiego człowieka, o ile posiada większą użyteczność praktyczną – PRAKTYCYZM

·         To, że pewne prawdy uchodzą za obowiązujące powszechnie, jest wynikiem umowy - KONWENCJONALIZM

·         Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek

·         Za prawo natury uważali tylko prawo silniejszego

·         Starały się, by panujące konwencje odpowiadały wymaganiom rozumu

·         Wytworzyli pierwszą estetykę grecką, była nią teoria poezji (głownie scenicznej).

SOKRATES (469 - 399 r.p.n.e)

Sokrates urodził się w Atenach, tam też spędził całe swoje życie. Nigdy nie interesował się polityką, ale zawsze gotów był służyć swojemu krajowi jako urzędnik lub żołnierz.

Jego głównym zajęciem była działalność nauczycielska. Sokrates w przeciwieństwie do współczesnych mu sofistów, nie pobierał opłat za nauki. Jego celem było umożliwienie rozwoju innym poprzez pomoc, szczególnie ludziom młodym o chłonnym umyśle, których to starał się jak najlepiej nauczać przedstawiając im zarazem sposób na życie. Sokrates nauczał rozumu, który to człowiekowi jest niezbędny, bo wiedzie do zdobycia cnoty, a co za tym idzie, prowadzenia życia szczęśliwego.

Sokrates-nauczyciel przez jednych był wielbiony, przez innych odwrotnie, a nawet znienawidzony. Ogólnie przez Ateńczyków był traktowany jak dziwak, który zamiast zająć się własnymi sprawami, niewiadomo, czemu zajmuje się działalnością altruistyczną. W samym Sokratesie często też widziano wielkie zagrożenie dla obywateli i dla kraju. Ponieważ zawsze, zajmując się wnikliwą analiza ludzkich postępków, starał się walczyć z niesprawiedliwością i głupotą w postawie jednostek będących u władzy, powoli stawał się postacią bardzo niewygodną i niepożądaną w Atenach. W wieku lat 70 Sokrates doczekał się kary za swoje postępowanie. Został oskarżony o demoralizowanie młodzieży i nauczanie o innych bogach niż uznawanych przez państwo.

Sokrates nie pozostawił po sobie żadnych pism. Wszystko, co wiemy o nim, wiemy z dzieł jego uczniów bądź współczesnych mu poetów, np. Ksenofont, najwięcej jednak czytamy o nim w Platońskich dialogach, w których ich autor czasami starał się koloryzować postać swojego mistrza. Z kolei Arystofanes wyśmiewał Sokratesa w swych sztukach, przedstawiając go jako niechlubną postać, pewnego siebie aroganckiego oszusta, nieracjonalnego w swych osobistych przekonaniach.

Sokrates zajmował się tylko człowiekiem, a w nim – sprawami etycznymi i oraz logiką.

Poglądy etyczne – INTELEKTUALIZM ETYCZNY

·         Cnota - arete - jest dobrem bezwzględnym:

·         Cnotliwy człowiek to człowiek sprawiedliwy, odważny, i panujący nad sobą siłą własnego rozumu.

·         O cnotę jako dobro najwyższe wciąż trzeba zabiegać niezależnie od trudów z tym związanych, nawet za cenę niebezpieczeństw i śmierci.

·         Tylko to, co dobre, jest naprawdę pożyteczne i aby działać z pożytkiem dla siebie oraz innych wystarczy wiedzieć, co jest dobre.

·         Największym zaś dobrem jest właśnie cnota i ona jedynie może dać prawdziwe szczęście.

·         Cnota jest wiedzą:

·         Aby postępować dobrze wystarczy po prostu wiedzieć, czym jest dobro.

·         Wszelkie zło w ludzkim postępowaniu wynika z niewiedzy.

...