Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r1996-t2-n1-s41-51.pdf

41 Daniel Boćkowski

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 1, 1996

MASOWE DEPORTACJE POLSKIEJ LUDNOŚCI CYWILNEJ

W GŁĄB ZSRR W LATACH 1940-1941

- PRÓBA WERYFIKACJI DANYCH

Po przeszło pięćdziesięciu pięciu latach od chwili rozpoczęcia pierwszych

masowych deportacji obywateli polskich w głąb ZSRR, otwierają się powoli dla

historyków archiwa poradzieckie, w tym uznawane dotąd za najbardziej niedo-

stępne zbiory NKWD. Obraz represji, jaki się z nich wyłania, budzi w wielu

z nas sprzeciw. Przyzwyczailiśmy się bowiem już do tego, by nigdy i pod

żadnym pozorem nie ufać radzieckim dokumentom oficjalnym i statystyce

radzieckiej. Dziś jednak musimy zadecydować, czy to, co do niedawna jako

„ściśle tajne" tkwiło zamknięte w najgłębszych piwnicach archiwów radzieckich

jest w jakimś stopniu wiarygodne, czy też nie. Nie jest to sprawa łatwa, pociąga

bowiem za sobą znaczne obniżenie podawanych dotąd przez nas danych o skali

represji radzieckich wobec polskiej ludności cywilnej. Jako historycy zobligowa-

ni jednak jesteśmy nie tylko do „zaocznych" szacunków, ale i do weryfikacji

wcześniejszych obliczeń, jeśli rozmijają się z nowymi, a te uznamy za wiarygod-

ne 1 . Czy mamy rację - nie wiadomo. Chcę jednak, aby poniższy tekst ukazał jak

najszerzej problem, przed którym dziś stanęliśmy.

Masowe deportacje polskiej ludności cywilnej w głąb Związku Radzieckiego

rozpoczęły się 10 lutego 1940 r. W tym dniu, o świcie, dziesiątki tysięcy

obywateli polskich zostało wywiezionych w głąb ZSRR. Kolejne wysiedlenia

miały miejsce w kwietniu, czerwcu i lipcu 1940 r. oraz w czerwcu 1941 r.

I właśnie liczba osób deportowanych w czasie tych akcji stała się dziś, po

ujawnieniu źródeł radzieckich, powodem ogromnych kontrowersji wśród histo-

ryków polskich.

1 Przykładem niech będzie weryfikacja ofiar Oświęcimia i Majdanka, dwóch największych hitlerowskich

Daniel Boćkowski

Już pierwsza deportacja - z 10 lutego 1940 r. - wzbudziła wśród polskiej

ludności cywilnej ogromne poruszenie, strach i rozpacz. Nikt nie spodziewał się,

że będzie ona tak ogromna i bezwzględna. Jak donosiły raporty NKWD, po

przeprowadzeniu akcji wysiedleńczej „gwałtownie wzrósł szacunek i zrozumie-

nie dla nowej władzy oraz chęć wstępowania do tworzonych kołchozów". Prawie

natychmiast po dotarciu na Zachód informacji o wysiedleniach rząd polski na

uchodźstwie starał się rozeznać w ich rozmiarze i zasięgu. Wszystkie jednak

dane, które mógł wówczas uzyskać od powstających powoli na terenach okupo-

wanych siatek konspiracyjnych, były szalenie niedokładne, a wyłaniający się

z nich obraz apokaliptyczny. Dlaczego postanowiono, że przyjmować się będzie

maksymalny, możliwy, rozmiar represji - nie wiadomo. Prawdopodobnie był to

największy błąd emigracyjnego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji oraz

Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Mimo całego uprzedzenia do ZSRR należa-

ło napływające dane poddawać minimalnej choćby weryfikacji.

Pierwsze szacunki, jakie dotarły z okupowanego kraju do Francji, mówiły

więc o 220 000-250 000 deportowanych w czasie samej tylko akcji lutowej.

Ponieważ była ona najbardziej drastyczna i bezwzględna, obraz cierpienia,

wzmocniony naturalnym pomnażaniem ofiar w miarę upływu czasu, zaważył

silnie na dokładności pierwszych obliczeń. Podobny mechanizm zadziałał nieste-

ty także w odniesieniu do kolejnych akcji deportacyjnych. Wprawdzie były one

dużo lepiej „przygotowane" przez stronę radziecką, lecz fakt, że objęły ludność

miast i miasteczek, znacznie potęgował ofiary. Bardzo często osoby, które

widziały wysiedlanie, nie mogły w żaden sposób zweryfikować swych spostrze-

żeń, inni zaś profilaktycznie woleli milczeć. Sprzyjało to powstawaniu opowieści

i plotek nie popartych racjonalnymi przesłankami, które po pewnym czasie

stawały się oficjalną wersją wydarzeń.

Weźmy np. stację kolejową Augustów, na której zgodnie z danymi Wojsk

Konwojowych NKWD, 13 kwietnia 1940 r. załadowano 437 osób 2 . Jest ona

bardzo mała - budynek stacyjny i tory. Umieśćmy więc na takiej stacji blisko pół

tysiąca kobiet i dzieci wraz z tobołami. Otoczmy taką grupę kordonem NKWD

i zacznijmy załadunek. Jeśli zapytalibyśmy postronnego obserwatora ile osób

mogło być na stacji, a załóżmy, że widział je z oddali, zza kordonu, to ten

zapewne odpowie bez zastanowienia, że co najmniej około tysiąca. Inny może

nawet stwierdzić, że tysiące. Nikt nie powie, że kilkaset - to źle brzmi! Fenomen

ów opiera się także i na tym, że tysiące, w opowieści osoby występującej jako

bierny obserwator, urasta do rangi symbolu, brzmiącego w dowolnym przekła-

dzie - „dużo, ale nie wiem dokładnie ile". Jest to zrozumiałe, dlatego należy na

dane, zbierane na kresach, spojrzeć także pod tym kątem.

Na podstawie napływających nadal z kraju informacji rząd RP szacował

rozmiary deportacji kwietniowej na ponad 300 000, czerwcowej w 1940 r. na

Deportacje polskiej ludności w głąb ZSRR (1940-1941) 43

240 000-300 000, a czerwcowej z 1941 r. znów na ponad 300 000 osób 3 . Nikt

tak naprawdę nie był jednak w stanie podać prawdziwych rozmiarów represji, ani

zweryfikować wiarygodności źródeł. Co gorsze, nikt nie chciał tego zrobić.

W pewnym momencie okazało się bowiem, że im większa będzie liczba Pola-

ków zesłanych w głąb ZSRR, im więcej trupów polskich zesłańców zaściele

bezdroża, tajgi i posiołki, tym silniejsza będzie polska karta przetargowa wobec

aliantów. Założenia te pozostały złudne, lecz w nowej sytuacji zakończonej

wojny i okupacji blisko połowy Europy przez Armię Czerwoną oraz NKWD,

znów weryfikacja danych nie była potrzebna, a nawet nie wskazana. Nie można

było zresztą tego dokonać, bowiem obraz Związku Radzieckiego (po ujawnio-

nym mordzie w Katyniu) winien był pozostać jak najczarniejszy. Oskarżenia te

są bardzo ciężkie, lecz kiedy spojrzymy na wojenne i powojenne manipulowanie

ofiarami dla dobra „nadrzędnych" celów, nie rozmijam się chyba zbytnio

z niestety smutną prawdą.

W efekcie, od samego początku ogólną liczbę deportowanych w głąb ZSRR

obywateli polskich szacowano na 950 000-1 100 000 4 . Dodatkowym utrudnie-

niem było dowolne podciąganie pod tę kategorię zarówno jeńców wojennych

i osób przesiedlonych przymusowo do pracy w kopalniach Donbasu, jak i aresz-

towanych oraz zesłanych do łagrów na podstawie wyroków sądowych. Zamazy-

wało to właściwy obraz czterech masowych deportacji. Wkroczenie zaś Niem-

ców na tereny znajdujące się dotąd pod okupacją radziecką jeszcze bardziej

skomplikowało późniejsze oceny.

Podpisanie układu Sikorski-Majski, gwarantującego zwolnienie z miejsc

przymusowego osiedlenia wszystkich obywateli polskich zesłanych tam w latach

1939-1941, wymusiło na przybyłych do ZSRR przedstawicielach rządu RP

ponowne określenie liczby osób podlegających owej „amnestii". Znów począt-

kowo mówiono o milionach 5 . Rząd londyński otrzymał też prawo zorganizowa-

nia opieki nad polską ludnością cywilną. Odbywać się to miało poprzez Amba-

sadę RP w ZSRR, 20 Delegatur oraz podporządkowaną delegaturom sieć mężów

3 Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 1, Londyn 1970, s. 251-252; Zob. też Wyludnienie Ziem

Wschodnich w okresie wojny obecnej - grudzień 1943 r., Archiwum Akt Nowych (dalej - AAN), sygn.

202/11/51, k. 301. W materiale tym doszło już do takich absurdów, iż szacowano liczbę dzieci polskich

wywiezionych w głąb ZSRR na półtora miliona.

4 Najlepszym tego przykładem niech będzie tzw. Raport w sprawie Polaków wysiedlonych do ZSRR

autorstwa „dr Henryka Urbańczyka" - mjr. Alfonsa Aleksandra Klotza i „Kamili Argasińskiej" - Eleonory

Wandy Ptaszkówny. Po brawurowej podróży po terytorium Związku Radzieckiego i odwiedzeniu wielu

miejsc, gdzie przebywała ludność zesłańcza, oboje emisariusze w zasadzie zgodzili się z dotychczasowymi

szacunkami, podając w swoich obliczeniach następujące dane z 1940 r. - luty 250 000, kwiecień -

300 000, czerwiec - 400 000 osób. Brak jest informacji o deportowanych w czerwcu 1941 r., bowiem

wyprawa ta miała miejsce od czerwca do października 1940 r. Raport ten znajduje się w Archiwum

Zakładu Historii Ruchu Ludowego (dalej - AZHRL) w Warszawie, w zespole Stanisława Kota - sygn.

93, k. 236-240; Patrz też Wyludnienie Ziem Wschodnich w okresie wojny obecnej, AAN, sygn. 202/11/51

oraz Straty ludnościowe Ziem Wschodnich w czasie obecnej wojny, AAN, sygn. 202/11/134.

Daniel Boćkowski

zaufania. Pierwszymi działaniami Ambasady było jak najszybsze odszukanie

skupisk obywateli polskich, dotarcie do nich i dostarczenie niezbędnej pomocy

- żywnościowej, ubraniowej, pieniężnej. Zgodnie z wcześniejszymi, krajowymi

szacunkami, ogólna liczba osób, które według danych Ambasady znajdować się

miały na terenie Związku Radzieckiego wahała się w granicach 1 500 000-1 700

000 obywateli polskich 6 . W tym - jak już wcześniej wspominałem - ludność

deportowana miała stanowić blisko 2/3 wszystkich poszukiwanych. Pozostała

1/3 to jeńcy wojenni, łagiernicy, osoby przymusowo wcielone do Armii Czerwo-

nej i strojbatalionów. Od samego początku jednak Ambasada natrafiła na mur nie

do pokonania. Mimo początkowej, niezwykle przychylnej postawy władz ZSRR,

znalezienie owego ponad miliona deportowanych okazało się niewykonalne.

Pomimo szybkiego i doskonałego rozwoju sieci opiekuńczej nadal brakowało

danych nie o kilku, czy kilkunastu tysiącach Polaków, ale o setkach tysięcy

naszych obywateli. I znów nikt nie pokusił się o to, aby dotychczasowe dane,

pochodzące z okresu samych deportacji, poddać sprawdzeniu i analizie. Po raz

kolejny zdecydowano się wierzyć nawet w najbardziej nieprawdopodobne infor-

macje, wychodząc z dziwnego założenia, że im krwawsza i drastyczniej sza

opowieść, tym bardziej prawdopodobna. Nie brano pod uwagę stanu psychiczne-

go wielu zesłańców, nie zastanawiano się nad faktem, że jeśli w 7-osobowej

rodzinie umarło 5 osób, to jej straty, a przez ten pryzmat i straty pozostałych

rodzin z miejsca zesłania, sięgnąć mogą nawet 70-80%. A jeśli rodzina była

3-osobowa i umarły dwie?

Niewyjaśnialny w żaden racjonalny sposób brak setek tysięcy naszych

obywateli uznano za wynik wyjątkowo złej woli władz radzieckich oraz efekt

gigantycznej śmiertelności - nawet 60-70% wszystkich zesłańców z północnych

obszarów ZSRR. Pojawiły się niczym nie poparte informacje o 740 000 obywa-

teli polskich zmarłych z głodu, chorób i wycieńczenia do końca 1941 r. 7 Jednak

1 w Kazachstanie, gdzie odnaleziono prawie wszystkich polskich obywateli,

a jeden mąż zaufania przypadał średnio na 900-1000 osób, brakowało ponad

200 000 zesłańców z wywózki kwietniowej, którzy zgodnie z wyliczeniami

władz polskich w Londynie winni się tam nadal znajdować. Jedno z pierwszych

zestawień Działu Opieki Ambasady RP w ZSRR doliczyło się 30 czerwca

1942 r. zaledwie 321 730 zesłańców polskich 8 . Także i w tym zestawieniu nie

wszystkie dane są dokładne. Dla wielu obłasti podano jedynie dane szacunkowe,

które były najczęściej zawyżone. Mimo to widzimy, że brakuje co najmniej

6 Documents on Polish-Soviet Relations 1939-1945 (dalej - DPSR), t. 1, London 1961, s. 167; zob. też

Deportacje ludności z Polski przez władze sowieckie , AAN, sygn. 202/11/130, k. 11-13.

7 Polska Wschodnia 1939-1941, B. Podoski, Rzym 1945, s. 10. Prof. Wielhorski poszedł dalej twierdząc,

że do końca 1942 r. miało umrzeć 900 000 obywateli polskich - W. Wielhorski, Los Polaków w niewoli

sowieckiej (1939-1956), Londyn 1956, s. 15.

Deportacje polskiej ludności w głąb ZSRR (1940-1941)

700 000 obywateli polskich, których mimo starań polskich ośrodków w ZSRR w

żaden sposób nie można było odszukać. A trzeba przyznać, że ponad pół miliona

ludzi nie mogło sobie ot tak zniknąć na terenie ZSRR. Było to o tyle dziwne, że

polscy zesłańcy i łagiernicy docierali sobie tylko wiadomymi sposobami z tak

odległych miejsc, i tak małych skupisk Polaków, iż nie wydawał się możliwym

absolutny brak wiadomości o tej ogromnej grupie zesłańców, a tym bardziej fakt,

że nikt nie zawiadomił Ambasady RP w Kujbyszewie, bądź podlegających jej

Delegatur o miejscu pobytu nowych grup. Nawet jeśli założymy, że 25-30%

wszystkich deportowanych zmarło, zaginęło, bądź nie dotarło do miejsc organi-

zowania się Armii Polskiej, to i tak nadal brakować będzie 500 000 osób. Zresztą

założenie tak wysokiej śmiertelności wśród ludności cywilnej wydaje się rzeczą

przesadzoną, a szukanie wręcz sposobu na „upchanie" brakujących setek tysięcy

zesłańców na konto Rosjan, przy dzisiejszym stanie wiedzy szyte zbyt grubymi

nićmi 9 .

Dodatkowo nikt nie uwzględnił w tym wszystkim tak prozaicznego faktu, jak

opłacalność produkcji. Przecież zesłańcy mieli stanowić tanią siłę roboczą.

Swoistych „niewolników XX wieku" budujących państwo wiecznej szczęśliwo-

ści. Jeśli faktycznie marliby oni w tak szybkim tempie, jak to założyli sobie

historycy emigracyjni, koszty poniesione przez NKWD na ich dostarczenie

przewyższyłyby zysk przez nich wypracowywany i NKWD wyszłoby na zero.

A na takie marnotrawstwo nikt nie mógł sobie pozwolić. Dlaczego w raportach

NKWD, gdzie roztrząsa się nawet przypadki pojedynczego niewychodzenia do

pracy z racji braku butów lub piły nie ma żadnych danych o tak masowej

śmiertelności. Czyż fakt wymarcia ponad 60% ogółu zesłańców mógł przejść nie

zauważony? 1 0

Jak wynika z wielu wspomnień i dostępnych już dziś dokumentów radziec-

kich (i nie tylko) śmiertelność panująca wśród deportowanej ludności nie

przekraczała 10-15%. Jedynie w nielicznych przypadkach mogła być wyższa, ze

względu na specyfikę miejsca pracy, typ wywiezionych ludzi i ewentualne

choroby zakaźne 11 . Prawdziwy skok śmiertelności następuje dopiero w czasie

bezładnej, nieskoordynowanej, masowej wędrówki polskich zesłańców z półno-

cy na południe Związku Radzieckiego, w złudnej nadziei polepszenia swych

warunków życiowych oraz ewentualnego wydostania się wraz z Armią Polską

9 Dlatego też musimy ustalenia W. Wielhorskiego, B. Podoskiego, J. Siedleckiego, Z. S. Siemaszki i wielu

innych emigracyjnych historyków raz na zawsze uznać za jeszcze jedną próbę ominięcia rzeczy najważ-

niejszej - rzeczowej krytyki dotychczasowych ustaleń odnośnie do liczby deportowanych.

10 Notatka służbowa dla Ł. Berii od majora NKWD Bablina z 18 października 1940 r. O opanowaniu

specprz.esiedleńców wysłanych z zachodnich obszarów Ukraińskiej i Białoruskiej SSR oraz o przygotowa-

niu wobec nich roboty agenturalno-operacyjnej. Stan na 15 października 1940 r., Państwowe Archiwum

Federacji Rosyjskiej (dalej - GARF), F. 9479, op. 1, d. 59; zob. też D. Boćkowski, Ludność polska w

Ko mi ASRR w 1940 roku na podstawie dokumentów radzieckich , „Studia z dziejów Rosji i Europy

Środkowo-Wschodniej", t. 30, Warszawa 1995, s. 149-163.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: