gloria-victis-tom-opowiadan.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

ELIZA ORZESZKOWA

Gloria victis (tom opowiadań)

Oni

(R. )

…Był w zamkniętym, cichym pokoju wieczór zimowy, długi, gdy ta dawna zna-

joma moja, z twarzą na światło lampy obróconą, z wnętrza głębokiej zadumy mówiła:

— Pytanie twoje o moje wspomnienia, prośby twoje, abym swoje wspomnienia

twojej pamięci powierzyła, przenoszą „duszę moją utęsknioną w wiosnę ową, w ów

sen, w ową goǳinę, którą niegdyś zegar przeznaczeń wyǳwonił wielkim głosem.

Wiosna przeminęła, sen zgasł, goǳina umarła i dusze luǳkie pozostały za nimi

daleko, wirem życia coraz dalej unoszone, lecz wiecznie je pomnę.

O, wiosno! kto cię wiǳiał w naszym kraju,

Pamiętna wiosno…………

Kto cię wiǳiał, jak byłaś………

Obﬁta we zdarzenia, naǳieją brzemienna!

Ja ciebie dotąd wiǳę, piękna maro senna!

Przesunęła mi się o wczesnym poranku życia jak sen złoty i krwawy, zniknęła.

Po świecie rozlała się ciemność. W ciemności miałam duszę wiecznie utęsknioną i za

słonecznymi, złotymi snami goniącą — po polach, nad którymi stały cisze głuche

i hasały ponure wichry.

Chcesz okrucha, momentu, agmentu tej wiosny. Dobrze. Posłuchaj!

Miałam lat dwaǳieścia, lecz pomimo młodości tak wczesnej, dla przyczyn, które

pomĳam, bo z moją osobą tylko były w związku, wieǳiałam o wszystkim, co się

dokoła ǳiało i nikt z niczego tajemnicy przede mną nie czynił. To tłumaczy, że

w momencie owym znajdowałam się w tym domu i że byłam świadkiem sceny tej, o!

barǳo uważnym i wzruszonym.

Dom był jednopiętrowy, obszerny, na biało otynkowany, mający przed sobą ǳie-

ǳiniec barǳo rozległy, a za sobą wysokie oparcie drzew ogrodowych. Wszystko, co

otaczało dom ten i znajdowało się w jego wnętrzu, oznajmiało dostatek wielki i smak

wykształcony. Pięknie tam było, zamożnie, wytwornie i dotąd spokojnie.

Ale teraz anioł spokoju z ziemi tej odleciał i rozlało się po niej wrzenie głuche, bo

tajemnicą okryte, tym namiętniejsze i tym tragiczniejsze. Było to wrzenie serc i głów

w kotle niewoli, pod pokrywą tajemnicy.

W obszernym i ozdobnym wnętrzu domu toczyły się gwarne rozmowy trzyǳiestu

około mężczyzn różnego wieku i różnej powierzchowności. Na dnie gwaru tego czuć

było niewypowieǳiane, lecz niespokojne oczekiwanie.

Byli to członkowie organizacji powstańczej paru powiatów poleskich, oczekujący

na przybycie jednego ze współobywateli swoich, który ǳiś przed nimi miał złożyć

oświadczenie, że przyjmuje dowóǳtwo nad miejscowym odǳiałem zbrojnym lub że

je odrzuca.

Prawie powszechne było zdanie, że nie odrzuci, ale pewności zupełnej nie posiadał

nikt. Nikt z obecnych nie znał go z bliska, wielu nie znało go wcale. Jednak od kilku

już miesięcy imię jego wymawiane było w okolicy barǳo często.

— On jeden mógłby! — mówiono. — On tylko jeden!

I czoła mówiących powlekały się troską, bo jeżeli on nie zechce, nikt w tych

stronach nie potraﬁ. A rękom nieumiejętnym, sztuce wojskowej obcym, zadanie to

powierzać…

Nietrudno było przypuszczać, że nie zechce, bo zadanie posiadało wagę i grozę

rzeczy niezmiernie wysokich i niebezpiecznych.

Ten, kto zadania tego miał się podjąć, musiał posiadać bary Atlasa i serce garǳące

mieczami Damoklesowymi. Mnóstwem mieczy najeżone było to zadanie i krwawiły

się na nich napisy: Odpowieǳialność, Męka, Śmierć. Trzeba było porzucić wszystko,

co było miłe, kochane, spokojne, bezpieczne, a pójść pomięǳy te miecze, w ich bły-

skawice i w ich mordercze szczęki. Trzeba było zwyciężyć albo zginąć; trzecie wyjście

z koła ich nie istniało. Zwyciężyć zaś łatwo nie bęǳie; owszem, stokroć trudniej ani-

żeli poprzednikom, którzy w epizodach minionych tej już prawie stuletniej walki —

nie zwyciężyli. Więc trzeba było mieć głowę zapaloną takim pożarem idei, aby w jego

blaskach oślepnąć całkowicie na samego siebie, na wszystko, co nie jest przedmio-

tem tej idei i jej oﬁarnym ołtarzem. Trzeba było w samej nawet klęsce, zza zasłon

czasu dostrzeżonej, wiǳieć krwawe, lecz nieśmiertelne ziarno przyszłego zwycięstwa

i umieć na grób własny patrzeć źrenicą nie tylko niewzruszoną, lecz jeszcze rozra-

dowaną przez myśl i naǳieję, że kiedyś, w pokoleń i czasu oddali z emanacji przez

grób ten wyziewanych powstanie krwią przelaną unieśmiertelniony Arcyzwycięzca,

Duch.

Zdarzać się wprawǳie mogło, że w koło to wstępowało, w krater ten wskakiwało

uniesienie lekkomyślne, uniesienie młoǳieńcze, nie znające faktów, liczb, możności,

niemożności, wzgardliwie omĳając wszystko, co nie jest żąǳą serca, marą wyobraźni.

Ale o nim wieǳieli wszyscy, że w sile męskiej wieku będąc, młoǳieńcem już nie

był, że wiele wieǳiał, umiał, że w rzemiośle wojskowym był biegły. W tych stronach

poleskich uroǳony, młodość daleko stąd przepęǳił, w wojnach brał uǳiał, twarde

prawo żelaza i liczby znał. Pułkownik jednego z uczonych ǳiałów ogromnej armii,

drogę miał przed sobą daleką, może z wysokimi szczytami u kresu. I nagle rozstał

się z tą drogą, zerwał z przeszłością, wyrzekł się przyszłości, do roǳimej swej wsi

poleskiej powrócił, w niej osiadł. Niedawno, zaledwie przed miesiącami.

Nikt go tu z bliska nie znał, więc nikt nie wieǳiał, na jaką miarę pierś jego

skrojona. Bo posiadać rozum, umiejętność, biegłość w fachu, nie zawsze znaczy to

być człowiekiem mającym serce wielkie.

Kto wie, jak postąpi?

Poselstwo, przed niewielu dniami do niego wysłane, odpowieǳi stanowczej nie

przywiozło. Przyrzekł, że ǳiś przed zgromaǳonymi członkami orgnizacji stanie i po-

stanowienie swoje oświadczy.

Tymczasem nie przyjeżdża.

Gloria victis (tom opowiadań)



Pora dnia już późna. Właściwie ǳień już się skończył. W salonach służba zapa-

liła lampy. Jasne światło rozlało się po obrazach, sprzętach, kwitnących roślinach,

obciążających stoły książkach, ǳiennikach, albumach. Przez kilka okien otwartych

na wieczór kwietniowy, ǳiwnie cichy i ciepły, wlatywał zapach narcyzów i mieszał

się w powietrzu z jasnym światłem lamp.

Jasno i wonnie było w salonach, jednak stawać się poczęło chmurnie i duszno.

Rozmowy leniwiały, gwar głosów przycichał, na czołach osiadały chmury.

Gospodarz domu, uroǳiwy i rosły brunet w średnim wieku, z czołem wynio-

słym i ustami przybierającymi często zarys mądrych, lecz sarkastycznych uśmiechów,

z kilku starszymi gośćmi przechaǳał się po salonie, coraz więcej milczący i roztar-

gniony. Oni, ci goście, z pobłyskującą srebrem siwizną na głowach, kiedy niekiedy

przystawali, przysłuchiwali się czemuś, zdawali się na coś oczekiwać.

Co chwila ktoś wysuwał się z salonu, wychoǳił na ganek domu i w zmierzch

łagodnego wieczoru wpatrzony wytężał wzrok i słuch.

Inni otwierali leżące na stołach ǳienniki, albumy, lecz łatwo było zgadnąć, że

kart, na które patrzyli, nie wiǳieli, z myślą około czegoś innego krążącą.

Inni jeszcze u otwartych okien stojąc zamieniali się półgłośnymi słowami, często

milknąc, w zamyśleniu.

Wśród tych u okien stojących najwyraźniej ǳiś dostrzegam szlachetną twarz

Władysława Orszaka. Postawę miał ciężką nieco, ruchy powolne i mowę nieco powol-

ną, rozważną. Starzej nad swoje lat czterǳieści wyglądający, oczy zmęczone i smutne

wznosił ku górze, ku zawieszonym za oknem mrocznym błękitom, a pod bujnym,

ciemnym wąsem łagodnymi jego ustami poruszały ledwie dostrzegalne drgania. Jak-

by modlił się. Może. Światło lampy pozłacało mu ciemne włosy i brodę na szeroką

pierś spadającą.

Najmłodsi z towarzystwa do nas, kobiet, się zbliżyli. Nas, kobiet, było tylko dwie.

Gospodyni domu, ładna, wiotka, trochę tylko ode mnie starsza, tuż przy mnie na

małej kanapce sieǳiała. Zbliżył się do niej i do mnie barǳo wysoki, atletycznie zbu-

dowany brunet, którego dla rysów rzymskich i cery południowej Scypionem czasem

nazywano. Powierzchowność to była człowieka śmiałego, mocnego w uczuciach i wo-

li. Oczy płonęły jak czarne diamenty, usta pod czarnym wąsem gorzały purpurą. Przy

nim niebawem stanął typ młoǳieńczy zupełnie odmienny. Południe i północ.

Postawa wysmukła, raczej wątła niż silna, twarz biała, włosy złote, wesołość nie-

mal ǳiecinna w błękitnych oczach. Słynny na szeroką okolicę z namiętności myśliw-

skiej, ze znakomitej jazdy konnej, z wprawy strzeleckiej. Przeszłość krótka barǳo,

lecz w której nic nie zapowiadało polotu ku gwiazdom lub pociągu ku otchłaniom.

Trzeci, który się zbliżył, jeszcze prawie student, przez nas z powodu pokrewieństwa

bliskiego po imieniu Florentym nazywany. Ze studiów uniwersyteckich przywiózł

z sobą demokratyzm gorący, zawzięty, w myśli, sercu i mowie wciąż jakby pacierz

odmawiający deklinację: lud, ludowi, dla ludu, przez lud, w luǳie… Ogorzały, bar-

czysty, łączył w sobie z demokratycznym sposobem myślenia nieco też demokratycz-

ną, umyślną rubaszność ruchów i słowa, gdy z szarych oczu patrzała na świat miękka,

litościwa, wciąż ku wyżynom wzlatująca dusza marzyciela.

Stanęli przed nami i zaczęli mówić o nim .

— Spotkałem się z nim, wiǳiałem go, to człowiek niezwykły, na woǳa stwo-

rzony. Przyrzekł, więc przyjeǳie… Tacy luǳie, gdy coś przyrzekną…

— Rzecz prosta, że przyjeǳie. Czy dowóǳtwo przyjmie? nie wiadomo…

— Przyjmie niezawodnie…

— Dlaczego niezawodnie?

Gospodarz domu zbliżył się do żony i z cicha rzekł:

Gloria victis (tom opowiadań)



— Jest już tak późno, że kazałem podawać wieczerzę. Proś gości, Stefuniu!

Wysokie czoło przeszywała mu zmarszczka niezadowolenia i w zarysie ust tkwił

wyraźniejszy niż kiedykolwiek sarkazm. Jeden ze stojących przed nami młoǳieńców

z drgnieniem ironii w głosie zapytał:

— Pan już zwątpił?

— Zwątpiłem.

— Ja nie.

— Ani ja.

Gospodarz zawołał:

— Szczęśliwa młodość!

— Dlaczego szczęśliwa? — zapytały trzy młode głosy, w których brzmieniu czuć

było już rozniecającą się iskrę tych sporów, uraz, zażaleń, które od roku, może więcej,

wybuchały tu pomięǳy ludźmi starszymi a młodszymi co ǳień, co goǳinę, gorące,

czasem namiętne i gwałtowne.

Gospodarz domu sympatii młodego pokolenia nie posiadał, o! nie, za ironię, za

to, co nazywało ono chłodem uczuć, może trochę za dumę człowieka wysoko wy-

kształconego i możnego. Tym razem jednak znikł mu z ust bez śladu wyraz ironii.

— Dlatego — odpowieǳiał — że młodość to wiara, która uszczęśliwia, gdy

wątpienie boli.

Mówił szczerze. Z wyrazu czoła i oczu znać było, że go coś dojmująco, głęboko

bolało.

Wkrótce wchoǳiliśmy wszyscy do wielkiej sali jadalnej, w której długi stół, okry-

ty naczyniami stołowymi, błyszczał w rzęsistym świetle lamp i świec.

W głębi sali, naprzeciw drzwi, przez któreśmy wchoǳili, rysowała się na jasnym

tle ściany kolumna z czarnego drzewa, z okrągłym wyrżnięciem w głowicy. Był to

staroświecki zegar, aż pod suﬁt prawie wznoszący swe oblicze wielkie, okrągłe, białe,

czarnymi zmarszczkami wskazówek przeorane. Wyglądał jak symbol czasu, z góry

i obojętnie spoglądający na luǳkie zachody, niepokoje, losy.

Był moment krótki, w którym zebrani, na znak gospodyni domu oczekując, ota-

czali stół w postawach stojących. Ona, stojąc również, na kilka osób nieco spóźnia-

jących się oczekiwała. Po sali płynął niegłośny szmer rozmów, dwie nasze kobiece

suknie rzucały na czarne tło ubrań męskich plamy jasne i w blasku lamp świetliste.

W tym właśnie krótkim momencie za oknami rozległ się turkot kół. Szmer gło-

sów rozmawiających umilkł, salę zaległa cisza. Nikt nie usiadł. Po wszystkich twa-

rzach rozlał się wyraz zaniepokojenia; niektóre z nich trochę pobladły.

Gospodarz domu śpiesznie do przedpokoju wyszedł i po minutach kilku już spóź-

nionego gościa obecnym przedstawiał.

Po wielkiej sali, w rzęsistym świetle, wśród ciszy zupełnej i trzyǳiestu paru oczu

w jednym punkcie utkwionych, rozległo się imię i nazwisko — Romualda Traugutta.

Jednocześnie w głębi sali, prawie pod suﬁtem, zabrzmiał metaliczny, basowy

dźwięk. Zegar z białą twarzą w czarnej obwódce uderzać zaczął goǳinę. ǲiesięć

z kolei dźwięków metalicznych, głębokich płynęło górą, gdy dokoła stołu brzmiały

nazwiska gości, z którymi gospodarz domu przybyłego najpóźniej zaznajamiał.

Przyczyna opóźnienia z łatwością wyjaśniona została: jakiś prosty i pospolity wy-

padek w kilkumilowej podróży po złych jeszcze drogach wiosennych.

Miał lat trzyǳieści sześć i na wiek ten wyglądał, wzrost średni, budowę ciała

więcej sprężystą i szczupłą niż silną, a w ruchach łatwych, pewnych siebie, w posta-

wie wyprostowanej coś, co przypominało typy wojskowe. Od pierwszego wejrzenia

rzucała się w oczy głęboka czarność jego włosów tak obﬁtych, że dwie ich fale, jedna

nad drugą, wznosiły się nad czołem śniadym, kształtnym, przerżniętym od brwi aż

Gloria victis (tom opowiadań)



prawie po włosy pionową linią głębokiej zmarszczki. Oczy niełatwo było dostrzec, bo

okrywały je szkła okularów, lecz wśród owalu śniadej twarzy uwagę zwracały usta bez

uśmiechu, spokojne i poważne. Może ta powaga ust i ta zmarszczka na czole przed-

wczesna sprawiały, że w powierzchowności tej uderzał przede wszystkim wyraz myśli

surowej, skupionej, małomównej. Nic miękkiego, giętkiego, ugrzecznionego, nic

z łatwością wylewającego się na zewnątrz. Tylko myśl jakaś panująca, przeogromna,

nieustannie w milczeniu, w skupieniu pracująca i pod jej pokładem jakiś tajemny

upał uczuć, który na czole wypalił przedwczesną zmarszczkę i gorącym kolorytem

powlókł milczącą twarz.

Znać było, że daleko chętniej milczał, aniżeli mówił. Do rozmowy o rzeczach

potocznych, która toczyła się w czasie wieczerzy, mieszał się rzadko i obojętnie, krót-

kimi słowami. W zamian niepodobna było nie dostrzec, że wzrokiem bada otaczają-

ce, świeżo poznawane twarze. Może w duchu, gotującym się do spełnienia jednego

z najdramatyczniejszych aktów, jakie przez duch człowieczy spełnionymi byś mogą,

zapytywał o wartość i siłę swoich w dramacie współaktorów.

Cicho za odchoǳącą służbą pozamykały się drzwi sali; wszyscy sieǳieli w milcze-

niu dokoła długiego stołu, z którego zdjęte już były okrywające go wprzód naczynia.

Gospodarz domu w postawie stojącej przemawiał.

Mówił o tym, że niedawno jeszcze przeciwny był rozpoczynającemu się w kraju

ruchowi i powstrzymywać go usiłował, nie dlatego, aby mniej od kogokolwiek pra-

gnął wolności i szczęścia kraju, ale że pora nie zdawała mu się wybrana trafnie ani siły

dość przygotowane, ani szanse zwycięstwa równe szansom klęski, która jeżeli nastą-

pi, przyniesie następstwa wagi nieobliczalnej, najpewniej barǳo ciężkiej. Mniemał,

że cierpliwe oczekiwanie na moment sposobny, na zbieg okoliczności dla walki po-

myślny, na powiększenie sił i zasobów do niej, nie mniej jest warte od rzucenia się

w walkę ze szlachetnym i choćby bohaterskim zapałem w sercu, lecz bez należytej

orientacji w głowie, bez wagi w ręku i arytmetycznej tablicy przed oczyma.

— Czcicielem rozumu jestem i tych szkiełek mędrca, które wyśmiewać ma prawo

poezja, lecz których polityka sprzed oczu usuwać nie powinna. Dlatego odraǳałem,

walczyłem z prądem, usuwałem się na stronę. Byłem biały…

Przy słowach ostatnich podniósł głowę i śmiałym spojrzeniem spotkał się z nie-

chętnymi, ironicznymi uśmiechami, które na kilka twarzy wystąpiły.

— Nie sam jeden w zgromaǳeniu tym jestem, którym tak myślał i nazwę tę

nosił. Wszak znajdują się tu wspólmyślący moi, nieprawdaż?

Wyżej jeszcze podniósł głowę, na odpowiedź czekał. Poważnie kilka głosów od-

powieǳiało:

— Tak.

Więc mówił dalej:

— Teraz uderzył już ǳwon, wielki ǳwon historyczny i nie białym, ale czar-

nym byłby ten, kto by na dźwięk jego głuchy pozostał. Istnieje coś, co gdy raz nad

powierzchnię ziemi wystąpi, zgłaǳone z niej być nie może. Tym czymś jest fakt.

Fakt zbrojnej walki stał się. Znaczna część kraju w ogniu jej już stoi. Jakkolwiek nie-

bezpieczeństwa czy niepodobieństwa mógłby dla niej i przez nią spostrzegać rozum,

on również wskazuje, że przeciw niebezpieczeństwom i niepodobieństwom, prze-

ciw hańbie także, która zuchwałych a niedołężnych okrywa, orężem ratunkowym

może być tylko nasza jedność. Mądry syn domu ostrzega przed rozniecaniem ognia

nieostrożnym i niewczesnym, lecz kiedy dom już gore, szalony byłby, więcej — prze-

klęty byłby, gdyby nad nim nie roztoczył ramion czynnych, ratujących! Przekonań

człowieka goǳina każda odmieniać nie może, ale w goǳinie każdej inne być mogą

Gloria victis (tom opowiadań)



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: