william-wilson.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

EDGAR ALLAN POE

William Wilson

ł. ł ś

oi on o oi os sminia

a moa m o a mn o la

amlan Pharronida

kich wygnańców! Czyliż nie umarłeś na zawsze dla świata — dla jego zaszczytów, dla

kwiatów, dla złocących się urojeń? I czyliż chmura gęsta, ponura i bezkresna nie zawi-

sła na wieki pomięǳy twoją naǳieją a niebem? Gdybym mógł nawet, nie chciałbym

zawrzeć ǳisiaj w tych kartach wspomnienia ostatnich lat trudnej do opisania nęǳy

ducha i nieprzebaczalnej zbrodni. Ta ostatnia epoka mego życia spiętrzyła aż po kres

ostateczny ilość hańbiących mnie występków i pragnę jedynie określić źródło ich

pochoǳenia. Jest to na razie mój zamiar wyłączny. Luǳie zazwyczaj nikczemnieją

stopniowo. Co do mojej osoby — wszystka cnota w okamgnieniu, znienacka opadła

ze mnie jak płaszcz. Od tuzinkowej mniej więcej rozpusty siedmiomilowym krokiem

przerzuciłem się w świat zmór barǳiej niż heliogabalowych¹. Pozwolę sobie w całej Los, Kuszenie,

Cierpienie, Życie snem

rozciągłości opowieǳieć, jaki traf, jaki jedyny w swym roǳaju mus pchnął mnie ku

owym upadkom. Zbliża się śmierć i cień, który ją poprzeǳa, nakazem uciszeń dosię-

Śmierć, Cień

gnął mego serca. W mym pochoǳie poprzez dolinę mroków pożądam współczucia

— chciałbym rzec — miłosierǳia mych bliźnich. Pragnąłbym ich przekonać, że by-

łem poniekąd niewolnikiem okoliczności, które się wymykają wszelkim dozorom

luǳkim. Życzyłbym, aby w szczegółach, które im podam, wykryli na moją korzyść

pewną maluczką oazę nania wśród Sahary zgróz. Chciałbym, aby uznali, że

chociaż ten padół słynie z wielkich pokus, nikt dotąd nigdy nie był kuszony w ten

sposób i bez wątpienia nigdy w ten sposób nie uległ. Czyż nie dlatego, iż nikt nigdy

nie doznał tych samych cierpień? Zaprawdę — czyliż nie żyłem we śnie? Czyliż oto

nie ginę jako oﬁara zgrozy i tajemnicy najǳiwaczniejszej ze wszystkich zmór pod-

księżycowych? Jestem potomkiem rasy, którą zawsze wyróżniał temperament zdolny

do przywiǳeń i łatwo zapalny, i pierwsze lata mego ǳieciństwa są już dowodem,

żem całkowicie oǳieǳiczył cechy mego rodu.

¹ lioaalo — od imienia Heliogabala, cesarza rzym. (–), który zasłynął z powodu wyszu-

kanej rozpusty.

Niechże mi wolno bęǳie do czasu nazywać się Williamem Wilsonem. Rzeczywiste Hańba, Samotnik, Imię

moje nazwisko nie powinno pokalać leżącej oto przede mną, nietkniętej jeszcze karty.

Nazwisko owo aż nazbyt często było przedmiotem wzgardy i lęku — źródłem wstrę-

tu dla mojej roǳiny. Czyliż wzburzone wichry nie otrąbiły bezprzykładnej hańby

tego nazwiska aż po najdalsze krańce kuli ziemskiej? O, najsamotniejszy ze wszyst- Śmierć, Obłok,

Wygnanie

— luǳie słabego charakteru, dotknięci na domiar udręką przyroǳonych i organicz-

nych niedoborów, niewiele mogli przedsięwziąć dla przytłumienia złych skłonności,

które zdraǳałem. Nie zaniedbali ze swej strony kilku słabych i nietrafnych wysiłków,

które się zgoła rozminęły z zamiarem i zakończyły całkowicie moim tryumfem. Od-

tąd słowo moje stało się w domu — rozkazem i w wieku, gdy ǳieci jeno wyjątkowo

pozbywają się swych węǳideł, przyznano mi wolną wolę i stałem się panem mych

wszystkich, z wyłączeniem imienia² — czynności.

Pierwsze moje z życia szkolnego wrażenia wiążą się z obszernym a ǳiwacznym Szkoła

budynkiem w stylu Elżbiety³ w głuchym zakątku Anglii, strojnym w niezliczoność

olbrzymich, sękowatych drzew, a którego wszystkie domostwa były wyjątkowo za-

mierzchłe. I, doprawdy, owo czcigodne a starożytne miasteczko było podobizną ma-

rzeń i miejscem oczarowań ducha. I nawet w tej chwili uǳiela się mej wyobraźni

ożywczy dreszcz jego do głębi cienistych alei i oddech mój napełnia się powiewem

jego tysięcznych gajów, i dotąd jeszcze z niewytłumaczoną rozkoszą drżę na wspo-

mnienie piersiowych a głuchych brzmień ǳwonu, który co goǳina swym nagłym

a gderliwym porykiem rozszarpywał ciszę mglistej atmosfery, kędy grążyła się drze-

motą zdjęta ǳwonnica gotycka, cała zębami ozdobna.

Zaiste wszystek zasób dostępnego obecnie mym doznaniom szczęścia czerpię ze Wspomnienia,

ǲieciństwo

szczegółowych wspomnień życia szkolnego i właściwych mu mrzonek. Zatraconemu,

jakom jest, w klęsce — w klęsce — niestety — aż nazbyt rzeczywistej — wybaczą

chyba, że szukam wielce kruchej i wielce przelotnej pociechy w tych ǳiecięcych

i luźnych wspominkach. A chociaż zgoła pospolite i błahe same przez się, nabierają

skądinąd w mej wyobraźni doniosłości przygodnej, ǳięki swemu ścisłemu związkowi

z miejscem i epoką, w których z ǳisiejszego oddalenia postrzegam pierwsze, nie-

jasne przestrogi losu, co od owego czasu w tak głębokie spowinął mnie cienie. Nie

wzbraniajcież mi wspomnień!

Domostwo, jak rzekłem, stare było i bezładne. Podwórzec był obszerny, okolony

wysokim a krzepkim murem z cegieł, zakończonym polepą z gliny i tłuczonego szkła.

Ten szaniec, godny więzienia, znaczył granicę naszego państwa. Oczy nasze przedo-

stawały się poza nią tylko trzy razy na tyǳień — raz jeden co sobota, po południu,

gdy w towarzystwie dwóch dozorców szkolnych wolno nam było odbywać społem

krótkie spacery do wsi sąsiedniej, i dwa razy — co nieǳiela — kiedy uszykowani

jak żołnierze na popisie szliśmy do jedynego w miasteczku kościoła, aby wysłuchać

porannego i wieczornego nabożeństwa. Rektorem naszej szkoły był pastor owego Ksiąǳ, Nauczyciel

kościoła. Z jakim głębokim uczuciem poǳiwu i oszołomienia z naszej ku chórom

oddalonej ławy przyglądałem mu się, gdy wstępował na ambonę krokiem uroczystym

a powolnym! Ta postać czcigodna, obdarzona obliczem tak łagodnym i dobrotliwym,

przyoǳiana w szatę tak obﬁcie połyskliwą i tak po kapłańsku rozwiewną — przybra-

na w perukę tak starannie upudrowaną, a tak wysztywnioną i sutą — czyliż mogła

być tym samym człekiem, który przed chwilą, z twarzą surową i w oǳieży zatabaczo-

² nim iminia — tu: oprócz dysponowania mieniem, majątkiem.

³ sl li — styl architektoniczny wczesnego renesansu, związany z panowaniem ang. królowej

Elżbiety I (–), charakterystyczny dla budownictwa świeckiego (pałace, rezydencje, szkoły), łączył

cechy gotyku z renesansową ornamentyką, inspirowany m.in. sztuką włoską i ﬂamanǳką.

   William Wilson



Z biegiem czasu cechy owe zarysowały się dosadniej i z wielu powodów stały się

dla mych przyjaciół przedmiotem poważnych niepokojów, a dla mnie — źródłem

istotnych krzywd. Stałem się — samowolny, pochopny do najǳikszych wybryków.

Oddałem się na pastwę najbarǳiej nieposkromionym namiętnościom. Roǳice moi Roǳina, ǲiecko,

Samolubstwo

nej⁴, z dyscypliną w ręku, czuwał nad wykonaniem drakońskiej ustawy szkolnej? O,

wybujały to paradoks, którego potworność wyklucza wszelką odpowiedź na pytanie!

W kącie masywnego muru tkwiły jak na pokucie jeszcze masywniejsze drzwi,

szczelnie zamknięte, upstrzone zasuwami i zakończone u góry rozkrzewieniem się

zębatego żelastwa.

Jakież głębokie uczucie strachu szerzyły owe drzwi! Rozwierały się jeno dla trzech

periodycznych wycieczek i powrotów, o których już mówiłem — wówczas w każdym

zgrzycie ich potężnych zawias⁵, odsłaniał się nam nadmiar tajemnic — cały świat

uroczystych postrzeżeń lub jeszcze uroczystszych rozmyślań.

Obszerna zagroda miała kształt nieprawidłowy i poǳiał na kilka części, z któ-

rych trzy lub cztery — największe — stanowiły miejsce dla zabaw. Miejsce owo było

wyrównane i powleczone drobnym i ostrym szczerkiem⁶. Pamiętam dobrze, iż nie

posiadało ani drzew, ani ławek, ani w ogóle nic w tym roǳaju. Ma się rozumieć, iż

znajdowało się w tyle budynku⁷. Od przodu widniał niewielki kwietnik wysaǳany

bukszpanem i innymi krzewami, lecz ową świętą oazę wolno nam było przekraczać

tylko w rzadkich wielce wypadkach, jako pierwszy wstęp do szkoły lub odjazd osta-

teczny, lub też, być może, w chwilach gdy ktoś z przyjaciół lub krewnych kazał nas

zawołać i wesoło ruszaliśmy w drogę do roǳinnych pieleszy na Boże Naroǳenie lub

na św. Jana.

Lecz dom! Co za osobliwą a starą budowlą był ów dom! Zaś dla mnie był istnym Dom

pałacem zaklętym! Końca nie było jego korytarzowym zakrętom i niezrozumiałym

poǳiałom. Trudno było w tej lub innej, na chybił traﬁł wybranej chwili stwierǳić

z całą pewnością, czy się jest na pierwszym, czy na drugim piętrze. Miało się za to

pewność, iż w przejściu z jednego pokoju do drugiego stopa napotka trzy lub cztery

stopnie w górę lub w dół. Prócz tego niezliczone i niedostępne pojęciu były boczne

poǳiały, które tak się wsnuwały i wysnuwały z siebie, iż najdokładniejsze ogarnięcie

myślą całości gmachu niewiele się różniło od owej mrzonki, za której pomocą ogląda-

my nieskończoność. W ciągu lat pięciu mego pobytu nigdy nie potraﬁłem dokładnie

określić tej odległej okolicy gmachu, w której znajdowała się ciasna sypialnia, prze-

znaczona dla mnie i dla innych osiemnastu lub dwuǳiestu żaków.

Klasa była najobszerniejszą komnatą w całym domu, a nawet w całym świecie, Szkoła

w każdym razie nie mogłem się oprzeć takiemu na nią poglądowi. Barǳo długa, bar-

ǳo wąska i ponuro niska, z dwułukowymi oknami i z dębowym pułapem. W odle-

głym kącie, który ział postrachem, tkwiła zagroda, mająca osiem do ǳiewięciu stóp

kwadratowych, a stanowiąca w goǳinach wykładów sanm ⁸ naszego zwierzchnika,

przewielebnego doktora Bransby'ego. Była to krzepka budowa z masywnymi drzwia-

mi. Niźli je rozewrzeć w nieobecności omin ⁹, wszyscy byśmy raczej wybrali zgon

od i i minia . W dwu innych kątach wznosiły się dwie podobneż zagrody

— przedmioty o wiele, co prawda, mniejszej czci, ale w każdym razie źródła dość

znacznego postrachu, jedna z nich była katedrą mistrza humaniorów¹⁰, druga zaś —

profesora języka angielskiego i matematyki. Rozsiane tam i sam po sali bezliki ław

i pulpitów, straszliwie objuczone książkami z plamistym odwzorem palców, krzyżo-

wały się w nieskończonym bezłaǳie — sczerniałe, zgrzybiałe, zjeǳone czasem i tak

⁴ aaaon (starop.) — zabruǳony tabaką lub niechlujny; staromodny.

⁵ on aias — ǳiś: potężnych zawiasów.

⁶ s — gliniasty piasek.

⁷ naoao si l n — ǳiś popr.: znajdowało się na tyle budynku.

⁸ sans (łac. święty) — tu forma roǳ. n.: sanctum, choǳi tu o miejsce święte, przestrzeń świętą,

wyjątkową.

⁹ omins (łac.) — pan, gospodarz, zwierzchnik, tu forma W. lp: domine.

¹⁰ manioa (od łac. mans – luǳki) — nauki humanistyczne: historia, literatura, sztuka.

   William Wilson



w duszach luǳi dojrzałych zbyt wyraźnych śladów. Nic, tylko — cień mglisty, wą-

tłe a bezładne wspomnienie, mętna gmatwanina kruchego wesela i urojonych trosk.

Inaczej rzecz miała się ze mną. Zapewne z ǳielnością dojrzałego mężczyzny wyczu-

wałem w ǳieciństwie to, co i ǳiś jeszcze ryje się w mej pamięci w konturach tak

żywych, głębokich i trwałych jak rysunki medali kartagińskich. A tymczasem —

w rzeczy samej — z utartego punktu wiǳenia — jakże tam mało było treści dla

wspomnień!

Ład porannych ocknień, nakaz udania się na spoczynek nocny, nauka lekcji, wy-

głaszanie ich z pamięci, periodyczne półurlopy i spacery, podwórzec dla zabaw wraz

z jego kłótniami, wywczasami i intrygami — wszystko to, zniknione w magicznym

śnie ducha, zawierało w sobie cały nadmiar wrażeń, przepych wypadków, nieskoń-

czoność najrozmaitszych wzruszeń i najbarǳiej płomiennych i upojnych podniet.

io si o onm i lanm W istocie — ǳięki płomiennej, entu-

zjastycznej, władczej naturze — wyróżniłem się wkrótce spomięǳy reszty mych to-

warzyszy i z wolna a zgoła nieznacznie pozyskałem przewagę nad wszystkimi, którzy

mię wiekiem nie prześcigali — nad wszystkimi, z wyjątkiem jednego.

Był to żak wcale ze mną nie spokrewniony, nosił to samo imię i to samo nazwi- Imię, Pozycja społeczna

sko — okoliczność małej sama przez się wagi, gdyż, mimo dostojnego pochoǳenia,

nosiłem jedno z tych licznych nazwisk, które snadź od czasów niepamiętnych — pra-

wem przedawnienia — stały się ogólną własnością motłochu. W niniejszym przeto

opowiadaniu nadałem sobie przezwisko Williama Wilsona — przezwisko zmyślone,

które niezbyt od rzeczywistego odbiega.

Wśród tych, co, mówiąc szkolnym językiem, stanowili naszą an , jeden tyl- Konﬂikt

ko mój imiennik miał odwagę współzawodniczyć ze mną w wieǳy szkolnej, w grach

i dysputach podczas wolnych od nauki goǳin — oraz odmawiania ślepej wiary mym

twierǳeniom i bezwzględnemu poddaniu się mej woli — słowem — przeczenia mej

dyktaturze przy każdej lada sposobności. Jeżeli istnieje na ziemi despotyzm krań-

cowy i bez zastrzeżeń, jest nim właśnie despotyzm genialnego ǳiecka względem

słabszych duchowo towarzyszy. Buntowniczość Wilsona była dla mnie źródłem naj-

dotkliwszych zakłopotań, tym barǳiej że wbrew przechwałkom, których publiczne Strach

w stosunku do jego osoby i jej uroszczeń podkreślanie uważałem za swój obowią-

zek, czułem w głębi duszy strach przed nim i nie mogłem nie postrzec w tym, tak

łatwo przezeń zachowywanym poziomie dorównywania mi wręcz i w oczy — do-

wodów prawǳiwej wyższości, ponieważ sam — ze swej strony musiałem przykła-

dać nieustannych starań, ażeby uniknąć porażki. Wszakże o tej wyższości, lub raczej

równości, ja tylko jeden, właściwie, powziąłem wiadomość. Towarzysze nasi, ǳięki

niepojętej ślepocie, zdawali się nawet nie podejrzewać jej istnienia.

   William Wilson



gruntownie pożłobione w kształty inicjałów, całkowitych imion, postaci grotesko-

wych i innych licznych ai scyzoryka, że zgoła zatraciły i tę bylejakość formy,

której im uǳielono w czasach wielce zamierzchłych. Na jednym krańcu sali tkwił

olbrzymi ceber wody, a na drugim — zegar niewiarygodnych rozmiarów.

Zamknięty w masywnych murach tej czcigodnej szkoły, spęǳiłem wszakże bez

nudy i bez niesmaku trzecie pięciolecie mego żywota.

Płodny umysł ǳiecięcy nie wymaga od świata zewnętrznego pobudek dla swej

pracy lub zabawy i ponura na pozór jednostajność szkolnego istnienia obﬁtowała

w podniety płomienniejsze aniżeli owe, których dojrzalsza moja młodość szukała

w uciechach zmysłowych, a wiek męski — w zbrodni. Wszakże muszę wyznać, iż

pierwszy mój rozwój umysłowy był pod wieloma względami niezbyt pospolity, a na-

wet ponad poziom wybiegający. Wypadki lat ǳiecinnych najczęściej nie pozostawiają Wspomnienia,

ǲieciństwo, Szkoła

I rzeczywiście — jego współzawodnictwo, wytrwałość i przede wszystkim jego

zuchwałe a dotkliwe wtrącania się do wszystkich moich zamysłów nie sięgały ponad

poziom spraw osobistych. Zdawał się przy tym pozbawiony miłości własnej, któ-

ra mnie pchała do właǳtwa oraz owej namiętnej żywotności, która dostarczała mi

środków po temu. Można było pomyśleć, że w swym współzawodnictwie powoduje

się wyłącznie fantastyczną żąǳą krzyżowania mych zamiarów oraz zniewalania mnie

do poǳiwu i do rozpaczy, chociaż zdarzały się chwile, gdym nie mógł nie zauważyć

z powikłanym uczuciem zdumienia, poniżenia i gniewu, że do swych obelg, zniewag

i zaprzeczeń dorzuca pewną domieszkę zbyt niewczesnej i — doprawdy — najnie-

znośniejszej pod słońcem przychylności. Owo ǳiwne zachowanie się mogę chyba

wytłumaczyć sobie wyłącznie jako skutek bezwzględnej zarozumiałości, która samo-

zwańczo posługuje się gminnym tonem orędownictwa i poparcia.

Zapewne ta ostatnia cecha postępowania Wilsona, łącznie z naszym współimien-

nictwem oraz przypadkową zgoła jednoczesnością zjawienia się w gmachu szkolnym,

przyczyniła się do rozpowszechnionego wśród uczniów klas wyższych zdania, iż je-

steśmy braćmi.

Ci zazwyczaj niezbyt szczegółowo wglądali do życia młodszych kolegów. Wspo-

mniałem, zda się, lub powinienem był wspomnieć, iż Wilson w najdalszych nawet

rozgałęzieniach nie był spokrewniony z mym rodem. Lecz — doprawdy — gdybyśmy

byli braćmi, bylibyśmy jednocześnie bliźniętami, ponieważ po opuszczeniu zakładu

doktora Bransby'ego dowieǳiałem się przypadkiem, że mój imiennik uroǳił się 

stycznia  r. — godny uwagi zbieg okoliczności, gdyż ów ǳień jest właśnie dniem

moich uroǳin. ǲiwnym wydać się może ów fakt, że mimo nieustannych trwóg,

o które przyprawiało mię współzawodnictwo Wilsona i jego nieznośna przekora, nie

mogłem dotrzeć do bezwzględnej dlań nienawiści.

Nieodwołalnie i niemal co ǳień wszczynaliśmy kłótnię wzajemną, w której, przy- Kłótnia, Konﬂikt

znając mi publicznie palmę pierwszeństwa, starał się w ten lub inny sposób zaznaczyć,

iż owa palma nie mnie, lecz jemu się należy.

Otóż moja duma a jego rzetelna godność trzymały nas zawsze w ścisłym zakre-

sie przyzwoitości, a wszakże dusze nasze były sobie wzajem tak często podobne, iż

tylko nasz stosunek przygodny wzbraniał, być może, obuǳonemu we mnie uczuciu

rozwinąć się w uczucie przyjaźni. Trudno mi, doprawdy, określić, a nawet opisać,

rǳeń moich dlań uczuć, tworzyły one pstrokatą i różnorodną gmatwaninę — była

w niej gwałtowna zawziętość, która nie przeǳierzgnęła się jeszcze w nienawiść, tu-

ǳież ocena wartości, a raczej cześć dla osoby, sporo strachu i niepomierna a płochli-

wa ciekawość. Dla psychologów zbyteczny jest chyba dodatek, że obydwaj — Wilson

i ja — byliśmy nierozłącznymi towarzyszami. Bez wątpienia osobliwość i dwuznacz-

ność nowego stosunku, wszystkie moje — szczere czy udane, lecz w każdym razie

liczne — przeciw jemu napaści przekształcała raczej w szyderstwa i utarczki (żart

czyliż nie potraﬁ ranić doskonale?) aniżeli w poważną i określoną wrogość. Wszak-

że wysiłki moje w tym kierunku nie zawsze wieńczyły się tryumfem, nie wyłączając

nawet chwil, gdym najprzebieglej knował swe plany, ponieważ mój imiennik po-

siadał w swym charakterze sporo owej pełnej zastrzeżeń i spokoju surowości, która,

igrając ostrzem własnego dowcipu, nie odsłania nigdy pięty Achillesowej i stanow-

czo wymyka się wszelkim śmiesznościom. Nie mogłem w nim znaleźć żadnej słabej Kaleka

strony, prócz jednej tylko, polegającej na szczególe zewnętrznym, który, jako wynik

ułomności organicznej, pominąłby milczeniem każdy — mniej niż ja — do kresów

zaciekłości doprowaǳony przeciwnik.

   William Wilson



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: