ogniem-i-mieczem.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

HENRYK SIENKIEWICZ

Ogniem i mieczem

TOM I

Rok  był to ǳiwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały Omen, Natura

jakoweś klęski i naǳwyczajne zdarzenia.

Współcześni kronikarze wspominają, iż z wiosny szarańcza w niesłychanej ilo-

ści wyroiła się z ǲikich Pól¹ i zniszczyła zasiewy i trawy, co było przepowiednią

napadów tatarskich. Latem zdarzyło się wielkie zaćmienie słońca, a wkrótce potem

kometa pojawiła się na niebie. W Warszawie widywano też nad miastem mogiłę

i krzyż ognisty w obłokach; odprawiano więc posty i dawano jałmużny, gdyż niektó-

rzy twierǳili, że zaraza spadnie na kraj i wygubi roǳaj luǳki. Nareszcie zima nastała Zima

tak lekka, że najstarsi luǳie nie pamiętali podobnej. W południowych wojewóǳ-

twach lody nie popętały² wcale wód, które podsycane topniejącym każdego ranka

śniegiem wystąpiły z łożysk i pozalewały brzegi. Padały częste deszcze. Step rozmókł

i zmienił się w wielką kałużę, słońce zaś w południe dogrzewało tak mocno, że —

ǳiw nad ǳiwy! — w wojewóǳtwie bracławskim³ i na ǲikich Polach zielona ruń⁴

okryła stepy i rozłogi⁵ już w połowie grudnia. Roje⁶ po pasiekach poczęły się burzyć

i huczeć, bydło ryczało po zagrodach. Gdy więc tak porządek przyroǳenia zdawał się

być wcale odwróconym, wszyscy na Rusi⁷, oczekując niezwykłych zdarzeń, zwracali

niespokojny umysł i oczy szczególniej ku ǲikim Polom, od których łatwiej niźli

skądinąd mogło się ukazać niebezpieczeństwo.

Tymczasem na Polach nie ǳiało się nic naǳwyczajnego i nie było innych walk

i potyczek jak te, które się odprawiały tam zwykle, a o których wieǳiały tylko orły,

jastrzębie, kruki i zwierz polny.

Bo takie to już były te Pola. Ostatnie ślady osiadłego życia kończyły się, idąc

ku południowi, niedaleko za Czehrynem⁸ od Dniepru, a od Dniestru — niedaleko

za Humaniem⁹, a potem już hen, ku limanom¹⁰ i morzu, step i step, w dwie rzeki

jakby w ramę ujęty. Na łuku Dnieprowym, na Niżu¹¹, wrzało jeszcze kozacze życie

za porohami¹², ale w samych Polach nikt nie mieszkał i chyba po brzegach tkwiły

gǳieniegǳie „polanki¹³” jakoby wyspy wśród morza. Ziemia była e nmine ¹⁴ Rze-

¹ iie — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schro-

nienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej mięǳy Rzecząpospolitą a tatarskim

Chanatem Krymskim.

² — powiązać; tu: skuć.

³ e cie — w XVII w. wojewóǳtwo należące do Małopolski, sąsiadujące z woj.

kĳowskim i podolskim; c — miasto na środkowej Ukrainie.

⁴ — tu: roślinność, trawy.

⁵ zg — dolina nieckowata o łagodnych zboczach.

⁶ — roǳina pszczół.

⁷ — wschodnia Słowiańszczyzna; tu: Ukraina.

⁸ zen a. ze (ukr. zn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą,

dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierǳ Rzeczypospolitej.

⁹ m — miasto na środkowej Ukrainie, w XVII w. rezydencja magnatów Kalinowskich, twierǳa

polska.

¹⁰ imn — zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza.

¹¹ i a. e — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków

zaporoskich.

¹² (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina

poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność

Kozaków zaporoskich.

¹³ n — obóz kozacki.

¹⁴ e nmine (łac.) — z nazwy.

Ogniem i mieczem



czypospolitej, ale pustynna, na której pastwisk Rzeczpospolita Tatarom pozwalała,

wszakże gdy Kozacy często bronili, więc to pastwisko było i pobojowiskiem zarazem.

Ile tam walk stoczono, ilu luǳi legło, nikt nie zliczył, nikt nie spamiętał. Orły, Ptak, Trup

jastrzębie i kruki jedne wieǳiały, a kto z daleka dosłyszał szum skrzydeł i krakanie,

kto ujrzał wiry ptasie nad jednym kołujące miejscem, to wieǳiał, że tam trupy lub

kości niepogrzebione leżą… Polowano w trawach na luǳi jakby na wilki lub suhaki¹⁵.

Polował, kto chciał. Człek prawem ścigany chronił się w ǳikie stepy, orężny pasterz

trzód strzegł, rycerz przygód tam szukał, łotrzyk łupu. Kozak Tatara, Tatar Kozaka.

Bywało, że i całe watahy¹⁶ broniły trzód przed tłumami napastników. Step to był

pusty i pełny zarazem, cichy i groźny, spokojny i pełen zasaǳek, ǳiki od ǲikich

Pól, ale i od ǳikich dusz.

Czasem też napełniała go wielka wojna. Wówczas płynęły po nim jak fale czam- Wojna

buły¹⁷ tatarskie, pułki kozackie, to chorągwie polskie lub wołoskie¹⁸; nocami rżenie

koni wtórowało wyciom wilków, głos kotłów i trąb mosiężnych leciał aż do Owi-

dowego jeziora i ku morzu, a na Czarnym Szlaku, na Kuczmańskim — rzekłbyś:

powódź luǳka.Granic Rzeczypospolitej strzegły od Kamieńca aż do Dniepru stani-

ce, „polanki” i — gdy szlaki miały się zaroić, poznawano właśnie po niezliczonych

stadach ptactwa, które, płoszone przez czambuły, leciały na północ. Ale Tatar, byle

wychylił się z Czarnego Lasu lub Dniestr przebył od strony wołoskiej, to stepem

równo z ptakami stawał w południowych wojewóǳtwach.

Wszelako zimy owej ptactwo nie ciągnęło z wrzaskiem ku Rzeczypospolitej. Na

stepie było ciszej niż zwykle. W chwili gdy rozpoczyna się powieść nasza, słońce

zachoǳiło właśnie, a czerwonawe jego promienie rozświecały okolicę pustą zupeł-

nie. Na północnym krańcu ǲikich Pól, nad Omelniczkiem, aż do jego ujścia, naj-

bystrzejszy wzrok nie mógłby odkryć jednej żywej duszy ani nawet żadnego ruchu

w ciemnych, zeschniętych i zwiędłych burzanach. Słońce połową tylko tarczy wyglą-

dało jeszcze zza widnokręgu. Niebo było już ciemne, a potem i step z wolna mroczył

się coraz barǳiej. Na lewym brzegu, na niewielkiej wyniosłości podobniejszej do

mogiły niż do wzgórza, świeciły tylko resztki murowanej stanicy, którą niegdyś jesz-

cze Teodoryk Buczacki¹⁹ wystawił, a którą potem napady starły. Od ruiny owej padał

długi cień. Opodal świeciły wody szeroko rozlanego Omelniczka, który w tym miej-

scu skręca się ku Dnieprowi. Ale blaski gasły coraz barǳiej na niebie i na ziemi.

Z nieba dochoǳiły tylko klangory²⁰ żurawi ciągnących ku morzu; zresztą ciszy nie

przerywał żaden głos.

Noc zapadła nad pustynią, a z nią nastała goǳina duchów. Czuwający w stani-

cach rycerze opowiadali sobie w owych czasach, że nocami wstają na ǲikich Polach

cienie poległych, którzy zeszli tam nagłą śmiercią w grzechu, i odprawują swoje ko-

rowody, w czym im żaden krzyż ani kościół nie przeszkaǳa. Toteż gdy sznury wska-

zujące północ poczynały się dopalać, odmawiano po stanicach modlitwy za umarłych.

Mówiono także, że one cienie jeźdźców, snując się po pustyni, zastępują drogę po-

dróżnym, jęcząc i prosząc o znak krzyża świętego. Mięǳy nimi traﬁały się upiory,

Walka

¹⁵ — ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, ǳiś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w.

można go było spotkać na terenie całej ǳisiejszej Ukrainy.

¹⁶ — tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych luǳi.

¹⁷ czm (z tur. cz : zagon) — odǳiał tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium prze-

ciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od ǳiałań sił głównych.

¹⁸ i — z Wołoszczyzny; zczzn — państwo na terenach ǳisiejszej płd. Rumunii, rzą-

ǳone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

¹⁹ czci zieci e (zm. ) — kasztelan halicki i kamieniecki, starosta podolski,

obrońca Podola przed Tatarami.

²⁰ ng — krzyk żurawia.

Ogniem i mieczem



które goniły za ludźmi, wyjąc. Wprawne ucho z daleka już rozeznawało wycie upio-

rów od wilczego. Widywano również całe wojska cieniów, które czasem przybliżały

się tak do stanic, że straże grały larum. Zapowiadało to zwykle wielką wojnę. Spotka-

nie pojedynczych cieniów nie znaczyło również nic dobrego, ale nie zawsze należało

sobie źle wróżyć, bo i człek żywy zjawiał się nieraz i niknął jak cień przed podróżnymi,

dlatego często i snadnie za ducha mógł być poczytanym.

Skoro więc noc zapadła nad Omelniczkiem, nie było w tym nic ǳiwnego, że zaraz

koło opustoszałej stanicy pojawił się duch czy człowiek. Miesiąc wychynął właśnie

zza Dniepru i obielił pustkę, głowy bodiaków²¹ i dal stepową. Wtem niżej na stepie

ukazały się inne jakieś nocne istoty. Przelatujące chmurki przesłaniały co chwila blask

księżyca, więc owe postacie to wybłyskiwały z cienia, to znowu gasły. Chwilami nikły

zupełnie i zdawały się topnieć w cieniu. Posuwając się ku wyniosłości, na której stał

pierwszy jeźǳiec, skradały się cicho, ostrożnie, z wolna, zatrzymując się co chwila.

W ruchach ich było coś przerażającego, jak i w całym tym stepie, tak spokoj-

nym na pozór. Wiatr chwilami podmuchiwał od Dniepru sprawując żałosny szelest

w zeschłych bodiakach²², które pochylały się i trzęsły, jakby przerażone. Na koniec

postacie znikły, schroniły się w cień ruiny. W bladym świetle nocy widać było tylko

jednego jeźdźca stojącego na wyniosłości.

Wreszcie szelest ów zwrócił jego uwagę. Zbliżywszy się do skraju wzgórza począł

wpatrywać się w step uważnie. W tej chwili wiatr przestał wiać, szelest ustał i zrobiła

się cisza zupełna.

Nagle dał się słyszeć przeraźliwy świst. Zmieszane głosy poczęły wrzeszczeć prze- Walka

raźliwie: „Hałła! Hałła! Jezu Chryste! ratuj! bĳ!” Rozległ się huk samopałów²³, czer-

wone światła rozdarły ciemności. Tętent koni zmieszał się ze szczękiem żelaza. Nowi

jacyś jeźdźce²⁴ wyrośli jakby spod ziemi na stepie. Rzekłbyś: burza zawrzała nagle

w tej cichej, złowrogiej pustyni. Potem jęki luǳkie zawtórowały wrzaskom strasz-

nym, wreszcie ucichło wszystko: walka była skończona.

Widocznie rozegrywała²⁵ się jedna ze zwykłych scen na ǲikich Polach.

Jeźdźcy zgrupowali się na wyniosłości, niektórzy pozsiadali z koni, przypatrując

się czemuś pilnie.

Wtem w ciemnościach ozwał się silny i rozkazujący głos:

— Hej tam! skrzesać ognia i zapalić!

Po chwili posypały się naprzód iskry, a potem buchnął płomień suchych oczere-

tów²⁶ i łuczywa, które podróżujący przez ǲikie Pola²⁷ wozili zawsze ze sobą.

Wnet wbito w ziemię drąg od kaganka i jaskrawe, padające z góry światło oświe-

ciło wyraźnie kilkunastu luǳi pochylonych nad jakąś postacią leżącą bez ruchu na

ziemi.

Byli to żołnierze ubrani w barwę²⁸ czerwoną, dworską, i w wilcze kapuzy²⁹. Z tych

jeden, sieǳący na ǳielnym koniu, zdawał się reszcie przewoǳić. Zsiadłszy z konia

zbliżył się do owej leżącej postaci i spytał:

²¹ i (ukr.) — oset.

²² i (ukr.) — oset.

²³ m — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

²⁴ ece — ǳiś popr. forma M. lm: jeźdźcy.

²⁵ zeg — ǳiś popr.: rozgrywała.

²⁶ czee (ukr.) — trzcina.

²⁷ iie — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schro-

nienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej mięǳy Rzecząpospolitą a tatarskim

Chanatem Krymskim.

²⁸ — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

²⁹ z (z łac. c : głowa) — futrzana czapka-uszanka.

Ogniem i mieczem



— A co, wachmistrzu? żyje czy nie żyje?

— Żyje, panie namiestniku, ale charcze; arkan³⁰ go zdławił.

— Co zacz jest?

— Nie Tatar, znaczny ktoś.

— To i Bogu ǳiękować.

Tu namiestnik popatrzył uważnie na leżącego męża.

— Coś jakby hetman — rzekł.

— I koń pod nim tatar zacny, jak lepszego u chana³¹ nie znaleźć— odpowieǳiał

wachmistrz. — A ot, tam go trzymają.

Porucznik spojrzał i twarz mu się rozjaśniła. Obok dwóch szeregowych trzymało

rzeczywiście ǳielnego rumaka, który tuląc uszy i rozdymając chrapy wyciągał głowę

i poglądał przerażonymi oczyma na swego pana.

— Ale koń, panie namiestniku, bęǳie nasz? — wtrącił tonem pytania wach-

mistrz.

— A ty, psiawiaro, chciałbyś chrześcĳanowi konia w stepie odjąć?

— Bo zdobyczny…

Dalszą rozmowę przerwało silniejsze chrapanie zduszonego męża.

— Wlać mu gorzałki w gębę — rzekł pan namiestnik — pas odpiąć.

— Czy zostaniemy tu na nocleg?

— Tak jest, konie rozkulbaczyć³², stos zapalić.

Żołnierze skoczyli co żywo. Jedni poczęli cucić i rozcierać leżącego, druǳy ruszyli

po oczerety³³, inni rozesłali na ziemi skóry wielbłąǳie i niedźwieǳie na nocleg.

Pan namiestnik, nie troszcząc się więcej o zduszonego męża, odpiął pas i rozcią-

gnął się na burce przy ognisku. Był to młody jeszcze barǳo człowiek, suchy, czar-

niawy, wielce przystojny, ze szczupłą twarzą i wydatnym orlim nosem. W oczach

jego malowała się okrutna fantazja i zaǳierżystość³⁴, ale w obliczu miał wyraz uczci-

wy. Wąs dość obﬁty i niegolona widocznie od dawna broda dodawały mu nad wiek

powagi.

Tymczasem dwaj pachołkowie zajęli się przyrząǳaniem wieczerzy. Położono na

ogniu gotowe ćwierci baranie; zdjęto też z koni kilka dropiów³⁵ upolowanych w cza-

sie dnia, kilka pardew³⁶ i jednego suhaka³⁷, którego pachoł wnet zaczął obłupywać

ze skóry. Stos płonął, rzucając na step ogromne, czerwone koło światła. Zduszony

człowiek począł z wolna przychoǳić do siebie.

Przez czas jakiś woǳił nabiegłymi krwią oczyma po obcych, badając ich twarze;

następnie usiłował powstać. Żołnierz, który poprzednio rozmawiał z namiestnikiem,

dźwignął go w górę pod pachy; drugi włożył mu obuszek w dłoń, na którym niezna-

jomy wsparł się z całej siły. Twarz jego była jeszcze czerwona, żyły jej nabrzmiałe. Na

koniec przyduszonym głosem wykrztusił pierwszy wyraz:

— Wody!

Alkohol, Woda

Podano mu gorzałki, którą pił i pił, co mu widocznie dobrze zrobiło, bo odjąwszy

wreszcie ﬂaszę od ust, czystszym już głosem spytał:

³⁰ n — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

³¹ cn — władca tatarski.

³² zcz — rozsiodłać, przygotować do odpoczynku; — roǳaj siodła.

³³ czee (ukr.) — trzcina; tu: suche liście na podpałkę.

³⁴ zie — skłonność do zaczepki, do szukania zwady, zaǳiorność.

³⁵ — najcięższy latający ptak na świecie, gatunek ginący, w Polsce objęty ścisłą ochroną.

³⁶ — ptak z roǳiny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, obecnie w Polsce

właściwie nie występuje.

³⁷ — ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, ǳiś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w.

można go było spotkać na terenie całej ǳisiejszej Ukrainy.

Ogniem i mieczem



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: