· zapis tekstu pochodzi prawdopodobnie z ok. 1454 roku i jest zapewne kopią jeszcze dawniejszego wzoru, którego podstawowa, pierwotna wersja powstała w V-VI w. w Syrii, skąd ok. X w. przeszła do Europy Zachodniej
· odtąd zaczęły powstawać liczne – prozaiczne i wierszowane – redakcje żywota świętego Aleksego spisywane po łacinie i w językach narodowych
· jego staropolska wersja wspiera się prawdopodobnie na wzorze włoskim lub francuskim
· utwór reprezentuje typ literatury hagiograficznej, tj. żywotopisarstwa świętych
o ukształtowało się ono już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa (IV-V) na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników
o wczesne dzieła hagiograficzne tworzono wg wzorów starożytnej biografistyki, która w opisie żywotów znaczących postaci uwydatniała sumę zalet składających się na charakter i sposób życia bohatera
· w przekazach dziejów i czynów świętych (wyznawców i męczenników) podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów, i tworząc – zalecany do naśladowania – wzór osobowy
· utwory parenetyczne – dzieła konstytuujące i propagujące owe wzory osobowe związane z pewnymi wyraźnie określonymi rolami społecznymi, np. świętego, rycerza, władcy, ziemianina, dworzanina
· w kulturze staropolskiej – dzieła Mikołaja Reja, Łukasza Góreckiego
· utwory hagiograficzne charakteryzuje zwłaszcza kult bezwzględnej ascezy aż do samozniszczenia
o model obcy zachodnioeuropejskiej ascezie franciszkańskiej
· najwybitniejszy łac. zbiór średniowiecznych legend o świętych – tzw. Złota legenda dominikanina włoskiego Jakuba z Votagine (XIII w.)
· określenia – legenda, żywot, historia
o w odniesieniu do dziejów świętego wyznawcy
o używane były wymiennie
o stosowano też nazwę pasja na oznaczenie opowieści o męce i śmierci świętego męczennika
· legendy, historie, żywoty świętych oparte na przekazach historycznych lub relacjach z Biblii; z czasem – przerost fantastyki
· nawiązanie – Opowieść małżonki świętego Aleksego Kazimiery Iłłakowiczówny (z 1297 roku)
o motyw porzuconej w imię wyższych celów żony świętego, jej przeżyć, czysto ludzkiej tęsknoty i buntu wobec utraty ziemskiej miłości
o rodzaj polemiki z modelem prezentowanej w średniowiecznych utworach uległości i samopoświęcenia
· wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej:
1. prolog – autor wyjawia powody skłaniające go do opracowania żywota prosi siły wyższe o pomoc, a czytelników o wyrozumiałość
2. właściwa opowieść o świętym – relacja od narodzin (zwykle cudownie zapowiedzianych), poprzez dzieciństwo (w którym dostrzega się pierwsze objawy przyszłej wielkości), młodość (z zaakcentowaniem wzrastających cnót), małżeństwa (z ulubionym motywem ślubu czystości) i ucieczkę z domu; następnie znajdują się opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznawanego za życia, także cierpliwie znoszonych prześladowań i umartwień; wreszcie następuje zamknięcie biografii sceną męczeńskiej śmierci (której towarzyszą rozmaite cuda) i pogrzebu
3. (niekiedy) informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół relikwii
Schemat:
· prolog
· opis narodzin świętego
· cudowne dzieciństwo
· młodość świętego
· małżeństwo
· ucieczka ascety z domu
· cuda czynione przez świętego za życia
· prześladowanie, umartwianie
· męczeńska śmierć świętego
· cuda czynione po śmierci
...
keitii18