Jan Herbst - Kondycja ekonomi społecznej w Polsce.pdf - Ekonomia społeczna - barti.st

E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6

Jan Herbst

Kondycja ekonomii

społecznej w Polsce

2006

Jan Herbst

Streszczenie

Ekonomia społeczna to nowy termin w polskiej debacie publicznej, choć przecież odwołuje się do tradycji i działań, które przez długi

czas tworzyły u nas nie tylko system instytucji emancypacji społecznej i ekonomicznej, ale także narządzie emancypacji narodowej.

Ich dorobek został po II wojnie światowej w znacznej mierze zaprzepaszczony. Dziś, instytucje uznawane w Europie za rdzeń ekono-

mii społecznej w Polsce dopiero się odradzają, lub zmagają się z własną przeszłością. Na tym niepewnym gruncie zaczynają wyrastać

nowe inicjatywy, łączące tradycje samoorganizacji o charakterze ekonomicznym z orientacją na cele społeczne. Powstaje pytanie, jakie

są obecnie przesłanki dla ich rozwoju, jaka jest kondycja organizacji, z których się wyłaniają, oraz jakie jest przełożenie pomiędzy praktyką

funkcjonowania polskiego trzeciego sektora a teorią przedsiębiorczości społecznej. Te pytania stanowią punkt odniesienia dla niniejsze-

go raportu.

O autorze

Jan Herbst - socjolog, autor wielu publikacji opisujących natężenie i uwarunkowania aktywności społecznej Polaków oraz problemy

organizacji pozarządowych. Specjalista ds. badań w Stowarzyszeniu Klon/Jawor. Doktorant w Instytucie Socjologii Uniwersytetu War-

szawskiego, gdzie prowadzi zajęcia z analizy i interpretacji danych statystycznych, był współwykładowcą seminarium „Przyszłość społe-

czeństwa obywatelskiego”. Laureat nagrody im. Floriana Znanieckiego.

STOWARZYSZENIE KLON/JAWOR

Stowarzyszenie Klon/Jawor jest organizacją pozarządową, której głównym celem jest rozwój tolerancyjnego, aktywnego, twórczego,

samoorganizującego się społeczeństwa. Stowarzyszenie zajmuje się szeroko rozumianą działalnością informacyjną, w ramach której

przeprowadza badania socjologiczne, publikuje wydawnictwa, prowadzi internetową bazę danych o organizacjach. Stowarzyszenie

jest administratorem portalu www.ngo.pl – największego źródła informacji o organizacjach pozarządowych i inicjatywach obywatel-

skich w Polsce. Od roku 2005 Stowarzyszenie Klon/Jawor uczestniczy w realizacji projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii

społecznej”, w ramach którego odpowiedzialne jest m.in. za realizację badań ekonomii społecznej w Polsce, prowadzenie bazy danych

podmiotów ekonomii społecznej, a także administrowanie portalem www.ekonomiaspoleczna.pl.

www.klon.org.pl

Warszawa 2006

Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006

Spis treści

Część I. Polski trzeci sektor w świetle teorii przedsiębiorstwa społecznego

Ekonomia społeczna w Polsce

1.1.

Najważniejsze typy instytucji ekonomii społecznej w Polsce

1.2.

Polska ekonomia społeczna a teoria Przedsiębiorstwa Społecznego

1.3.

Podsumowanie

Część II. Przedsiębiorczość społeczna w polskich organizacjach – raport na podstawie wyników badania

„Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce 2006”

Organizacje wpisujące się w szeroką (łagodną) deinicję przedsiębiorczości społecznej w polskim

sektorze pozarządowym.

Podstawowe charakterystyki organizacji pozarządowych i PES

3.1.

Wiek organizacji

3.2.

Lokalizacja organizacji

3.3.

Pola działań organizacji

3.4.

Skala działań, odbiorcy działań, poziom aktywności

Ludzie w organizacjach

4.1.

Zatrudnienie

4.2.

Wolontariat

Finanse

5.1.

Struktura przychodów organizacji

5.2.

Dynamika przychodów

5.3.

Źródła przychodów

Działalność w sferze ekonomii społecznej

6.1.

Działalność w sferze usług rynku pracy

6.2.

Działalność odpłatna i gospodarcza organizacji

6.3.

Motywacje leżące u podstaw działalności ekonomicznej

Zamiast podsumowania: Rozwój trzeciego sektora i przyszłość przedsiębiorczości społecznej

7.1.

Działalność gospodarcza organizacji, motywacje związane z chęcią jej podjęcia

7.2.

Zatrudnienie w trzecim sektorze

7.3.

Spółdzielnie i przedsiębiorczość społeczna

Nota metodologiczna

Jan Herbst

Część I.

Polski trzeci sektor w świetle teorii przedsiębiorstwa

społecznego

Organizacje pozarządowe, spółdzielnie, towarzystwa wza-

jemnościowe – te i inne podmioty, formujące twór nazy-

wany enigmatycznie„ekonomią społeczną”, do niedawna (w

każdym razie w Europie Środkowej) cieszyły się (jeśli w ogó-

le) jedynie zainteresowaniem wąskich kręgów akademi-

ckich. Jednak w ostatnich latach w coraz większym stopniu

zwracają także uwagę twórców politycznych strategii oraz

międzynarodowych instytucji działających na rzecz rozwoju.

Wyrazem tego zainteresowania są choćby aktywność Komi-

sji Europejskiej czy projekty UNDP, które podjęło ostatnio

próbę opisania znaczenia ekonomii społecznej jako instru-

mentu prorozwojowego w Europie Środkowo-Wschodniej.

Niniejszy tekst swój kształt zawdzięcza zresztą poniekąd

temu zainteresowaniu, jako że w nieco zmienionej wersji

stanowi również element dużego raportu przygotowane-

go na potrzeby projektu UNDP „Role of Social Enterprises in

Employment Generation in CEE and the CIS”. Także na po-

ziomie polskich programów strategicznych, takich jak Stra-

tegia Rozwoju Kraju (SRK) czy Program Operacyjny Kapitał

Ludzki (PO KL), ekonomia społeczna staje się coraz bardziej

widoczna. Wydaje się jednak, że ambicjom związanym z wy-

korzystaniem jej jako kategorii rozwojowej nie towarzyszył

dotąd odpowiedni namysł nad jej obecną kondycją i tren-

dami jej rozwoju. Niniejszy tekst – podobnie jak inne teks-

ty zamieszczone w „Raporcie Otwarcia” projektu EQUAL „W

poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” – ma

przysłużyć się takiemu namysłowi. Opiera się on (o ile nie

zaznaczono inaczej) na wynikach badania „Kondycja sekto-

ra ekonomii społecznej w Polsce 2006”, przeprowadzonego

w okresie od kwietnia do sierpnia 2006 roku na losowo-war-

stwowej próbie prawie 2000 rozmaitych podmiotów eko-

nomii społecznej – organizacji pozarządowych, spółdzielni,

spółdzielni socjalnych, Zakładów Aktywizacji Zawodowej

(ZAZ), Centrów Integracji Społecznej (CIS), itp. Według na-

szej wiedzy, należy ono do największych tego typu badań

przeprowadzonych w ostatnich latach w Europie.

Ekonomia społeczna w Polsce

Ekonomia społeczna ma w Polsce długą tradycję. Przez dłu-

gi czas jej instytucje miały także szczególny status, będąc nie

tylko instrumentem emancypacji swych członków, ale także

narzędziem emancypacji narodowej. 20 lat okupacji kraju

przez Prusy, Rosję i Cesarstwo Austro-Węgierskie stworzyło

system instytucji stanowiących odpowiedź zarówno na po-

trzeby społeczności, w których powstawały, jak i na rozmai-

te strategie akulturacji Polaków stosowane przez zaborców.

W czasie, kiedy na zachodzie Europy impulsem dla rozwoju

ekonomii społecznej były przede wszystkim procesy indu-

strializacji, na ziemiach polskich towarzyszyły mu również

motywacje polityczne, czy też narodowowyzwoleńcze. Być

może za sprawą tych dodatkowych uwarunkowań ekono-

mia społeczna w Polsce 20-lecia międzywojennego tworzy-

ła istotny segment gospodarki narodowej, nie tyle nawet

ze względu na swoje znaczenie ekonomiczne (ponad 20 tys.

spółdzielni, silna pozycja Towarzystw Ubezpieczeń Wzajem-

nych na rynku ubezpieczeń), ile ze względu na rolę społecz-

ną i kulturalną tworzących ją podmiotów, szczególnie na te-

renach wiejskich 2 .

Jednak zawirowania ostatnich 70 lat w dużym stopniu za-

przepaściły ten dorobek. Podmioty „tradycyjnej” ekonomii

społecznej, jeśli przetrwały (jak np. spółdzielnie), przetrwały

w znacznym stopniu za cenę swojego społecznego charak-

teru. Płacą ją zresztą do dziś, zmagając się z wizerunkiem (a

także z przeszłością) instytucji zdegenerowanych, przybu-

dówek ancien regime’ u. „Nowa ekonomia społeczna” dopie-

ro zaczyna kiełkować, przede wszystkim z sektora pozarzą-

dowego, który sam jest dopiero (jeśli nie liczyć niewielkiej

grupy organizacji, którym udało się przetrwać komunizm

i czasy rozliczeń po komunizmie) w fazie wczesnej młodo-

ści. W tych warunkach próba wyłonienia spośród instytucji

teoretycznie tworzących ekonomię społeczną podmiotów

http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/coop/social-history/social-history.htm

2 Por. Frączak, P. (2006) “Szkic do historii polskiej ekonomii społecznej”

Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006

mogących uchodzić za przedsiębiorstwa społeczne stanowi

duże wyzwanie. Podejmując ją nie sposób bowiem odwo-

ływać się jedynie do formalnych cech owych instytucji, ale

trzeba też brać pod uwagę to, że praktyka ich funkcjono-

wania może być od tego formalnego obrazu dość odległa.

Biorąc to pod uwagę, poniżej zaproponowano spojrzenie

na polski III sektor (w jego najszerszym rozumieniu) z punk-

tu widzenia kryteriów przesądzających o tym, do jakiego

stopnia można je traktować jako bazę dla przedsiębiorstw

społecznych. Za punkt wyjścia przyjęto przy tym szeroko

stosowaną i dość łagodną deinicję przedsiębiorczości spo-

łecznej, promowaną od 996 roku przez EMES.

dowych (poza Ochotniczymi Strażami Pożarnymi ), w tym

50 tys. stowarzyszeń i 7,5 tys. fundacji. Dane te odnoszą się

tylko do organizacji zarejestrowanych w systemie REGON

jako jednostki macierzyste. Jeśli wziąć pod uwagę także

ich oddziały lokalne, ogólna liczba organizacji pozarządo-

wych w Polsce sięga ponad 65 tys. Należałoby tu jednak

zaznaczyć, że z jednej strony część organizacji obecnych

w rejestrze (od 0 do 0%) w praktyce już nie istnieje (a

iguruje w nim jedynie ze względu na brak obowiązku re-

jestracji organizacji oraz skomplikowane formalności, jakie

temu towarzyszą), z drugiej zaś rejestr ten nie uwzględnia

danych o inicjatywach „nieformalnych” – nieposiadających

własnej osobowości prawnej i niezarejestrowanych jako

oddziały lokalne – w samej bazie danych o organizacjach

pozarządowych Stowarzyszenia Klon/Jawor znajduje się ok.

6 tys. takich podmiotów. Najwięcej stowarzyszeń i fundacji

jest na Mazowszu i w województwie śląskim, jednak biorąc

pod uwagę różnice w liczbie mieszkańców poszczególnych

regionów kraju, można powiedzieć, że najgęstszą siecią

organizacji charakteryzuje się województwo mazowieckie

(przy czym pozycję tego regionu zdecydowanie poprawia

Warszawa), pomorskie, lubuskie i warmińsko-mazurskie, zaś

najmniej organizacji jest w województwie świętokrzyskim i

na Śląsku oraz Dolnym Śląsku.

Analiza posłuży trzem celom. Po pierwsze, dostarczy pod-

stawowych informacji na temat charakterystyki i liczeb-

ności całego spektrum instytucji stanowiących grunt dla

rozwoju przedsiębiorstw społecznych. Po drugie, posłuży

wyodrębnieniu z polskiego III sektora organizacji, które już

teraz traktować można jako zalążek„sektora przedsiębiorstw

społecznych”, i opisaniu ich kondycji oraz proilu działalno-

ści. Po trzecie wreszcie, będzie okazją do kilku komentarzy

dotyczących stosowalności kryteriów EMES w polskich

warunkach.

Zacznijmy od przedstawienia danych opisujących potencjał

ekonomii społecznej w Polsce. Zostawiając na boku mało

produktywne dywagacje dotyczące delimitacji jej granic

oraz tego, do jakiego stopnia jakiekolwiek rozstrzygnięcia

w tej sferze mogą być traktowane jako uniwersalne, wy-

pada wyjść od najpopularniejszej obecnie instytucjonalnej

deinicji ekonomii społecznej, według której pojęcie to jest

synonimiczne z szeroko rozumianym III sektorem. Obejmuje

ono organizacje pozarządowe, organizacje o charakterze za-

wodowym i gospodarczym (którym w Polsce przypisuje się

osobną, odróżnianą od innych organizacji non-proit formę

prawną), spółdzielnie, towarzystwa pomocy wzajemnej oraz

partnerstwa (Trusts). Niektóre z tych form mają w Polsce bo-

gatą historię, inne (jak partnerstwa) są właściwie nieobecne.

W ostatnich latach powstają także nowe, hybrydowe typy

instytucji, będące zresztą owocem popularyzacji koncepcji

ekonomii społecznej i łączące w sobie różne cechy wymie-

nionych wyżej typów instytucji. Rozróżniając pomiędzy tymi

instytucjami a „starą” ekonomią społeczną, można wyróżnić

następujące typy podmiotów, tworzące w Polsce środowi-

sko dla rozwoju przedsiębiorstw społecznych.

Organizacje gospodarcze (czy otoczenia biznesu):

są bezpośrednimi spadkobiercami tradycyjnych form sa-

moorganizacji wokół interesów ekonomicznych, w postaci

cechów, izb gospodarczych, organizacji zawodowych itp.

Takich organizacji jest dziś w Polsce ok. 5,5 tys. (jeśli zaś do-

liczyć do nich organizacje pozarządowe, które w praktyce

mają charakter gospodarczy lub zawodowy – blisko 0 tys.),

najwięcej (głównie ze względu na położenie Warszawy)

w województwie mazowieckim, a także pomorskim i wiel-

kopolskim, najmniej zaś w lubuskim, opolskim, warmińsko-

mazurskim (8), świętokrzyskim i zachodnio-pomorskim.

Spółdzielnie – w Polsce zarejestrowanych jest dziś nieco

ponad 2,5 tys. spółdzielni (przy czym, wg danych Krajo-

wej Rady Spółdzielczej, w praktyce działalność prowadzi

niespełna 0 tys.), najwięcej na Mazowszu (Warszawa) oraz

w Wielkopolsce. Jednak rozkład ten nie oddaje różnic w roz-

mieszczeniu niektórych specyicznych typów spółdzielni,

np. spółdzielni mieszkaniowych i budowlanych (ok. 5 tys.),

które (jeśli nie liczyć Warszawy) są wyjątkowo popularne

na Pomorzu Zachodnim oraz w województwie warmiń-

sko-mazurskim, czy Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo

Kredytowych (8), najliczniejszych na Śląsku oraz na Ma-

zowszu i Pomorzu.

1.1.

Najważniejsze typy instytucji ekonomii

społecznej w Polsce

Organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fun-da-

cje): według danych rejestru REGON z połowy 2005 roku,

w Polsce istnieje dziś ponad 58 tysięcy organizacji pozarzą-

Ochotnicze Straże Pożarne, choć mają formę prawną stowarzyszeń, zwykle traktuje się

w Polsce jako podmioty o odmiennym charakterze, przede wszystkim ze względu na ich

bezpośrednie związki z samorządem lokalnym, uwikłanie polityczne i silne scentralizowa-

nie. Niemniej warto podkreślić, że należą one do najważniejszych instytucji społecznych

na terenach wiejskich, szczególnie w Polsce wschodniej, gdzie niejako „zastępują” inne

formy organizacji – co skądinąd, z punktu widzenia strategii zmierzających do rozwoju

sektora pozarządowego – może być postrzegane jako problem.

Jan Herbst - Kondycja ekonomi społecznej w Polsce.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: