konstytucja_3_maja_i_dalsze_ustawodawstwo_sejmu_czteroletniego.doc

KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO (1788 – 1792)

PRZYGOTOWANIE I CHARAKTER USTAWY KONSTYTUCYJNEJ

W wyniku dalszego wzrostu dążeń reformatorskich i sprzyjającej sytuacji międzynarodowej zwołano do Warszawy sejm – SEJM CZTEROLETNI/WIELKI:

-        początkowo nadzieje na poparcie niektórych reform przez Katarzynę II i rząd petersburski dla pogłębienia sojuszu polsko-rosyjskiego, jednak zwyciężyła przeciwna tendencja, zmierzająca do oparcia się na pomocy Prus (liczono na chwilową koalicję antyrosyjską: WB, Prusy, Holandia)

→         przymierze z Prusami z 1790 r. nie przyniosło pożytku

-        pierwsze 2 lata działalności Sejmu Czteroletniego – uchwały mało produktywne

→         jedynie dość żywa działalność DEPUTACJI (komisji sejmowej) powołana do poprawy formy rządu

-        po nowych wyborach do sejmu w 1790 r. à w pierwszych miesiącach 1791 r. 3 ważne ustawy:

→         ustawa o sejmikach (marzec)

→         ustawa o miastach królewskich (17 kwiecień)

→         USTAWA RZĄDOWA à KONSTYTUCJA 3 MAJA (maj) à regulowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy państwowej

*       Ustawa zasadnicza, wzorowana na teorii nowoczesnego konstytucjonalizmu

*       Autorzy: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki (polityk) i Hugo Kołłątaj (ostateczna redakcja)

*       Ustawa o miastach królewskich i o sejmikach jej częścią składową

*       Król zmierzał do systemu monarchii parlamentarnej na wzór angielski i do wzmocnienie pozycji swojej i rządu, Potocki do zagwarantowania sejmowi głównej roli w państwie, a Kołłataj rozwijał program „łagodnej rewolucji” → zespół poczynań reformatorskich wymierzonych przeciw oligarchii + zabezpieczenie sojuszu szlachecko-mieszczańskiego przed rewoltą plebejską

*       uchwalenie Konstytucji 3 maja w przyspieszonym trybie (by zaskoczyć opozycję) przeprowadzone zostało przez powstałe w sejmie i wokół niego STRONNICTWO PATRIOTYCZNE (1 z przywódców – marszałek Stanisław Małachowski)

-        jego część przekształciła się po uchwaleniu Konstytucji w I-wsze w Polsce nowoczesne ugrupowanie polityczne: ZGROMADZENIE PRZYJACIÓŁ USTAWY RZĄDOWEJ 3 MAJA, które miało na celu dalsze prace ustawodawcze, m.in. ustawy rozwijające główne normy Konstytucji oraz prace nad kodeksami cywilnym, karnym i procesowym; a także opracowaniem osobnej konstytucji, mającej zreformować ustrój społeczny i gospodarczy – pomysł Kołłątaja wygłoszony jako przemowa członka rządu w Sejmie.

A/ Ustrój społeczny

à SZLACHTA

-        Konstytucja gwarantowała „stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym” jako niewzruszone

→         Mowa tylko o szlachcie-ziemianach – posesjonatach

→         Nietykalność osobista i własność „tak jak od wieków każdemu służyły”

→         Szlacheckie pełne prawo własności

-        W ustawach szczegółowych zapewniono też inne wolności szlacheckie (np. zwolnienie od kwaterunku wojskowego)

-        utrzymanie zwierzchności dominalnej szlachty nad chłopami.

-        (wg Konstytucji) wewnątrz stanu szlacheckiego „równość wszystkiej szlachty” – dot. posesjonatów

→         szlachtę nieosiadłą i czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją prawa do udziału w sejmikach (by zapobiec manipulacjom magnatów) à łączyło się to z tendencją do tworzenia monarchii opartej na szlachcie ziemiańskiej przy współudziale oświeconych i zamożnych mieszczan, którym ułatwiono nobilitację

-        utrzymano zasadę, że świeże szlachectwo nie daje w I i II pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów (by nobilitowani mieszczanie nie wykorzystywali „klejnotu szlacheckiego” do zdobycia większego wpływu na rządy krajem

-        Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały ustrój stanowy, ale mniej rygorystyczne przegrody stanowe → szlachectwo to nie tylko urodzenie, ale i własność ziemi + funkcja społeczna.

Krytyka ze strony radykalnego skrzydła obozu reformatorsko-patriotycznego (nobilitacja mieszczan nie będzie służyć podniesieniu pozycji miast, a wręcz przeciwnie – bo najwybitniejsi i najbogatsi mieszczanie przejdą do szlachty).

à MIESZCZANIE

-        Ustawa o miastach królewskich przyznawała posesjonatom tych miast przywileje, jakie dotąd przysługiwały tylko szlachcie:

→         nietykalność bez wyroku sądowego (rozszerzone w praktyce też na Żydów w miastach) → neminem captivabimus nisi iure victum

→         prawo nabywania dóbr ziemskich

→         prawo piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, dostęp do palestry, niższe rangi oficerskie

→         częste nadawanie szlachectwa

-        Postanowienia te → wyraz zbliżenia szlachecko-burżuazyjnego, przy utrzymaniu dominacji szlachty.

-        Obcych rzemieślników i kupców zachęcano do osiedlania się w miastach (wiele swobód).

-        Ustawa mogła dotyczyć również miast prywatnych w razie ich dobrowolnego i indywidualnego poddania pod moc ustawy.

à CHŁOPI

-        Poświęcony im art. IV Konstytucji.

-        Źródłem wartości jest ziemia i praca na niej.

-        postanowienie o „opiece” dawało pewne możliwości ingerencji państwowych sądów i administracji w sprawy między pana a chłopa.

-        zachęcanie dziedziców do zawierania z chłopami UMÓW INDYWIDUALNYCH lub ZBIOROWYCH co do rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń (wiążących obie strony). Zamierzano rozwinąć w projektowanym Kodeksie Stanisława Augusta.

-        zapewnienie wolności osobistej przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy zechcieliby wrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy

-        opieka nad chłopami + rozwój działalności państwowej w rolnictwie polecane przez ustawy o Komisji Policji i komisjach porządkowych.

→         Komisja Policji mogła jednak tylko udzielać rad i ostrzeżeń dziedzicom, a komisje porządkowe – przedstawiać odpowiednie wnioski na sejm → skrępowanie administracji państwowej co do możliwości konkretnego wpływania na położenie chłopów w dobrach szlacheckich

-        ustawa o sprzedaży królewszczyzn (1792r.) – jedyna naprawdę korzystna. Zapewniała chłopom osiadłym w tych dobrach własność wieczystą (użytkowanie) ziemi i wolność osobistą. Uwolnienie z poddaństwa „ludzi gruntu nie trzymających i pod żadnym kontraktem nie  zostających”. Przy przejmowaniu królewszczyzn przez nowonabywców lustratorzy państwowi mieli czuwać nad ścisłym określeniem ciężarów chłopskich

à STOSUNKI WYZNANIOWE

-        swoboda wyznań, ale tradycyjne pierwszeństwo religii katolickiej (odstępstwo od niej nadal jako przestępstwo apostazji)

-        tron i stanowiska ministerialne dla katolików

-        1791 r. kongregacja Kościoła prawosławnego Polski i Litwy w Pińsku – uchwalenie autokefalii (uniezależnienia tego Kościoła od czynników zewnętrznych) + własny konsystorz à statuty pińskie zatwierdzone przez sejm

à NARÓD I OBYWATELE

-        Pojawiły się normy stanowiące wyraz nowych dążeń i przeobrażeń społecznych, wyraz procesu formowania się nowoczesnego narodu polskiego, podejmującego walkę w obronie niepodległości.

-        „Naród” – określał całą ludność, mieszczan, chłopów i szlachtę. Widać to w uwzględnionej w Konstytucji teorii zwierzchnictwa narodu, niezależnie od tego, jak silna była pozycja szlachty. Odejście od „narodu szlacheckiego” na rzecz demokratycznej koncepcji narodu.

B/ Ustrój polityczny

à PAŃSTWO JEDNOLITE CZY ZACIEŚNIENIE UNII?

-        Konstytucja 3 Maja świadomie pominęła sprawę wzajemnego stosunku Korony i Wielkiego Księstwa – wynik tendencji Stanisława Augusta do centralizacji władzy i unifikacji Rzeczypospolitej (w tym samym kierunku program H. Kołłątaja). Ze względu na przywiązanie szlachty litewsko-białoruskiej do odrębnych praw Wielkiego Księstwa uznano, że unifikacji nie należy deklarować w Konstytucji, a zrealizować w ustawach uzupełniających.

-        Senatorowie, zwłaszcza posłowie litewscy (pod przywództwem marszałka konfederacji litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehy) – w zamian za akceptację konstytucji – uzyskali od króla zgodę na utrzymanie podmiotowości Wielkiego Księstwa:

→         w ustawie o sejmach (1791) – alternatywa sejmów, co trzeci sejm w Grodnie

→         Sapiehę powołano w skład Straży Praw

→         2 odrębne komisje kodyfikacyjne – litewska miała się oprzeć wyłącznie na III Statucie litewskim

→         przy okazji debaty sejmowej nad powołaniem Komisji Skarbowej (Litwini chcieli własnej) uchwalono ZARĘCZENIE WZAJEMNE OBOJGA NARODÓW (akt ten miał odtąd być częścią paktów konwentów zaprzysięganych przez monarchów)

*       w powołanych wspólnych Komisjach Wojskowej i Skarbowej połowa członków z Wielkiego Księstwa, a przewodnictwo przemienne.

*       osobne urzędy centralne

*       osobna kasa skarbowa i skarbowy trybunał litewski.

*       zacieśnienie unii, ale nadal federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów

à ZWIERZCHNICTWO NARODU I PODZIAŁ WŁADZY

-        art. V Konstytucji: „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu” à idea demokratyczna (J.J.Rousseau)

-        na gruncie polskim prowadziła do uwydatnienia suwerenności politycznej sejmu szlacheckiego

-        Konstytucja głosiła zasadę „rządu umiarkowanego” – trójpodział władzy (sądownicza, prawodawcza [stany] i najwyższa wykonawcza [król i straż])

...