Prawno-spoleczny system profilaktyki uzaleznien.pdf

Prawno-społeczny system

proﬁlaktykiuzależnień

Wstęp

1. Etiologia, epidemiologia oraz psychologiczne, społeczne i ekonomiczne skutki uzależnień

1.1. Etiologia

1.2. Epidemiologia zjawiska

1.3. Skutki uzależnień

2. Rozpoznawanie oznak uzależnienia oraz identyﬁkowanieczynnikówryzykajakowstępdopodejmowa-

nia działań proﬁlaktycznych

2.1. Grupy wysokiego ryzyka — identyﬁkacjaczynnikówryzyka

3. Zapobieganie uzależnieniom oraz stosowane strategie

3.1. Pojęcie proﬁlaktykiuzależnień

3.2. Proﬁlaktykapierwszo-,drugo-itrzeciorzędowa

3.3. Strategie proﬁlaktyczne

4. Zasady konstruowania współczesnych programów proﬁlaktykiuzależnień

4.1. Konstruowanie programów proﬁlaktycznych

4.1.1. Działania poprzedzające konstruowanie programów

4.1.2. Etapy opracowania programu proﬁlaktycznego

5. Prawne aspekty przeciwdziałania i proﬁlaktykiuzależnień

5.1. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Słownik

Bibliograﬁa

Wstęp

Opracowanie skutecznego i nowoczesnego programu oddziaływania terapeutycz-

nego wymaga znajomości pewnych ogólnych tendencji w tym zakresie, które są

wynikiem analizy przyczyn braku skuteczności wielu dotychczasowych działań.

Współczesne programy proﬁlaktyczneodchodząodmodeluskoncentrowanegona

przekazywaniu wiedzy na temat zgubnych skutków nałogów na rzecz strategii ma-

jących na celu wyposażenie uczestników w konkretne umiejętności oraz promocję

zdrowego stylu życia. Również forma zajęć uległa zmianie, rzadko są to wykła-

dy czy pogadanki, a coraz częściej urozmaicone warsztaty z elementami treningu.

Dużą uwagę przykłada się też do atrakcyjności zajęć, podczas których stosuje się

psychodramę, aktywności artystyczne, dyskusje itp.

W module tym zostały przedstawione podstawowe zagadnienia związane ze strate-

giami realizowanymi na różnych poziomach proﬁlaktykiwoparciuowspółczesny

model postępowania w tym zakresie. Szczególną uwagę zwrócono na rozpoznawa-

nie oznak uzależnienia i wczesnej identyﬁkacjigrupryzykaorazregulacjeprawne

dotyczące przeciwdziałania i zapobiegania uzależnieniom. Omówiono też szczegó-

łowo zasady i etapy konstruowania programów proﬁlaktycznych.

1. Etiologia, epidemiologia

oraz psychologiczne, społeczne

i ekonomiczne skutki uzależnień

1.1. Etiologia

Obecnie istnieje tendencja do poszukiwania wspólnych źródeł różnych uzależ-

nień, wykazywania podobieństw między nimi oraz tworzenia teorii wyjaśniają-

cych wszystkie rodzaje uzależnień. Również klasyczny podział na przyczyny biolo-

giczne, psychiczne i społeczne uległ zatarciu. Dominują teorie wskazujące na wielo-

czynnikowe uwarunkowania uzależnień. Przykładem takiego podejścia jest stano-

wisko Zygfryda Juczyńskiego, który proponuje rozpatrywać uwarunkowania uza-

leżnień w ramach oddziaływań trzech zasadniczych elementów: człowiek, narkotyk,

środowisko . Zdaniem autora wszystkie trzy elementy są istotne i połączone ze sobą,

ale zasadnicza rola przypada człowiekowi — jego cechom osobowości, potrzebom

i oczekiwaniom, jakie są zaspokajane poprzez używanie określonego środka. Do-

minująca rola człowieka wyjaśnia, dlaczego tylko pewien odsetek osób zażywają-

cych daną substancję (np. alkohol) się od niej uzależnia. Istnieją ludzie, których

pewne cechy natury psychologiczno-emocjonalnej bardziej predysponują do zaży-

wania substancji psychoaktywnych i czynią ich podatnymi na uzależnienie. Cech

tych jednak nie można uznać za jedyny czynnik, trzeba uwzględnić dwa pozostałe

elementy modelu, czyli środowisko i narkotyk. Substancja psychoaktywna wywo-

łuje zmiany sposobu myślenia, postrzegania, emocji, które nie są wynikiem jedy-

nie jej właściwości chemicznych, ale zależą od cech i oczekiwań jednostki. Ta sama

substancja może wywoływać u poszczególnych ludzi skrajnie różne objawy — od

pobudzenia do apatii, a nawet u tej samej osoby odmienne stany w zależności od

okoliczności. To, czy człowiek się uzależni, zależy od oczekiwań i potrzeb zwią-

zanych z przyjmowaniem substancji. Właściwości człowieka nie da się natomiast

oddzielić od środowiska, z jakim jest powiązany i w którym funkcjonuje. O zaży-

waniu środka i późniejszym uzależnieniu od niego mogą decydować obciążenia i ne-

gatywne czynniki tkwiące w środowisku , takie jak patologie rodziny, presja grupy ró-

wieśniczej, subkultury, rozpad więzi społecznych, konﬂikty pokoleń. Wobec tego

wyjaśnienie zjawiska uzależnień czy też poznanie przyczyn uzależnienia się kon-

kretnej osoby wymaga analizy z uwzględnieniem indywidualnych predyspozycji

psychologicznych uzależnionego, środowiska, w jakim funkcjonuje, oraz właściwo-

ści substancji, której nadużywa (Juczyński, 2002).

Trzeba sobie zdawać sprawę, że nie da się jednoznacznie rozdzielić poszczególnych

przyczyn uzależnień oraz że stanowią one skomplikowany układ wzajemnych po-

wiązań i przenikających się wpływów.

W najczęściej stosowanym w literaturze przedmiotu podziale źródeł uzależnień

wyróżnia się:

1. Przyczyny biopsychiczne — związane z cechami układu nerwowego, jego labil-

nością, pobudliwością, niską odpornością na stres, uszkodzeniami i mikrousz-

kodzeniami mózgu, chorobami somatycznymi i związanymi z nimi silnymi bó-

lami, bezsennością, zmęczeniem, trudnościami emocjonalnymi, zaburzeniami

rozwoju osobowości, niedojrzałością, poczuciem odrzucenia, doświadczeniem

częstych porażek życiowych. W ostatnich latach ponownie dużą wagę przywią-

zuje się do czynników genetycznych. Szacuje się np., że w przypadku alkoholi-

zmu udział genów w etiologii uzależnienia wynosi 40–60%, o czym świadczy

m.in., fakt, że około 80% hospitalizowanych alkoholików ma wśród krewnych

pierwszego stopnia osoby z poważnym problemem alkoholowym. W wypadku

gdy jedno z męskich bliźniąt jednojajowych jest alkoholikiem, u drugiego ryzyko

uzależnienia się jest cztero-, pięciokrotnie wyższe. U dzieci alkoholików odda-

nych do adopcji ryzyko uzależnienia się jest od dwa i pół do czterech razy wyższe

niż u dzieci pochodzących z rodzin, w których nie występował problem alkoho-

lowy. Dane te pochodzą z tzw. genetyki epidemiologicznej i są znane od dawna,

obecnie duże nadzieje w wyjaśnianiu przyczyn uzależnień wiąże się z rozwojem

genetyki molekularnej. Dobrze udokumentowane są już badania łączące alko-

holizm z uwarunkowaną genetycznie aktywnością enzymów metabolizujących

alkohol. Osoby z mniejszą aktywnością tych enzymów źle znoszą upojenie alko-

holowe z powodu zatrucia aldehydem octowym. Złe samopoczucie po spożyciu

alkoholu powoduje, że osoby te unikają go, a tym samym rzadziej się uzależniają.

Badania nad genotypem człowieka dostarczają wielu faktów i hipotez dotyczą-

cych genetycznego uwarunkowania alkoholizmu i innych uzależnień. Znaczna

część z nich wiąże uzależnienia z genami warunkującymi aktywność neuroprze-

kaźników głównie układu dopaminergicznego (Nowak, Wysocka, 2001; Habrat

i in., 2002).

2. Przyczyny psychospołeczne — związane są z brakiem zaspokojenia potrzeb psy-

chicznych lub trudnościami w ich zaspokajaniu na skutek wadliwego oddziały-

wania szeroko rozumianego środowiska wychowawczego. Należy tu wymienić

przyczyny tkwiące w rodzinie (konﬂiktyinieporozumieniarodzinne,błędywy-

chowawcze rodziców, patologie w rodzinie), mające swe źródło w środowisku

szkolnym (np. niepowodzenia w nauce, błędne metody wychowawcze nauczycie-

li, trudności w realizowaniu obowiązku szkolnego), w grupie rówieśniczej (po-

szukiwanie akceptacji poprzez naśladowanie rówieśników, uleganie namowom

do odurzania się, chęć zaimponowania), w społeczeństwie (brak wystarczającej

wiedzy na temat narkotyków, brak możliwości atrakcyjnego spędzania czasu,

okresy transformacji społeczno-ekonomicznych, bunt przeciwko rzeczywisto-

ści społecznej). Niezaspokojenie potrzeby aﬁliacji, akceptacji, bezpieczeństwa,

identyﬁkacji itp. prowadzi do niepowodzeń życiowych w sferach związanych

z nauką i pracą. Ta niekorzystna sytuacja skłania do sięgnięcia po narkotyki

w celu ucieczki od codziennych zmartwień i trudów życia w świat iluzji, odprę-

żenia i zadowolenia (Nowak, Wysocka, 2001; Szpringer i in., 2005).

3. Przyczyny kulturowe — to panujący w danej kulturze stosunek do zjawisk naduży-

wania substancji psychoaktywnych (tolerowanie pewnych form ich nadużywa-

nia), moda na określone substancje, dostępność, postawy hedonistyczne, brak

celów i perspektyw życiowych, bunt przeciw tradycyjnemu systemowi wartości

i stylowi życia, chęć odniesienia sukcesu. Obecnie obserwuje się, że zażywanie

narkotyków przestało być wynikiem kontestacji i buntu, a stało się modną formą

spędzania wolnego czasu oraz nieodzownym elementem „dobrej zabawy” (Ju-

czyński, 2002; Nowak, Wysocka, 2001; Szpringer i in., 2005).

1.2. Epidemiologia zjawiska

Wiarygodne badania, dotyczące rozpowszechnienia nadużywania substancji psy-

choaktywnych przez dzieci i młodzież, prowadzone są w Polsce dopiero od kilku-

nastu lat. Często są to badania o charakterze lokalnym i regionalnym, wykorzystu-

je się też różne, niedające się porównać techniki.

Badania potwierdzają potoczną opinię, że znaczna część młodzieży nadużywa sub-

stancji psychoaktywnych (każde zażywanie przed 18. rokiem życia jest naduży-

waniem) (Juczyński i in., 2006; Szpringer i in., 2005). Dzieci i młodzież naduży-

wają głównie środków tolerowanych społecznie i legalnych (przynajmniej dla do-

rosłych), np. papierosów i alkoholu. Do spróbowania alkoholu i papierosów przy-

znają się prawie wszyscy 18-latkowie, ok. połowy 18-latków miało kontakt z nar-

kotykami. Nałogowe palenie (ponad 10 papierosów dziennie) dotyczy stosunkowo

niewielkiej grupy uczniów. Niepokojąca jest natomiast skala zjawiska upĳania się

alkoholem i występowania palimpsestów alkoholowych (dotyczy to co trzeciego

ucznia w wieku 12–18 lat), co może świadczyć o poważnym problemie i źle rokuje

na przyszłość (Juczyński i in., 2006; Szpringer i in., 2005).

Badania wskazują, że obniża się wiek inicjacji alkoholowej , dzieci i młodzież pĳąco-

raz więcej i coraz częściej, doprowadzając się do stanu upojenia, z palimpsestem

włącznie. Ta sama tendencja wzrostowa dotyczy nadużywania narkotyków, któ-

re są coraz częściej obecne w życiu młodych ludzi oraz coraz łatwiej dostępne (co

piąty uczeń nabywa narkotyki w szkole), a najpopularniejsza jest marihuana i am-

fetamina. Dla podejmowania działań proﬁlaktycznych duże znaczenie ma fakt,

że uczniowie najpierw próbują palenia, następnie alkoholu, dopiero on „toruje

drogę” do narkotyków. Wobec tego programy proﬁlaktyczne powinny być skie-

rowane już do nastolatków między 11. a 12. rokiem życia, którzy dopiero zaczy-

nają eksperymentować z substancjami psychoaktywnymi (Szpringer i in., 2005;

Juczyński i in., 2006).

1.3. Skutki uzależnień

Negatywne konsekwencje związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych

można klasyﬁkowaćwedługróżnychkryteriówiopisywaćzodmiennychperspek-

tyw. Na ogół skutki dzieli się na bezpośrednie, takie jak euforia po zażyciu środka,

„głód” substancji, funkcjonowanie w stanie uzależnienia społecznego, psychiczne-

go i ﬁzycznego, oraz pośrednie będące efektem przewlekłego uzależnienia, takie

jak degeneracja zdrowotna, psychiczna i społeczna.

W literaturze przedmiotu przyjęty jest podział na konsekwencje ﬁzyczne , psycho-

logiczne , pedagogiczne i społeczne . (Skutki ﬁzyczne i psychiczne uzależnień zosta-

ły opisane w module pierwszym). Z punktu widzenia proﬁlaktykidużeznaczenie

mają konsekwencje społeczno-ekonomiczne, gdyż świadomość konkretnych, moż-

liwych do obliczenia strat materialnych jest silnym argumentem przemawiającym za

wdrażaniem programów proﬁlaktycznych. Niestety praktyka pokazuje, że łatwiej

jest pozyskać fundusze na kosztowne leczenie uzależnień niż na proﬁlaktykę.

Szkody społeczne w węższym ujęciu to straty ﬁnansowezwiązanezutraconymiza-

robkami, trwonieniem oszczędności, kosztami leczenia nałogu, jak i chorób, któ-

re on powoduje (dolegliwości somatycznych, zakażeń np. wirusowym zapaleniem

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: