KAPLICA ZYGMUNTOWSKA
HISTORIA
Zygmunt Jagiellończyk, zwany Starym został koronowany w 1507 roku na króla Polski. Miał wtedy 40 lat, wychowywał się i dojrzewał w duchu renesansu na węgierskim dworze starszego brata Władysława.. Król czerpał wiedzę o architekturze z popularnych wtedy traktatów Witruwiusza (I w. p. n. e.) i Albertiego (1485) i był świetnie zorientowany w tej tematyce. Wykształcenie humanistyczne kładło również nacisk na cnotę zwaną magnificentia (wielmożność). Władca miał mieć wspaniałą rezydencję i grobowiec wg tradycji starożytnego Rzymu (od razu po objęciu korony rozpoczął prace budowlane na Zamku Wawelskim). Do budowy Kaplicy Zygmuntowskiej skłoniła też króla polska tradycja budowy królewskich kaplic grobowych, rozpoczęta przez żonę Jagiełły – królową Sonkę Holszańską (kaplica Św. Trójcy), kontynuowana przez Kazimierza Jagiellończyka(kaplica Św. Krzyża) i Jana Olbrachta.
1. PROJEKT
Z zamiarem budowy kaplicy grobowej król nosił się od początku objęcia władzy, potrzebował jednak odpowiedniego artysty. W sprowadzeniu do Polski florentczyka Bartłomieja Berrecciego prawdopodobnie pośredniczył prymas Jan Łaski przebywający wtedy w Rzymie. Zanim Berrecci przystąpił do projektowania, król wyznaczył miejsce pod mauzoleum. Miało zastąpić najstarszą, wzniesioną z fundacji Kazimierza Wielkiego XIV-wieczną kaplicę Wniebowzięcia N.M.P przy Katedrze Wawelskiej. Zlecił Janowi Bonerowi zebranie materiałów i funduszy. W 1516 roku Berrecci po rozmowach z królem, który dobrze wiedział czego wymaga od artysty, rozpoczął prace nad projektem. Na początku 1517 roku Berrecci udał się do przebywającego na Litwie króla z gotowym projektem, który ten zatwierdził i wskazał i zaproponował kilka zmian (m.in. użycie brunatno-czerwonego marmuru węgierskiego do wyk. nagrobka). W miarę postępu prac budowlanych i dekoratorskich projekt nadal ulegał drobnym modyfikacjom.
2. BUDOWA
W pierwszym okresie budowy architekt miał do pomocy kilku sprawdzonych kamieniarzy. Przed 1519 rokiem do prac rzeźbiarskich sprowadzono ośmiu pomocników z Florencji, Fiesole, Rzymu i Sieny, będących najbliższymi współpracownikami mistrza. W 1519 roku rozpoczęły się właściwe prace budowlane, obejmujące przede wszystkim kryptę grobową pod kaplicą, z kamiennym sarkofagiem, który trzeba było umieścić w środku przed przesklepieniem krypty ze względu na jego duże rozmiary. Uroczyste poświęcenie kamienia węgielnego odbyło się 17 maja 1519 r. Do 1521 roku wzniesiono mury kaplicy do wysokości tamburu i nakryto prowizorycznym, drewnianym dachem. Od jesieni 1521 r. prace prowadzono w podwawelskim warsztacie Berrecciego. Przygotowywano płyty okładziny wnętrza kaplicy dekorowane płaskorzeźbą. W 1522 roku odkuto niszę nagrobną (data na marmurowym pilastrze ściany zachodniej). Wiosną 1524 roku rozpoczęto montaż płyt okładziny. Pod koniec 1524 roku, zlecono malarzowi Sebaldowi Singerow przygotowanie pierwszego projektu kraty z brązu, mającej zamykać wnętrze od strony katedry. W listopadzie 1524 roku rozpoczęto intensywne prace przy odkuwaniu elementów tamburu, jego okien oraz latarni. W 1525 roku wyrabiano łuski do pokrycia od zewnątrz kopuły, która powstała w 1526 roku. Przez cały 1526 rok Berrecci z kotlarzem Szymonem, ludwisarzem Arnolfem z Raciborza i złotnikiem Stanisławem przygotowywał zwieńczenie latarni z miedzianą banią oraz brązowym, złoconym aniołkiem. W lutym tego samego roku sprowadzono płyty marmurowe przeznaczone na posadzkę kaplicy. Pod koniec 1526 roku kopuła została pokryta łuskami, a otwory okienne tamburu i latarni oszklone. W 1526-27 roku wykańczano wnętrze kaplicy (m.in. oprawę kartuszy herbowych) i wykonywano marmurową stallę tronową. W latach 1526-33 powstawały marmurowe rzeźby figuralne. 8 czerwca 1533 roku odbyła się uroczysta konsekracja Kaplicy w obecności króla Zygmunt i królowej Bony, dokonana prze biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego.
OPIS
1. ELEWACJE
Kaplica Zygmuntowska wzniesiona jest na rzucie poziomym odmiennym wewnątrz i na zewnątrz. Na zewnątrz odznaczają się trzy odrębne przekroje, przyziemie na rzucie kwadratu, wyżej zwężający się ku górze ośmiobok, który przechodzi w niewielkie koło (1,22m). We wnętrzu powierzchnię przyziemia wyznacza kwadrat z 4 wnękami w środku boków (daje to połączenie planu kwadratowego z krzyżem greckim). Podstawę bębna tworzy koło o średnicy 6,15 m opierające się na żaglach. Kopułę o eliptycznym przekroju wieńczy okrągła latarnia. Zmiany w rzucie w jasny sposób dzielą budowlę na trzy kondygnacje: dolną do nasady bębna, środkową od bębna do nasady latarni i najwyższą, od latarni do końca zwieńczenia.
Dolna kondygnacja Kaplicy dzieli się poziomo i pionowo na trzy części. Poziomo: wysoki cokół, właściwa ściana i belkowanie –potrójny architraw, fryz ozdobiony napisem i wydatny gzyms wieńczący. Pionowo trzy równe pola podzielone czterema toskańskimi pilastrami. Przestrzeń między pilastrami zdobi podzielona na trzy poziome, prostokątne kwatery dekoracja geometryczna. W środkowej części południowej elewacji znajduje się herb Polski, natomiast w zachodniej tablica fundacyjna. W wyższej kondygnacji wyraźny podział na osiem części. W kwadratowe pola między pilastrami bębna wpisane są koliste okna obustronne.
2. WNĘTRZE
a)kondygnacja dolna
Pionowe i poziome podziały we wnętrzu odzwierciedlają te na zewnątrz. Ściana kondygnacji dolnej podzielona jest poziomo i pionowo na trzy części. W układzie poziomym składa się z wysokiego cokołu, ściany pilastrowej i ściany herbowej, a w układzie pionowym z części środkowej, szerszej i dwóch części bocznych, węższych, które wyznaczają jońskie pilastry; dwa stojące w narożach i dwa po obu stronach środkowej wnęki. Cokół jest czterokrotnie przełamany jak i belkowanie spoczywające na pilastrach. W ścianie tarczowej wewnętrzną parę pilastrów wiąże ze sobą łuk półkolisty o tej samej szerokości, zewnętrzną zaś węższy nieco gzyms o kształcie łuku odcinkowego. Podział pionowy składa się z dwóch wielkich arkad o różnej szerokości lecz ze wspólnym wierzchołkiem, umieszczona jedna w drugiej i przenikające jedna w drugą. Arkadę szerszą tworzą postumenty zewnętrzne cokołu, pilastry zewnętrzne ściany głównej i łuk odcinkowy ściany tarczowej, arkadę węższą natomiast – wewnętrzne postumenty cokołu, wewnętrzne pilastry ściany głównej i wewnętrzny półkolisty łuk ściany tarczowej. Ściana zbudowana jest według zasady łuku triumfalnego o środkowym przelocie szerszym i wyższym a wewnętrznych węższych i niższych (rozpoznali Komornicki i Hornung). Gzymsy rozpięte nad łukami przelotów bocznych służą jako podstawa kwadratów, w które wpisano tonda z popiersiami ewangelistów, Salomona i Dawida.
W środkowych niszach arkadowych ścian umieszczono: od wschodu ołtarz, naprzeciw nagrobek Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, przy ścianie południowej ławę tronową. W bocznych niszach arkadowych ścian umieszczono posagi świętych: Piotra, Pawła, Wacława, Floriana, Jana Chrzciciela i Zygmunta. Ściany pokrywa obficie dekoracja ornamentalna złożona z arabesek, grotesek z motywami mitologicznymi oraz panopliów.
b)kondygnacja górna
Kondygnacja górna składa się z tamburu, kopuły i latarni. Bęben rozczłonkowany jest ośmioma pilastrami na osiem pól kwadratowych, wypełnionych okrągłymi oknami. Kopułę natomiast dzieli szesnaście listew pionowych, które spełniają funkcje gotyckich żeber i cztery poziome na zmniejszające się ku górze skrzyńce o kształcie wydłużonych trapezów. Listwy pionowe kopuły są równomiernie rozłożone i mijają się z pilastrami tamburu. Zwornikiem konstrukcji kopuły jest latarnia (główne źródło światła), której podniebie zdobi uskrzydlona głowa serafina, z podwójną aureolą (1. napis BARTHOLO FLORENTINO OPIFICE (BARTŁOMIEJEM FLORENTCZYKIEM MISTRZEM), 2. dziewięć uskrzydlonych główek aniołków). Struktura architektoniczna budowli jest jednolita, prosta i statyczna. Przez zastosowanie czterech arkad, w rogach tworzą się cztery filary dźwigające ciężar całej konstrukcji przeniesiony na nie za pomocą żagli.
c)portal
Kaplicę z katedrą łączy arkadowe przejście z portalem. Kompozycja portalu nasuwa skojarzenie z jednoprzelotowym łukiem triumfalnym. Dwa pilastry w przekształconym porządku kompozytowym są ustawione na wysokich cokołach i dźwigają belkowanie korynckie z impostami na osiach podpór. Powierzchnia pilastrów pokryta jest rzeźbiarskim ornamentem z panopliami. Na cokołach pod pilastrami przedstawione są stojące postacie amorków-tarczowników trzymające owalne medaliony z herbami Polski i Litwy. Kapitele zdobione są głowami baranów, w podłuczach arkady znajdują się dwie uskrzydlone postacie trzymające w rękach pochodnie. Kaplica dodatkowo zamknięta jest kratą. Brązowa krata w wejściu, z herbami Polski, Litwy i Sforzów, jest dziełem warsztatu Vischera z lat 1530-1532. W polu arkady uzupełnia ją żelazna krata z 1545 roku.
d)wyposażenie
-nagrobek
Z początkiem 1526 roku Berrecci wysłał włoskich kamieniarzy na Węgry w celu zdobycia marmuru do wykonania figuralnych rzeźb. Niewątpliwie rzeźbę zaprojektował Berrecci, jednak to czy sam ją wykonał nie jest potwierdzone. Nagrobek ustawiona na ścianie zachodniej kaplicy. Pierwszym wykonanym fragmentem nagrobka była królewska tumba. Jej podstawa wykonana została ze złoconego brązu w formie lwich łap oraz liści akantu. Na podstawie postać króla wspartego na łokciu w pozycji odpoczywającego herosa. W 1531 roku nad figurą Zygmunt wmurowano tondo z przedstawieniem Madonny z Dzieciątkiem odlane z miedzi i pozłocone (było darem Bonera dla Berrecciego). Po śmierci następcy króla -Zygmunta II Augusta sarkofag ten podniesiono, umieszczając pod nim rzeźbioną trumnę z posągiem ostatniego z Jagiellonów, fundacji siostry, Anny. Posąg Zygmunta Augusta rzeźbił Jan Maria Padovano.
-ołtarz
Ufundowany przez Zygmunta Starego otwierany pentaptyk jest dziełem zbiorowym artystów norymberskich z lat 1535-1538, wykonanym według ogólnego projektu Hansa Dürera. Płaskorzeźby otwartego ołtarza, z dziewięcioma scenami z życia Marii, wykuł w srebrze Melchior Baier przy pomocy odlewów Pankracego Labenwolfa, wykonanych w oparciu o drewniane modele Piotra Flötnera. Skrzydła zamkniętego ołtarza, z czternastoma scenami Męki Pańskiej, malował Jörg Pencz. Całość nastawy ołtarzowej kończyła się bogatym zwieńczeniem ze złoconego srebra (zrabowanym przez Szwedów) w formie orła w kolistym wieńcu, ozdobionym wazonem i podtrzymywanego przez parę aniołów. Na zwieńczeniu pojawiają się herby Litwy, wizerunek Zygmunta I i Zygmunta Augusta. Do ołtarza przynależy dostawiana predella z Wjazdem Chrystusa do Jerozolimy (przechowywana w skarbcu katedralnym i okazjonalnie dostawiana).
-ława królewska
W 1526 roku rozpoczęła się praca nad wykonaniem stalli tronowej. Ława została wykuta w węgierskim marmurze. W następnym roku trwały prace nad ozdobnym zwieńczeniem ławy w postaci pary aniołków podtrzymujących koronę z pozłacanej blachy miedzianej. Była to ława o trzech siedziskach, ze środkową ławą królewską zaakcentowaną przez parę kolumienek. Między kolumienkami tondo z herbem Polski. Pierwotne przedpiersie ławy zastąpiono marmurową płytą nagrobną królowej Anny Jagiellonki (zm. 1596) dłuta Santi Gucciego, jeszcze za jej życia, zapewne około 1583 roku.
a.bunia