WSPOMAGANIE KSZTAŁTOWANIA MOTORYCZNOŚCI PRZEZ STOSOWANIE INTENSYFIKUJĄCYCH FORM PRACY NA LEKCJACH WYCHOWANIA FIZYCZNEGO
WSTĘP
Organizm człowieka genetycznie zaprogramowany został na aktywny tryb życia. Ruch jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego. Minimalną, tj. niezbędną dzienną normę ruchu dorosłego człowieka określa się na 10 tys. kroków. Człowiek tworząc współczesną cywilizację jakby zapomniał o tej fundamentalnej zasadzie. Na przekór potrzebom swego organizmu zaczął prowadzić siedzący tryb życia. Przestał wsłuchiwać się w sygnały informujące go o jego potrzebach , w tym też o konieczności wykonywania ruchów jako naturalnych potrzeb organizmu, a jednocześnie źródle jego zdrowia. Postęp cywilizacji, zdobycze nauki i techniki, kolejne nowe rozwiązania urbanistyczne idą kierunku jednoznacznie eliminującym potencjał motoryczny i wysiłek fizyczny z czynności, które kiedyś decydowały o przetrwaniu jednostki. Drastyczne ograniczanie jest szczególnie widoczne w dużych aglomeracjach miejskich. Widać je także na stanowiskach pracy całkowicie zautomatyzowanych, gdzie związane z pracą obciążenie ustroju przesunęło się zdecydowanie w sferę psychiczną. Rodzi się pytanie, a właściwie implikacja. Jeżeli ograniczanie możliwości ruchu ma dla człowieka negatywne skutki zdrowotne, to dlaczego nowe technologie, czy nowe rozwiązania urbanistyczne wciąż pogłębiają to, co dla człowieka nie jest normalne, a wręcz szkodliwe? Odpowiedź jest prosta. Pogoń za większą wydajnością pracy przy stale zwiększającej się liczbie ludzi o niskich możliwościach fizycznych zmuszają do poszukiwania i stosowania takich rozwiązań. To one ograniczają zakres możliwości ruchu, do którego człowiek został przystosowany w toku ewolucji swojego gatunku. Człowiek sam zaczął działać przeciwko sobie prowadząc nieodpowiedni tryb życia. Skutkiem tego stał się niedobór ruchu - hipokineza. Jednak własnymi działaniami możemy wpłynąć na zachowanie zdrowia, a nawet jego polepszenie, ale możemy też być sprawcami własnych chorób - wybierając nieodpowiedni tryb życia. Nasza aktywność może sprzyjać w szybszym pokonaniu chorób.
Rozwój zaburzeń i chorób, które niesie współczesna cywilizacja dokonuje się powoli. Choroby ujawniają się często dopiero w wieku dojrzałym w postaci ciężkich i groźnych dla życia objawów, jak: choroby wieńcowe serca, zawały, wylewy krwi do mózgu, zarostowych zmian w tętnicach kończyn dolnych, miażdżycy i cukrzycy. Śmiertelność z powodu chorób układu krążenia wysunęła się na pierwsze miejsce w statystykach zgonów we wszystkich krajach o wysokim poziomie rozwoju cywilizacji technicznej.
Wiele chorób cywilizacyjnych zaczyna się dość wcześnie, często w pierwszej dekadzie życia. Pomimo ciągłego ich rozwoju choroby te pozostają przez dłuższy czas w stanie utajenia aż do czasu ujawnienia się tej choroby w postaci dotkliwych objawów klinicznych. Moment ten występuje zazwyczaj powyżej czterdziestego roku życia, lecz ta granica wieku ma tendencje do obniżania się. Tak więc, pomimo przedłużania życia, starzejemy się szybciej niż poprzednie pokolenia.
Zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa człowieka może łagodzić bądź usuwać wystąpienie wielu czynników chorobotwórczych. Przywrócenie pracy fizycznej, uprawianie sportu, rekreacja fizyczna, zintensyfikowanie wychowania fizycznego, a także wszelkiej aktywności ruchowej w formie codziennych dawek profilaktycznych stają się dzisiaj koniecznością.
Doskonałą okazję dostarczenia dzieci i młodzieży odpowiedniej dawki ruchu stanowią zajęcia kultury fizycznej w szkole a także sport i rekreacja w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zwłaszcza szkolne lekcje kultury fizycznej powinny mieć decydujące znaczenie w zapewnieniu wszystkim dzieciom i młodzieży dostatecznej porcji ruchu i ukierunkowaniu na samodzielną działalność w tym zakresie.
ROZDZIAŁ I
1. Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszaniu zdrowia człowieka.
Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą człowieka zapewniającą mu zachowanie zdrowia. Stąd stanowić winna niezbędną składową jego trybu życia. Towarzyszyć powinna człowiekowi niezależnie od jego wieku, płci, zawodu. Nawet krótkotrwałe jej ograniczenie powodować może niekorzystne zmiany w stanie jego zdrowia. Wielkość wysiłku fizycznego powinna być dostosowana do konkretnego osobnika, uwzględniając jego: wiek, stan zdrowia, sprawność motoryczną, doświadczenie ruchowe, zainteresowania, samopoczucie. Poprzez rodzaj aktywności ruchowej, a szczególnie jakość wykonywanych ruchów, można ocenić poziom koordynacji ruchowej człowieka. Aktywność ruchowa odpowiednia do możliwości człowieka polepsza jego zdrowie. Codziennym ruchom człowieka, a szczególnie ćwiczeniom fizycznym, towarzyszyć powinien odpowiedni do charakteru ćwiczeń i ich intensywności sposób oddychania. Nieracjonalnie oddycha większość ludzi, co wpływa niekorzystnie na ich zdrowie. Stąd, sztuka racjonalnego oddychania w ogóle, a szczególnie podczas wykonywania ćwiczeń powinna być przedmiotem ukierunkowanego procesu nauczania. Rodzaj i intensywność aktywności ruchowej uzależnione są od wieku i stanu zdrowia. Wzmożona aktywność ruchowa w starszym wieku może biologicznie "odmłodzić" człowieka nawet o kilkanaście lat. Rodzaj aktywności ruchowej uzależniony jest też od systemu czy modelu edukacji motorycznej oraz tradycji upowszechnianych w danym kraju. Wzorem dla Europejczyków może być ranga ćwiczeń fizycznych w kulturze krajów Dalekiego Wschodu, a także stosowane tam środki i upowszechniony styl życia. Racjonalny ich wybór i adaptacja do naszego stylu życia może sprzyjać polepszeniu stanu zdrowia i wydłużeniu życia.
Zwiększona aktywność ruchowa jest naturalnym i szczególnie korzystnie działającym bodźcem w najwcześniejszym okresie rozwoju osobniczego. Brak aktywności ruchowej upośledza rozwój motoryczny i wydolność fizyczną dziecka. J. Raczek, na podstawie wyników własnych badań stwierdził, że wytrzymałość u współczesnych dzieci, a zwłaszcza dziewcząt jest cechą szczególnie zaniedbaną, co w konsekwencji odbija się niekorzystnie na sprawności funkcjonalnej ich układu krążenia. Dlatego też - zdaniem tego autora - stosunkowo niewielkie, ale systematycznie stosowane obciążenia wytrzymałościowe mogą doprowadzić do bardzo korzystnych zmian w układzie sercowo-naczyniowym.
Nauczycielom wychowania fizycznego przypada szczególna funkcja w dziedzinie troski o zdrowie uczniów, a zwłaszcza kształtowania świadomych i aktywnych postaw w zakresie kultury zdrowotnej. Wynika to z definicji kultury fizycznej, w której rozwinięciu M. Demel głosi, że "kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność fizyczną i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego".
Wnikliwe badania lekarskie wskazują na to, że wśród młodzieży szkolnej blisko czwarta część wskazuje odchylenia od prawidłowości w stanie zdrowia. Wśród dzieci w wieku szkolnym narasta problem układu nerwowego, a zwłaszcza nerwicy. Coraz częściej pojawiają się choroby nowotworowe. Powodem absencji są choroby ostre i przewlekłe górnych dróg oddechowych, choroby pochodzenia alergicznego. Występowanie chorób cywilizacyjnych jest rozpatrywane jako następstwo zaburzeń mechanizmów adaptacyjnych człowieka do warunków współczesnego życia.
Problem zagrożenia chorobami cywilizacyjnymi jest dziś szeroko dyskutowany nie tylko wśród lekarzy, ale zajmują się nim także socjolodzy, psycholodzy i pedagodzy. Aktywność ruchowa ma podstawowe znaczenie w zapobieganiu, a także i leczeniu nadciśnienia tętniczego, w aktywizacji licznych procesów metabolicznych, w zmniejszaniu stężenia lipidów we krwi, w transporcie glukozy z płynu tkankowego do wnętrza komórki mięśniowej, w zapobieganiu i leczeniu otyłości.
Wysiłek fizyczny odpowiednio dawkowany zwiększa odporność fizyczną, zarówno swoistą, opartą na mechanizmie antygenowym, jak i ogólną odporność nieswoistą na działanie takich czynników, jak: niedotlenienie, oziębienie, przegrzanie, hałas, promieniowanie.
U dzieci słabych, z wadami postawy, z upośledzoną czynnością narządu ruchu, narządu krążenia i oddychania pod wpływem ćwiczeń fizycznych ustaje złe samopoczucie, zaburzenia emocjonalne, cofają się nastawienia kompleksowe i objawy psychonerwicowe. Systematyczne ćwiczenia i trening sportowy stanowią najlepszy środek na wzmocnienie i zrównoważenia układu nerwowego wegetatywnego i narządów przez niego unerwianych. Modelują one cechy somatyczne i psychiczne dzieci i młodzieży.
Niewątpliwie choroby cywilizacyjne stanowią poważny problem wśród młodzieży. Dlatego też głównym zadaniem nauczycieli wychowania fizycznego jest to, aby młodzi ludzie, znając zagrożenie zdrowia tkwiące w środowiskowych czynnikach chorobotwórczych, znając czynniki ryzyka niektórych chorób cywilizacyjnych, poznali także i przyswoili sobie środki, ważne i skuteczne w ochronie zdrowia przed tymi chorobami i wywołującymi je szkodliwościami. Aby z pełną świadomością celów stosowali ruch i uprawiali różne dyscypliny sportu, umieli rytm pracy przeplatać rytmem wypoczynku i rekreacji ruchowej, unikali błędów w odżywianiu, palenia tytoniu i stosowania różnych środków farmakologicznych i używek, dbali o higienę osobistą i psychiczną przez właściwy stosunek do ludzi i do sytuacji konfliktowych, wpływających na zmniejszenie napięć emocjonalnych wobec siebie. Znajomość omawianych problemów przyczynia się bowiem do lepszego rozumienia współczesnych przemian w życiu i środowisku człowieka i budzi potrzebę właściwego oddziaływania na jego przyszły kształt.
2. Kształtowanie zdolności motorycznych.
Kształtowanie zdolności motorycznych jest jednym z celów kształcenia szkolnej kultury fizycznej. Znajduje to odzwierciedlenie w programie tego przedmiotu. Zawarte w dziale programowym "Motoryczność" przykładowe ćwiczenia stanowią niewątpliwie pomoc dla nauczyciela, jednakże ich celowe wykorzystanie jest zależne od wiedzy nauczyciela n.t. prawidłowości kształtowania motoryczności człowieka w zależności do wieku rozwojowego uczniów.
Rozwijanie zdolności siłowych uczniów będących w różnym wieku jest niezbędne jako podstawa prawidłowego rozwoju organizmu. W procesie kształtowania tych zdolności szczególną uwagę należy zwracać na kształtowanie siły tych mięśni, które wykazują najniższe właściwości funkcjonalne (m.in. tułowia, kończyn górnych) oraz korzystnie wpływających na kształtowanie kręgosłupa jako elementu podporowego.
Na lekcji dla kształtowania zdolności siłowych zupełnie wystarczająca jest metoda powtórzeniowa i jej odmiany. Metoda ta charakteryzuje się wielokrotnym powtarzaniem ćwiczenia o jednakowej intensywności, charakter i długość przerw między ćwiczeniami nie są tu ściśle określone, jej wariant interwałowy to powtórzenie ćwiczenia z jednakową intensywnością i określonymi przerwami.
Metoda ta jest godna polecenia również dlatego, że stosujemy w niej obciążenia niniejsze od maksymalnych i submaksymalnych. Jak pisze Z. Naglak: "ćwiczenia z niewielkimi obciążeniami siłowymi stwarzają lepsze warunki dla kontroli techniki, a osobom nie uprawiającym uprzednio ćwiczeń siłowych metoda powtórzeniowa pozwala uniknąć urazu". Z uwagi na cechy charakterystyczne dla tej metody jest ona łatwa dla stosowania na lekcji.
Kształtując wytrzymałość rozwijamy mechanizmy adaptacyjne ustroju, a więc podnosimy na wyższy poziom zdolność organizmu do długotrwałego przeciwstawiania się zmęczeniu, spowodowanemu wysiłkiem fizycznym.
Rozpoczynając systematyczną pracę nad rozwojem wytrzymałości powinniśmy się najpierw skupić nad kształtowaniem jej ogólnej postaci związanej z tlenowymi procesami przemian energii w organizmie. Przyjmując za J. Raczkiem należy stwierdzić, iż kształtującymi wytrzymałość ogólną obciążeniami są wysiłki w granicach 120-160 skurczów serca na minutę.
W początkowym etapie rozwijania tej zdolności kondycyjnej należy stosować obciążenia mniej intensywne a dłużej trwające, zamiast krótkotrwałych a intensywniejszych i określić je raczej czasem trwania niż długością dystansu lub liczbą powtórzeń. Z literatury przedmiotu wynika, że efektywną intensywnością w kształtowaniu wytrzymałości jest granica przemian tlenowo-beztlenowych. W zależności od wytrenowania i wieku ćwiczących odpowiada ona przedziałowi 160-190 skurczów serca na minutę.
Powszechnie utrzymuje się, że najbardziej efektywnym środkiem kształtowania tej zdolności kondycyjnej jest długotrwały bieg lub marszobieg. Taką rolę mogą również spełniać kompleksy ćwiczeń kształtujących, podskoków w takt muzyki, pokonywanie torów przeszkód lub obwodów ćwiczebnych, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, gry ruchowe i sportowe, jazda na rowerze, łyżwach, nartach itp. Łatwiejsze w stosowaniu są formy ruchowe o cyklicznym charakterze ruchu.
Kształtowanie szybkości w wieku szkolnym trafia na podatny grunt. Duże dyspozycje szybkościowe, w różnej formie ich przejawiania, ujawniają się już w 7 roku życia, a skuteczne możliwości rozwijania maksymalnej szybkości ruchu są możliwe jeszcze ok. 18-22 roku życia.
Podobnie jak silą i wytrzymałość, szybkość jest zdolnością motoryczną człowieka, którą prawidłowo kształtując powinniśmy przestrzegać pewnych ogólnych wskazań. Dobór odpowiednich środków jej kształtowania zależy od etapu przygotowania szybkościowego, jak również ograniczeń, które niesie ze sobą wiek rozwojowy ucznia, struktura i charakter lekcji kultury fizycznej.
Stosując się do powyższych uwag można wyróżnić następujące etapy pracy:
1. Etap oddziaływania wszechstronnego
2. Etap oddziaływania ukierunkowanego
3. Etap oddziaływania poprzez doskonalenie techniki poszczególnych dyscyplin
Koordynacja to "zdolność człowieka do wykonywania złożonych pod względem stosunków koordynujących aktów ruchowych, zdolność przestawiania się z jednych ściśle skoordynowanych ruchów na inne, jak również szybkość realizacji nowych aktów ruchowych odpowiednio do nieoczekiwanie powstających zadań".
Rozwijanie koordynacyjnych zdolności motorycznych powinno zajmować w jednostce lekcyjnej stosunkowo dużo miejsca, bowiem decydują one w znacznym stopniu o zaradności motorycznej człowieka.
Możliwości kształcenia zdolności koordynujących ucznia na lekcji kultury fizycznej:
1. Każde nowe, nauczane ćwiczenia, począwszy od prostych ćwiczeń kształtujących do złożonych elementów technicznych, przyczynia się do rozwoju koordynacji ruchów całego ciała. Ważne jest, aby propozycje ruchowe sprawiały uczniom trudność techniczną. Im większy zasób umiejętności posiądzie uczeń, tym łatwiej będzie opanowywał nowe, złożone ćwiczenia.
2. Poza nauczaniem nowych ćwiczeń, kształtowanie koordynacji w lekcji odbywa się poprzez doskonalenie czynności ruchowych już opanowanych. Doskonalenie odbywa się przez zmianę warunków wykonywania.
Gibkość jest właściwością aparatu ruchu umożliwiającą wykonanie ruchów o dużej obszerności. Jej kształtowanie polega na zwiększeniu ruchomości stawów. Wykorzystać w tym celu można ćwiczenia czynne, które odbywają się dzięki skurczowi własnych mięśni działających na wybrany staw. Ćwiczenia te, dla rozwoju gibkości, są skuteczniejsze od ćwiczeń biernych, których maksymalny zakres ruchu narzuca siła zewnętrzna. W niektórych ćwiczeniach biernych można zastosować przybór jako element pomocniczy, np. skakanka lub szarfa.
Pracując nad rozwojem gibkości należy przestrzegać pewnych ogólnych wskazówek, aby postępowanie nasze było jak najbardziej skuteczne:
- ćwiczenia gibkości stosować na każdej lekcji i zachęcać do ich wykonywania w czasie pozalekcyjnym, ponieważ systematyczność odgrywa tutaj decydującą rolę;
- ćwiczenia gibkości powinny być wykonywane z powolnie narastającą obszernością i stopniowo wzrastającą szybkością; ćwiczyć należy seriami po trzy, pięć rytmicznych ruchów na zmianę z krótkotrwałym odpoczynkiem;
- ilość powtórzeń dla uzyskania pełnego zakresu ruchu w stawach jest zróżnicowana, można jednak przyjąć, że ogólna liczba powtórzeń ćwiczenia oddziałującego na dany staw powinna u młodszych dzieci wahać się w granicach 15-25 powtórzeń, natomiast u młodzieży 16-17-letniej 30-45 powtórzeń.
...
MalinJusi