Dokument.rtf

Piątek, 24 grudnia 2010, data aktualizacji serwisu: 23.12.2010

wybierz serwis: wersja polskaenglish version

newsletter

mapa serwisu

strona główna

    * O IPN

    * Aktualności

    * Wydział prasowy

    * Publikacje

    * Wnioski

    * Kontakty

    * Ogłoszenia

    * Linki

    * Archiwalia

Strona główna / Kalendarium historyczne /

Szukaj w serwisie

wyszukiwarka zaawansowana

Przystanek historia

10 lat IPN

Bibliografia Historii Polskiej

Biuletyn IPN

Katalogi

Pomoce archiwalne

Kalendarium historyczne

13 grudnia 1981 – wprowadzenie stanu wojennego

GRZEGORZ MAJCHRZAK

OBÓZ WŁADZY W STANIE WOJENNYM

Dwadzieścia pięć lat temu, 13 grudnia 1981 r., „zniweczono kontrrewolucyjny zamach na socjalistyczne państwo”. Jak stwierdzał niespełna siedem miesięcy po jego wprowadzeniu Wojciech Jaruzelski podczas odprawy kierowniczego aktywu resortu spraw wewnętrznych: „Zniweczone zostały plany kontrrewolucji odnoszące się nie tylko do naszego kraju, ale do całej wspólnoty socjalistycznej, plany ugodzenia w ZSRR”. Wprowadzony wówczas stan wojenny był ukoronowaniem kilkunastomiesięcznych przygotowań. Jego wprowadzenie rozważano już 29 sierpnia 1980 r. na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR. Zrezygnowano wówczas z tego pomysłu nie widząc możliwości jego realizacji. Porozumienia sierpniowe i powstanie niezależnych związków zawodowych przywódcy PZPR od początku uznawali za przejściowe ustępstwo. Niezależna „Solidarność” na dłuższą metę była bowiem nie do pogodzenia z logiką ustrojową PRL. Przywódcy partii zakładali, iż związek musi zostać „rozbrojony” i poddany kontroli PZPR. Miały temu służyć środki polityczne, a gdyby te zawiodły, pozostawało jeszcze rozwiązanie siłowe.

Główny ciężar przygotowań spoczął na Ministerstwie Obrony Narodowej i Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Jeszcze w sierpniu 1980 r. Komitet Obrony Kraju (organ Rady Ministrów utworzony w 1959 r. do koordynacji spraw związanych z obroną i bezpieczeństwem państwa) wydał szefowi Sztabu Generalnego gen. Florianowi Siwickiemu polecenie rozpoczęcia prac studyjnych nad wprowadzeniem stanu wojennego, „ze względu na zagrożenie zewnętrzne państwa” (oczywiście w państwach socjalistycznych nie zakładano zagrożenia wewnętrznego). Natomiast według relacji płk. Ryszarda Kuklińskiego Sztab Generalny WP rozpoczął 22 października 1980 r. w trybie pilnym opracowywanie planu „W”. W skład zespołu kierowanego przez F. Siwickiego weszli generałowie Tadeusz Hupałowski, Jerzy Skalski, Antoni Jasiński i N. Dackowski oraz płk Ryszard Kukliński. Na początku następnego miesiąca, 4 listopada, na posiedzeniu KOK gen. Wojciech Jaruzelski informował, iż został przygotowany „zestaw niezbędnych aktów prawnych dotyczących stanu wojennego”. W marcu 1981 r. zostały też zatwierdzone przez KOK kolejne dokumenty, w tym m.in. „Ramowy plan działania sił zbrojnych w przypadku wprowadzenia stanu wojennego”.

Równolegle przygotowania prowadzono w resorcie spraw wewnętrznych. W ramach tych przygotowań bardzo istotną rolę odegrał Sztab MSW do kierowania operacją „Lato 80”, utworzony na mocy zarządzenia nr 031/80 ministra spraw wewnętrznych z 16 sierpnia 1980 r. Miał on koordynować działania wszystkich służb podległych resortowi spraw wewnętrznych w celu „zapewnienia bezpieczeństwa, ładu i porządku publicznego w kraju”. Właśnie na posiedzeniu tego sztabu 22 grudnia 1980 r. podjęto decyzję o przystąpieniu do realizacji taktyki „odcinkowych konfrontacji”. Realizacji tej taktyki miały towarzyszyć odpowiednie działania polityczne i propagandowe, oraz praca operacyjna MSW mająca na celu „zapewnienie panowania” nad ugrupowaniami umiarkowanymi lub niezdecydowanymi, a także ograniczenie roli Kościoła. 10 października 1980 r. wiceminister spraw wewnętrznych gen. Adam Krzysztoporski zobowiązał jednostki MSW do aktualizacji planu na wypadek „W” (czyli stanu wojny). Resort miał być gotowy do działania już 20 października. W ramach tej „aktualizacji” miano m.in. sporządzić listę osób przewidzianych do internowania (najstarsza z zachowanych list nosi datę 28 października 1980 r.), przygotować plan opanowania środków łączności, zabezpieczyć obiekty specjalne i wzmocnić ochronę granic.

Jedną z ważniejszych kwestii wymagających rozstrzygnięcia był zasięg terytorialny obowiązywania stanu wojennego. Jak wynika z zachowanych dokumentów, początkowo rozważano możliwość wprowadzenia stanu wojennego tylko na obszarze województwa lub kilku województw. Ostatecznie, w obawie przed strajkami solidarnościowymi zrezygnowano z tej koncepcji.

Choć Wojsko Polskie i siły podległe MSW gotowe było do wprowadzenia stanu wojennego już w połowie marca 1981 r. z decyzją o jego rozpoczęciu zwlekano jeszcze pół roku. Czynnikiem, który przez dłuższy czas powstrzymywał kierownictwo PZPR przed wprowadzeniem stanu wojennego, była obawa przed reakcją społeczeństwa. Dlatego też od marca 1981 r. główny akcent położono na przygotowanie propagandowe i działania o charakterze socjotechnicznym. Oczywiście działania te były prowadzone już wcześniej. Jednym z najważniejszych zadań resortu spraw wewnętrznych - w ramach przygotowań do wprowadzenia stanu wojennego - sformułowanym m.in. na posiedzeniu kierownictwa MSW z 4 października 1981 r., było „wpuszczanie przeciwnika w maliny”, „stawianie wroga w kompromitującym położeniu”, „utrzymywanie atmosfery napięcia” oraz „podgrzewanie nastrojów”, gdyż kolejne strajki mogą dać pretekst do wprowadzenia stanu wojennego. Efektem tych działań było m.in. nagranie i upowszechnienie radomskich obrad kierownictwa „Solidarności” na początku grudnia 1981 r.

Dezinformacji opozycji oraz jej zaskoczeniu operacją wprowadzenia stanu wojennego służyły również przeprowadzane z WP działania antyspekulacyjne i akcje przeciwko „elementowi kryminalnemu” pod kryptonimami „Pierścień” i „Element”. Miały one również na celu efekt propagandowy. Działania te zakończyły się pełnym powodzeniem, gdyż mimo świadomości narastającego konfliktu na linii władza-NSZZ „Solidarność” oraz pogarszającej

się sytuacji społeczno-politycznej w kraju wprowadzenie stanu wojennego (i sprawność z jaką to uczyniono) były dla zdecydowanej większości działaczy związku zaskoczeniem.

W swych przygotowaniach do wprowadzenia stanu wojennego resort spraw wewnętrznych nie zapominał o „zabezpieczeniu tyłów”, czyli zapewnieniu ochrony rodzinom funkcjonariuszy oraz emerytom i rencistom Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa. W obawie przed reakcją społeczeństwa zorganizowano system samoobrony tych osób w miejscu ich zamieszkania. W zakresie ochrony osób związanych z resortem skorzystano z pomocy wojska (wspólne patrole). Przewidywano też możliwość rozśrodkowania rodzin funkcjonariuszy oraz resortowych emerytów i rencistów. Przygotowania te świadczą o graniczącej z psychozą obawie przed społeczeństwem, która ogarnęła władze komunistyczne i związany z nią establishment. Potwierdza to także inicjatywa tworzenia oddziałów samoobrony, złożonych z członków aparatu partyjnego i państwowego oraz stronnictw sojuszniczych, „których życie lub zdrowie przy niekorzystnym rozwoju wydarzeń może być zagrożone ze strony elementów wrogich”. Decyzja o tworzeniu tych grup została podjęta jeszcze w 1980 r., zaś ostateczne decyzje wykonawcze zapadły we wrześniu 1981 r. Według informacji złożonej na posiedzeniu Sztabu MSW 8 stycznia 1982 r. zabezpieczono 49 tys. jednostek broni i 7 mln sztuk amunicji z przeznaczeniem dla „aktywu”.

Niezależnie od przygotowań do wprowadzenia stanu wojennego, w tym internowania czołowych działaczy opozycji, z myślą o przyszłości przygotowywano kadry dla nowej „Solidarności” w pełni kontrolowanej przez władze. Mieli ją organizować wytypowani przez odpowiednie służby MSW umiarkowani działacze NSZZ „Solidarność”, a wśród nich oczywiście przedstawiciele resortowej agentury. Prace nad tego rodzaju scenariuszem rozpoczęto jesienią 1981 r. W stanie wojennym przeprowadzono nawet rozmowy z wytypowanymi osobami, ale ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu.

Na posiedzeniu Biura Politycznego w dniu 5 grudnia 1981 r. zaakceptowano wprowadzenie stanu wojennego, pozostawiając gen. Jaruzelskiemu wybór godziny „W”.

Z kolei posiedzenie Rady Państwa, na którym zatwierdzono odpowiednie przepisy prawne, rozpoczęło się po północy 13 grudnia 1981 r. Natomiast cała machina stanu wojennego została uruchomiona kilka godzin wcześniej. Rozkaz rozpoczynający działania resortu spraw wewnętrznych w ramach operacji został przekazany do komendantów wojewódzkich MO dziewięć godzin wcześniej. Nakazywał on rozpoczęcie pierwszych działań 12 grudnia 1981 r. o godzinie 23.30, jeszcze przed formalnym wprowadzeniem stanu wojennego.

POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza rozpoczynała stan wojenny bardzo osłabiona. Mimo podjęcia przez przywódców PZPR decyzji o aktywizacji partii w okresie stanu wojennego trwał rozpoczęty po sierpniu 1980 r. proces opuszczania jej szeregów. I tak od 13 grudnia 1981 r. do końca lutego 1983 r. liczba członków PZPR spadła o 384 962 osoby, czyli o 14,3%. Z drugiej strony w stanie wojennym zaktywizowali się radykalni działacze PZPR. Przy lokalnych komitetach aktyw tworzył Milicję Robotniczą, Gwardię Partii czy Grupy Samoobrony. Oddziały te w styczniu 1982 r. liczyły już około 60 tys. uzbrojonych osób.

Strategię kierownictwa PZPR po 13 grudnia chyba najlepiej oddaje stwierdzenie zawarte w tezach opracowanych w Komitecie Centralnym PZPR pod koniec grudnia 1981 r.: „partia kroczyć powinna taktycznie pół kroku z tyłu, pod osłoną wojska powinna odbudowywać swoje siły”.

W związku z wprowadzeniem stanu wojennego utworzony został pozakonstytucyjny organ złożony z wyższych oficerów, czyli Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Jak wynika z jej dokumentów, ukonstytuowała się ona w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. W jej skład weszło początkowo 20 oficerów i generałów WP. Na jej czele stanął gen. armii Wojciech Jaruzelski (I sekretarz KC PZPR, premier i minister obrony narodowej). Oprócz niego w skład WRON weszli: gen. broni Florian Siwicki (wiceminister obrony narodowej, szef Sztabu Generalnego), gen. broni Tadeusz Tuczapski (wiceminister obrony narodowej, szef Inspektoratu Obrony Terytorialnej), gen. broni Eugeniusz Molczyk (wiceminister obrony narodowej, Główny Inspektor Szkolenia MON), admirał Ludwik Janczyszyn (dowódca Marynarki Wojennej), gen. dywizji Czesław Kiszczak (minister spraw wewnętrznych), gen. dywizji Tadeusz Hupałowski (minister administracji, gospodarki terenowej i ochrony środowiska), gen. dywizji Czesław Piotrowski (minister górnictwa i energetyki), gen. dywizji Włodzimierz Oliwa (dowódca Warszawskiego Okręgu Wojskowego), gen. dywizji Henryk Rapacewicz (dowódca Śląskiego Okręgu Wojskowego), gen. dywizji Józef Użycki (dowódca Pomorskiego Okręgu Wojskowego), gen. dywizji Tadeusz Krepski (dowódca Wojsk Lotniczych), gen. dywizji Longin Łozowicki (dowódca Wojsk Obrony Powietrznej Kraju), gen. brygady Michał Janiszewski (szef Urzędu Rady Ministrów), gen. brygady Jerzy Jarosz (dowódca 1 Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej), płk Tadeusz Makarewicz (dowódca Zgrupowania Jednostek Zabezpieczenia MON), płk Kazimierz Garbacik (szef Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w Łodzi), płk rez. Roman Leś (prezes Zarządu Głównego Związku Byłych Żołnierzy Zawodowych), ppłk Jerzy Włosiński (dowódca Mazowieckiej Brygady Wojsk Obrony Wewnętrznej), ppłk Mirosław Hermaszewski (pierwszy i jedyny kosmonauta PRL). Później do tego grona został włączony gen. dywizji Zygmunt Zieliński (szef departamentu kadr MON).

Co ciekawe, niektórzy członkowie WRON – m.in. ppłk Hermaszewski, ppłk Włosiński, jak wynika z ich późniejszych relacji, o swoim udziale dowiedzieli się z... radia. Wedle dokumentów WRON jej celem była „ochrona porządku prawnego i stworzenie warunków przywrócenia ładu i porządku w kraju”. Miała być odpowiedzią na „antypaństwową i wywrotową działalność sił antysocjalistycznych”, które miały rzekomo przygotowywać „reakcyjny zamach stanu”.

Do końca grudnia 1982 r. Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego odbyła w sumie 14 plenarnych posiedzeń. Organizowała też szeroko nagłaśniane przez oficjalną propagandę spotkania z „przedstawicielami” robotników, rolników czy kobiet. W ich trakcie, jak to przestawiano w środkach masowego przekazu, jej członkowie „z uwagą” wysłuchiwali zgłoszone postulaty i wnioski, wcielając je później w życie. Do swych najważniejszych osiągnięć zaliczyła m.in. utrwalenie w dużej części społeczeństwa przekonania, że stan wojenny był „legalnym aktem obrony socjalistycznego państwa”, przezwyciężenie groźnego chaosu i sparaliżowanie „destrukcyjnej działalności przeciwnika” oraz zapoczątkowanie reform gospodarczych i przystąpienie do zwalczania zjawisk o szczególnej szkodliwości społecznej i gospodarczej (np. spekulacji, przemytnictwa). Wraz ze zniesieniem stanu wojennego WRON uległa rozwiązaniu.

Głównym ośrodkiem decyzyjnym po 13 grudnia 1981 r. nie była jednak ani Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, którą w oficjalnej propagandzie nazywano „administratorem stanu wojennego”, ani Biuro Polityczne KC PZPR. Podobnie jak w grudniu 1970 r., najważniejsze decyzje zapadały w nieformalnym gronie. Kierownictwo sprawował tzw. dyrektoriat, któremu przewodził gen. Jaruzelski. W jego skład wchodzili również minister spraw wewnętrznych gen. Czesław Kiszczak, wiceminister obrony narodowej Florian Siwicki, wicepremier Mieczysław Rakowski i trzech (z dziewięciu) sekretarzy Komitetu Centralnego PZPR: Kazimierz Barcikowski, Mirosław Milewski i Stefan Olszowski. Skład dyrektoriatu był płynny, wśród jego członków wymienia się także szefa URM gen. Michała Janiszewskiego, a także sekretarza KC PZPR Mariana Woźniaka.

Przywódcy partii wykorzystali stan wojenny nie tylko dla ochrony i wzmocnienia systemu, ale również dla umocnienia osobistej władzy. Niezwykle silną pozycję w tym okresie miał I sekretarz Wojciech Jaruzelski, pełniący równocześnie funkcje premiera, ministra obrony narodowej i przewodniczącego WRON. Umacniał ją, wprowadzając lojalnych mu wojskowych na wysokie stanowiska w aparacie partyjnym i administracyjnym. Proces rozpoczęty w 1981 r. uległ nasileniu po 13 grudnia. W pierwszym roku stanu wojennego na kierownicze stanowiska w aparacie partyjnym oddelegowano 32 oficerów WP, którzy objęli m.in. dziewięć stanowisk sekretarzy KW PZPR .

Wobec słabości PZPR rozważano nawet możliwość gruntownej weryfikacji jej członków, włącznie z „wariantem węgierskim”, czyli rozwiązaniem PZPR i utworzeniem nowej partii, pod inną nazwą. Jednakże propozycja zgłoszona przez Mieczysława Rakowskiego nie została zrealizowana. Zadecydowała o tym zapewne obawa „umiarkowanych” przywódców partii przed zwiększeniem roli skrzydła dogmatycznego, i tak już wzmocnionego poprzez wymianę aparatu terenowego po 13 grudnia. Ostatecznie przyjęto zgłoszoną w lutym 1982 r. przez Jaruzelskiego formułę „partia ta sama, ale nie taka sama”.

Władze PZPR stosowały po 13 grudnia starą taktykę „cięcia po skrzydłach”. Zwolnienie z funkcji czy zawieszenie działalności jakiejś grupy dotykało równocześnie tzw. „reformatorów” i „betonu”. Oczywiście w znacznie większym stopniu czystki te dotknęły ludzi podejrzanych o nadmierny liberalizm lub co gorsza sympatie do „Solidarności”. Znamienny był sposób przeprowadzania tych zmian. Przykładowo w styczniu 1982 r. odwołano I sekretarza KW PZPR w Gdańsku, Tadeusza Fiszbacha, i Andrzeja Żabińskiego, I sekretarza KW PZPR w Katowicach. Pierwszego, mającego w PZPR opinię liberała, odwoływał Kazimierz Barcikowski, również zaliczany do „prawego” skrzydła PZPR. Drugiego natomiast, promoskiewskiego dogmatyka, o dymisji informował Stefan Olszowski uważany za jednego z liderów skrzydła „lewicowego” w partii.

Tylko w ciągu pierwszego tygodnia stanu wojennego z pracy w aparacie partyjnym usunięto 2 sekretarzy komitetów wojewódzkich, 47 członków komitetów wojewódzkich, 62 pierwszych sekretarzy i 84 sekretarzy komitetów miejskich i równorzędnych, 38 pierwszych sekretarzy, 47 sekretarzy i 72 członków komitetów zakładowych, 2 pierwszych sekretarzy komitetów uczelnianych, 101 sekretarzy podstawowych organizacji partyjnych. Ponadto rozwiązano 34 podstawowe organizacje partyjne. Szczególnie dużo kontrowersji wśród szeregowych członków partii w województwie poznańskim wywołało usunięcie w maju 1982 r. Edwarda Skrzypczaka ze stanowiska I sekretarza KW PZPR w Poznaniu. Podobne emocje, tyle że z kolei na szczytach PZPR, wywołało usunięcie miesiąc później ze stanowiska I sekretarza KW PZPR w Warszawie Stanisława Kociołka. Dalszy ciąg „cięcia po skrzydłach” nastąpił w lipcu 1982 r., gdy ze stanowisk sekretarzy Komitetu Centralnego usunięto Hieronima Kubiaka, Stefana Olszowskiego i Mariana Woźniaka. Pod koniec 1982 r. rozprawiono się z ośrodkami organizacyjnymi partyjnych dogmatyków (Stowarzyszeniem Klubów Wiedzy Społeczno-Politycznej „Rzeczywistość”) i liberałów (krakowskim stowarzyszeniem „Kuźnica” i związanym z nim miesięcznikiem „Zdanie”). Ich przywódcy otrzymali nagany partyjne, a rola samych organizacji uległa marginalizacji.

Militaryzacji aparatu władzy towarzyszyło częściowe osłabienie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej jako głównego ośrodka politycznego. Świadczy o tym chociażby fakt, iż pierwsze posiedzenie Komitetu Centralnego PZPR w stanie wojennym odbyło się w końcu lutego 1982 r. (VII Plenum KC PZPR, 24-25 lutego 1982 r.) Szczególnie widoczne było to w polityce kadrowej (od października 1981 r. do listopada 1984 r. kierownikiem Wydziału Kadr KC PZPR był gen. Tadeusz Dziekan). Wiele decyzji było podejmowanych bez akceptacji odpowiednich instancji partyjnych. Oprócz wojska aspiracje odgrywania istotnej roli w polityce kadrowej zaczęło również zgłaszać Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Podstawowy spór (oprócz, rzecz jasna kwestii personalnych) w kierownictwie PZPR po 13 grudnia dotyczył oczywiście polityki wewnętrznej. W Biurze Politycznym KC PZPR znajdowali się zarówno politycy przekonani o konieczności dalszego zaostrzania represji i zdecydowanej rozprawy z działaczami „Solidarności” najniższego nawet szczebla, jak i działacze skłonni do stopniowego łagodzenia rygorów stanu wojennego.

Wraz z wprowadzeniem stanu wojennego, na podstawie uchwalonej przez Biuro Polityczne „Instrukcji kierowania partią w warunkach ogłoszenia stanu zagrożenia bezpieczeństwa państwa” (z 10 grudnia 1981 r.) wprowadzono dyrektywny charakter kierowania partią. W myśl tej instrukcji sekretariat komitetu wojewódzkiego otrzymał prawo podejmowania decyzji należących wcześniej do komitetu wojewódzkiego, podobnie rzecz się miała z sekretariatami komitetów dzielnicowych. Dzięki temu stało się możliwe dokonywanie zmian w składzie władz partyjnych „poprzez kooptację, mianowanie i odwoływanie”. Instrukcja ta dała też możliwość podejmowania decyzji normalnie zastrzeżonych dla organów kolegialnych przez „I sekretarza lub innego sekretarza wyznaczonego przez organ wykonawczy nadrzędnego komitetu”. Zakres jej stosowania stał się w styczniu 1982 r. przedmiotem sporu dogmatycznego i liberalnego skrzydła PZPR. I tak członek Biura Politycznego i sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Hieronim Kubiak ocenił, że dokument ten jest „stosowany zbyt szeroko”, a często zastępuje wręcz statut, co jest „niebezpieczne, bo partia już wcześniej była chora na dyrektywne kierowanie”. Polemizował z tym inny sekretarz KC, Włodzimierz Mokrzyszczak twierdząc, że „w wielu organizacjach stan jest taki, że można stosować tylko dyrektywny sposób kierowania, przynajmniej przez jakiś czas”.

Jednym z poważniejszych problemów rozpatrywanych przez przywódców PZPR po wprowadzeniu stanu wojennego stała się postulowana przez Episkopat druga wizyta papieża Jana Pawła II w Polsce. Początkowo była ona planowana na sierpień 1982 r., ale ostatecznie - w wyniku oporu władz PRL, które obawiały się wzrostu oporu społecznego przeciwko stanowi wojennemu - doszła do skutku dopiero niespełna rok później. Inna sprawa, że przywódcy PZPR najchętniej odłożyliby ją na jeszcze później. Być może, gdyby nie obawy przed reakcją społeczną, nawet ad calendas graecas. Przywódcy partii mieli też, jak wykazało posiedzenie Biura Politycznego PZPR z 11 czerwca 1982 r., inne pomysły „zneutralizowania szkodliwego wpływu” papieża, jak chociażby skrócenie planowanej wizyty do jednodniowego pobytu w Częstochowie czy przełożenie jej na jesień, na październik - przy niekorzystnych warunkach meteorologicznych. W czasie drugiej pielgrzymki w 1983 r., po przemówieniach Jana Pawła II do młodzieży i do wiernych diecezji szczecińskiej wygłoszonych w Częstochowie 18 czerwca, władze oskarżyły papieża o nawoływanie do buntu przeciwko władzy i rozpoczęcia wojny religijnej.

Podczas gdy na szczytach PZPR trwały spory i walki frakcyjne, terenowy aparat przystąpił po 13 grudnia do kontrofensywy. Oprócz wspomnianych już wcześniej grup samoobrony powołano także wojewódzkie sztaby informacji i propagandy, które opracowywały i kolportowały materiały propagandowe i agitacyjne (ulotki, plakaty itp.). Ponadto zorganizowano grupy łączników, których zadaniem było utrzymywanie łączności między zakładem pracy, a komitetem partii. Na działania PZPR na szczeblu lokalnym niewątpliwie wpływ miał negatywny stosunek załóg zakładów pracy w stosunku do jej członków. W pierwszych tygodniach stanu wojennego można wręcz mówić o izolacji członków PZPR. Towarzyszyła temu podsycana przez władze atmosfera zagrożenia w szeregach partyjnych, co oczywiście przydawało „bojowości” części jej członków.

Z drugiej strony, z partii odchodzili ludzie rozczarowani wybranym przez władzę rozwiązaniem siłowym. Często też wpływ na decyzję o odejściu miała presja środowiska. Odchodzący motywowali swą decyzję względami zdrowotnymi i „rozdźwiękami w rodzinie”. Szczególnie dotkliwe straty poniosła PZPR wśród inteligencji. Przykładowo, tylko w ciągu pierwszych dwóch miesięcy stanu wojennego z uczelnianych organizacji partyjnych odeszły 1862 osoby, w tym 136 profesorów i docentów oraz 1068 adiunktów i asystentów. Stanowili oni około 10% członków uczelnianych organizacji PZPR. Wobec niskiego stopnia „upartyjnienia” tego środowiska była to strata szczególnie dotkliwa, tym bardziej iż legitymacje oddawali przeważnie młodzi pracownicy naukowi.

Członkowie partii nie ograniczali się jedynie do odchodzenia z PZPR i demonstracyjnego wyrzucania legitymacji partyjnych, ale uczestniczyli również w strajkach i protestach przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego. I tak np. tylko w okresie od 21 do 30 grudnia 1981 r. za udział w strajku w Hucie im. M. Nowotki w Ostrowcu (13-14 grudnia 1981 r.) wydalono z partii 36 osób, skreślono z listy członków 37 osób, ukarano naganą i/lub ostrzeżeniem 69 osób. Ponadto pozbawiono funkcji dwóch sekretarzy oddziałowej organizacji partyjnej.

Ostatecznie „odnowiona” Polska Zjednoczona Partia Robotnicza wygrała bitwę w wojnie z „Solidarnością” i niepokornym społeczeństwem. Wygrała bitwę, ale przegrała wojnę. Nie sprawdziła się koncepcja jej przywódcy Wojciecha Jaruzelskiego o ostatecznym umocnieniu socjalizmu do... 1990 roku.

WOJSKO POLSKIE

W świadomości wielu Polaków dzień 13 grudnia 1981 r. będzie jeszcze długo kojarzyć się z uzbrojonymi żołnierzami na ulicach, pojazdami pancernymi w newralgicznych punktach wielu miast, wojskowymi komisarzami w zakładach pracy czy umundurowanymi postaciami w telewizyjnym okienku. Ludowe Wojsko Polskie we współpracy z organami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych realizowało zadania operacyjne, prewencyjno-porządkowe, polityczno-administracyjne i polityczno-propagandowe. Niestety, wiedza o działaniach Wojska Polskiego w ramach przygotowywania i wprowadzania stanu wojennego jest dalece niepełna. Wynika to przede wszystkim z niedostępności materiałów archiwalnych dotyczących resortu obrony narodowej.

Według Edwarda Jana Nalepy można wydzielić kilka grup zadań, które były realizowane przez wojsko w stanie wojennym. Należały do nich m.in.:

- ochrona i obrona wytypowanych obiektów państwowych,

- wspieranie działań interwencyjno-porządkowych organów MSW (mogło to mieć miejsce tylko w wyjątkowych wypadkach i za zgodą lub na rozkaz szefa Sztabu Generalnego WP),

- udzielanie ograniczonej pomocy władzom zakładów karnych i aresztów śledczych,

- zabezpieczenie broni i amunicji oraz materiałów wybuchowych (m.in. organizowanie systemu przyspieszonego odbioru produkcji zbrojeniowej zakładów przemysłowych).

Wojsko w ramach operacji wprowadzenia stanu wojennego rozpoczęło działania już 12 grudnia 1981 r. Tego dnia o godzinie 23.30 oddziały WP zablokowały cywilne węzły łączności (około 90 obiektów). W pół godziny później zostało zajętych 198 obiektów Polskiego Radia i Telewizji Polskiej. Natomiast 14 grudnia o godzinie 5.00 wojsko przejęło ochronę 250 innych obiektów, w tym czterech lotnisk cywilnych w Gdańsku, Poznaniu, Rzeszowie i Warszawie. Godzinę później skierowano - w celu „poprawy położenia operacyjnego” - w rejon Warszawy, Bydgoszczy, Gdańska, Szczecina, Poznania, Wrocławia i Górnego Śląska 10 związków taktycznych. Ponadto wojsko przystąpiło do ochrony linii komunikacyjnych kolejowych i drogowych. W sumie do zadań związanych ze stanem wojennym w pierwszej dobie jego obowiązywania użyto około 50 % stanu osobowego armii. Do godziny 20.00 dnia 14 grudnia we współpracy z MO wojsko zablokowało główne drogi dojazdowe do Warszawy, Bydgoszczy, Gdańska, Szczecina, Poznania, Wrocławia i Górnego Śląska. Tego samego dnia przejęto też pod ochronę kolejnych dwieście obiektów. Od 14 grudnia jednostki wojskowe wspierały też jednostki resortu spraw wewnętrznych w likwidacji strajków. Rozpoczęto też wzmacnianie sądów i prokuratur wojskowych. W tym celu podjęto uzupełnienia mobilizacyjne.

W pierwszych dniach stanu wojennego w akcjach odblokowywania strajkujących zakładów pracy (62 zakłady w 24 miastach) wzięło udział ponad 6000 żołnierzy WP wyposażonych w 580 czołgów, 500 bojowych wozów piechoty i 470 transporterów opancerzonych. Według dostępnych danych, w trakcie operacji wprowadzenia stanu wojennego łącznie użyto około 1750 czołgów i około 500 bojowych wozów piechoty. Natomiast do ochrony obiektów użyto około 15 tys. żołnierzy, a do zabezpieczenia linii komunikacyjnych kolejnych 6 tys. Wokół dużych aglomeracji (Warszawa, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Łódź, Katowice, Poznań, Lublin) rozmieszczono około 70 tys. żołnierzy.

Udział wojska w operacji stanu wojennego zmniejszał się w miarę „stabilizacji” sytuacji w kraju. Widać to było chociażby po liczbie ochranianych przez wojsko obiektów. Na początku stanu wojennego żołnierze WP ochraniali ponad 450 obiektów, a już do kwietnia 1982 r. ograniczono ich liczbę o 70. Skala zaangażowania wojska uległa dalszemu zmniejszeniu wraz z zawieszeniem stanu wojennego. Do czasu jego zniesienia wojsko ochraniało już tylko 97 obiektów (w tym wytypowane obiekty PRiTV oraz łączności, zakłady zbrojeniowe, obiekty energetyczne, część lotnisk cywilnych oraz rurociąg „Przyjaźń”) siłami około 2,5 tys. żołnierzy. Ponadto wojsko wsparło funkcjonariuszy MO i SOK w ochronie wytypowanych obiektów kolejowych.

Innym przejawem działalności wojska były tzw. działania demonstracyjne, czyli przejazdy kolumn wojskowych głównymi ulicami w większych aglomeracjach w celu zastraszenia ich mieszkańców. Miały one cel propagandowy i psychologiczny – obliczone były na zastraszenie społeczeństwa i zniechęcenie go do oporu. Inna sprawa, że działania te raczej nie przyniosły zakładanych efektów. Były prowadzone szczególnie intensywnie w pierwszych dniach stanu wojennego, np. 14 grudnia w Warszawie, 15 i 16 grudnia w Trójmieście, 16 grudnia w Poznaniu, 26-28 grudnia ponownie w Gdańsku i Gdyni. W kilku przypadkach zdecydowano się też na przelot na niskich pułapach maszyn bojowych np. 15 grudnia nad Gdańskiem, Gdynią, Elblągiem i Koszalinem. Zdecydowano się również na użycie kutrów rakietowych, np. 16 grudnia w portach Gdańska i Gdyni.

O ile w pierwszym etapie działań użyto jednostek operacyjnych (np. w Warszawie 16 Dywizji Pancernej z Elbląga i 4 Dywizji Zmechanizowanej z Krosna Odrzańskiego), to wraz z upływem czasu zaczęto na ich miejsce wprowadzać bataliony odwodowe szefów Wojewódzkich Sztabów Wojskowych. Zmniejszeniu ulegała też liczba tych jednostek: z 49 na początku 1982 r. (kilkanaście tysięcy żołnierzy) do 38 w maju 1982 r. (około 7500 żołnierzy) i dziewięciu po zawieszeniu stanu wojennego (około 1900 żołnierzy).

Łącznie do końca grudnia 1982 r. do działań w obrębie aglomeracji miejskich wydzielono siły sześciu związków taktycznych. Natomiast do działań interwencyjnych, blokujących, demonstracyjnych i patrolowych użyto na terenie każdego województwa po jednym batalionie odwodowym oraz 18 batalionów manewrowych. Do ochrony obiektów specjalnych (np. budynków PZPR i gmachów rządowych) i linii komunikacyjnych użyto dalszych 17 tys. żołnierzy. Rozwinięto do stanu wojennego 244 jednostki, powołując żołnierzy rezerwy. Ponadto dla potrzeb MSW wykonano 946 tzw. samolotów (łącznie 349 godzin).

Istotnym elementem aktywności wojska w stanie wojennym była działalność komisarzy wojskowych. Zostali oni powołani w niektórych resortach (np. w resorcie wymiaru sprawiedliwości), przy okręgach wojskowych, w województwach, w miastach i gminach oraz w zakładach pracy. Ich podstawowym zadaniem było czuwanie nad prawidłowym przebiegiem pracy w instytucjach zmilitaryzowanych, a także zapobieganie wrogim wystąpieniom na ich terenie. Ponadto czuwali oni nad realizacją zadań ustalanych przez władze w okresie stanu wojennego. W tym zakresie mieli współpracować z lokalnymi funkcjonariuszami PZPR. Współpraca ta nie zawsze układała się najlepiej, szczególnie gdy po kilku pierwszych dniach „przebudzili” się działacze partyjni i zaczęli stawiać wojskowym różne żądania. Zaczęło dochodzić do sporów kompetencyjnych, gdyż „aktyw” partyjny poczuł się zagrożony uszczupleniem swej roli (komisarze spowodowali ograniczenie roli nomenklatury partyjnej). Różny był też stosunek komisarzy do pracowników zmilitaryzowanych zakładów. Zdarzały się przypadki, że komisarze sprzyjali pracownikom i na przykład występowali w obronie osób sądzonych za udział w strajku.

Propaganda stanu wojennego przedstawiała komisarzy jako zaradnych i troskliwych gospodarzy, którzy zaprowadzali porządek w fabrykach, urzędach czy na kolei. W rzeczywistości bywało zupełnie inaczej, nierzadko byli to ludzie przypadkowi, nieprzygotowani do sprawowania swej funkcji. Często więc komisarze zajmowali się tak istotnymi problemami, jak np. odśnieżanie. Działali przez cały okres stanu wojennego, z tym że po jego zawieszeniu liczba ich uległa zmniejszeniu z 980 do 640. Kontynuowali oni swoją działalność w między innymi w resortach i urzędach centralnych, kuratoriach oświaty i wychowania, instytucjach górnictwa i energetyki oraz w blisko dwustu wytypowanych zakładach pracy.

Nie można też zapomnieć o działalności terenowych grup operacyjnych, które swoją działalność rozpoczęły jeszcze przed stanem wojennym (powołane 23 października 1981 r.). Utworzono je pod pozorem kontroli zakładów pracy w zakresie spraw związanych z obronnością kraju, a w stanie wojennym miały służyć pomocą komisarzom. W ich pracach uczestniczyło około 5000 żołnierzy zawodowych i 3000 żołnierzy służby zasadniczej (wraz z zawieszeniem stanu wojennego zakończyły działalność wszystkie wojewódzkie grupy operacyjne z wyjątkiem województw uznanych za najbardziej zagrożone działalnością opozycji: stołeczno-warszawskiego, katowickiego i gdańskiego).

Jak stwierdzano podczas posiedzenia Rady Wojskowej MON w dniu 5 marca 1982 r., pełnomocnicy KOK i członkowie terenowych grup operacyjnych byli niejako kotwicą WRON w terenie. Zapewniali realizację zadań „na rzecz wychodzenia z kryzysu” i umacniali socjalistyczne państwo.

Stan wojenny spowodował mobilizację komórek wojska odpowiedzialnych za propagandę. Zadaniem propagandy wojskowej było „kształtowanie wysokiej świadomości politycznej składu osobowego Sił Zbrojnych, jego świadomości moralno-politycznej i gotowości bojowej do obrony socjalistycznego państwa przed kontrrewolucyjnym zagrożeniem". Miała temu służyć konsolidacja wojskowych wokół zadań określonych przez WRON oraz oczywiście demaskowanie i neutralizacja poczynań „grup antysocjalistycznych”. Po 13 grudnia wydrukowano 40 plakatów o łącznym nakładzie 500 tys. egzemplarzy, 300 ulotnych materiałów propagandowych o łącznym nakładzie 660 tys. egzemplarzy przygotowanych przez Zarząd Propagandy i Agitacji Głównego Zarządu Politycznego WP. Materiały propagandowe opracowywano także w zarządach politycznych okręgów wojskowych oraz w mniejszym stopniu w wydziałach i sekcjach politycznych związków taktycznych i oddziałów. W Zarządzie Propagandy i Agitacji GZP WP utworzono nawet nieetatowy zespół ds. propagandy ulotnej. Opracowywał on ulotki w ciągu 24-36 godzin. Opracowano w nim 374 wzory ulotek w łącznym nakładzie ponad 4 mln egzemplarzy. Podobne zespoły, na mniejszą już skalę, działały na szczeblu okręgów wojskowych. Specjalne grupy propagandowe utworzono też w jednostkach wojskowych wykonujących „zadania specjalne" na terenie strajkujących zakładów pracy. W myśl wytycznych wojskowi propagandziści mieli docierać do załóg wozów bojowych tuż przed ich przystąpieniem do pacyfikacji strajkujących zakładów pracy.

Wojsko, podobnie jak MSW, wsparło działalność środków masowego przekazu, szczególnie telewizji. Na początku stanu wojennego program telewizyjny nadawano z zapasowego studia telewizyjnego, obsługiwanego przez specjalistów wojskowych i mieszczącego się na terenie pułku łączności przy ul. Żwirki i Wigury w Warszawie. Programy były przygotowywane przez dziennikarzy z redakcji wojskowych Polskiego Radia i Telewizji, którzy zastąpili prezenterów telewizyjnych i radiowych (kilku cywilów-prezenterów Dziennika Telewizyjnego na własną prośbę występowało w mundurach wojskowych). Działalność propagandową telewizji wspierali również realizatorzy wojskowej Wytwórni Filmowej „Czołówka". Powstawały w niej kroniki stanu wojennego oraz kilka cykli publicystycznych, w tym szeroko rozpowszechniany również w telewizji tryptyk „Gdy ważą się losy narodu”, „Dni nadziei, dni dramatu”, „Czas pracy, czas nadziei”.

W propagandzie wojskowej na dużą skalę wykorzystywano tzw. ruchome środki propagandy specjalnej. Do dyspozycji wydzielonych grup operacyjnych, tworzonych przez dowództwa okręgów przekazano m.in. 23 rozgłośnie elektroakustyczne oraz pięć drukarń polowych. W Warszawie uruchomiono polowy zespół redakcyjno-poligraficzny, którego zadaniem było przygotowywanie audycji elektroakustycznych, tekstów ulotek, apeli, plakatów oraz ich druk. Powstało około 120 wzorów ulotek o łącznym nakładzie 2,5 mln egzemplarzy, z czego około 50 tys. egzemplarzy z gatunku czarnej propagandy (specjalny gatunek propagandy posługującej się świadomym kłamstwem) i szarej propagandy (zawierającej nieco prawdy, ale odpowiednio przetworzonej).

Wojsko uczestniczyło również w prognozowaniu rozwoju sytuacji w kraju. W grudniu 1982 r. został utworzony Nieetatowy Zespół Prognoz Politycznych składający się z pracowników Głównego Zarządu Politycznego WP, Wojskowej Akademii Politycznej oraz Instytutu Badań Społecznych WAP. Podczas stanu wojennego zespół ten przygotował około 120 informacji, ekspertyz, prognoz, powielonych w 240 tys. egzemplarzy.

Bezpośrednio po feriach zimowych, na przełomie 1981 i 1982 r., w całym kraju odbyły się spotkania oficerów z nauczycielami i młodzieżą szkół ponad podstawowych i starszych klas szkół podstawowych. W ramach tej akcji przeprowadzono blisko 20 400 spotkań, w których uczestniczyło ponad 1,2 mln uczniów i 50 tys. nauczycieli. Z kolei podczas wakacji 1982 r. w ramach akcji „Lato 82" lektorzy wojskowi dotarli do większości obozów i kolonii. Łącznie przeprowadzono około 4000 spotkań, w których wzięło udział 250 tys. dzieci i młodzieży. Działania te kontynuowano również w późniejszym okresie. Działania w podobnej skali podjęto wobec młodzieży akademickiej. Studia wojskowe uczelni wspierali oficerowie z zarządów politycznych okręgów. Nie zaniedbano również załóg zakładów pracy. Przykładowo na przełomie sierpnia i września oraz w listopadzie 1982 r. około 6 tys. oficerów zorganizowało ponad 30 tys. spotkań lektorskich z robotnikami, często w godzinach pracy.

Działalność propagandowa w okresie stanu wojennego była niewątpliwie największą operacją tego typu w powojennych dziejach ludowego Wojska Polskiego. O jej skali świadczy fakt, iż po raz pierwszy zastosowano metody oddziaływania na ogół społeczeństwa, a nie na jego wybrane grupy.

MINISTERSTWO SPRAW WEWNĘTRZNYCH

Choć posiedzenie Rady Państwa, która formalnie wprowadziła stan wojenny, rozpoczęło się o godzinie 1.00 w nocy 13 grudnia 1981 r., to rozkaz rozpoczynający akcję „Synchronizacja” (rozpoczęcie działań resortu spraw wewnętrznych w ramach operacji wprowadzenia stanu wojennego) został przekazany do komendantów wojewódzkich MO już dziewięć godzin wcześniej. Jako pierwszy o 15.48 otrzymał go komendant wojewódzki MO w Katowicach płk Jerzy Gruba. Co ciekawe rozkaz ten nakazywał rozpoczęcie pierwszych działań jeszcze przed formalnym wprowadzeniem stanu wojennego.

12 grudnia 1981 r. o godzinie 23.30 miała się rozpocząć operacja „Azalia” polegająca na zajęciu obiektów Polskiego Radia i TV oraz zablokowaniu łączności telekomunikacyjnej. Na godzinę 24.00 wyznaczono z kolei rozpoczęcie operacji „Jodła”, czyli akcji internowania. Rozkaz przekazany przez wiceministra gen. Bogusława Stachurę zawierał też polecenie rozpoczęcia operacji „Klon” (przeprowadzenie przez funkcjonariuszy resortu rozmów ostrzegawczych z osobami, o których sądzono, iż mogą podjąć wrogą działalność), „Agora” (rozpoznawanie miejsc pobytu osób przewidzianych do internowania) i „Troska” (gotowość do realizacji planu ochrony i obrony rodzin funkcjonariuszy).

13 grudnia 1981 r. o godzinie 0.30 został przesłany do komendantów wojewódzkich MO i komendantów szkół resortowych w Szczytnie, Pile i Słupsku szyfrogram nakazujący wprowadzenie o godzinie 6.00 kolejnych elementów operacji wprowadzenia stanu wojennego, ujętych w tabeli sygnałów „Synchronizacja”. Były to m.in. operacje oznaczone kryptonimami: „Bryza” - wzmocnienie gminnych posterunków MO członkami ORMO, „Gwarek” - wstrzymanie wyjazdów prywatnych za granicę i ograniczenie wyjazdów służbowych, „Hajduk” - ograniczenie swobody działania personelu placówek dyplomatycznych i konsularnych państw kapitalistycznych, „Hala” - uniemożliwienie obywatelom PRL wejście do placówek dyplomatycznych i konsularnych państw kapitalistycznych, „Enigma” - zaostrzenie kontroli wykorzystania urządzeń poligraficznych i środków łączności w instytucjach, „Hamulec” - ograniczenie działalności korespondentów z krajów kapitalistycznych, „Lokata” - wycofanie broni palnej od wybranych osób, a także wydanie broni wyselekcjonowanym aktywistom partyjnym, „Kadet” - ograniczenie automatycznego ruchu telefonicznego, teleksowego i telegraficznego w relacjach międzymiastowych do potrzeb kierowania państwem, obronności oraz bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Operacją „Azalia” objęto 320 obiektów, w tym 60 w Warszawie, a zakończono ją o 4.00 rano bez żadnych prób oporu czy incydentów. W akcji uczestniczyło 700 funkcjonariuszy resortu spraw wewnętrznych oraz 1218 żołnierzy podległych MON, 1532 żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza oraz 1669 żołnierzy Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych. W jej efekcie władze za pośrednictwem radia i telewizji mogły zorganizować zmasowaną kampanię informacyjno-propagandową, a ludziom należącym do opozycji uniemożliwiono kontaktowanie się i podjęcie zorganizowanej akcji protestacyjnej w skali kraju.

Choć operację „Jodła” (internowanie wytypowanych wcześniej działaczy opozycji) wyznaczono na godzinę 24.00, to faktycznie internowania rozpoczęto jeszcze przed północą. Pierwszej nocy internowano 3173 osoby, a do 22 grudnia 1981 r. 5179 osób. Internowania udało się uniknąć jedynie nielicznym przywódcom „Solidarności” (byli to m.in. Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bogdan Lis, Mieczysław Gil).

W ramach operacji „Klon” (rozmów ostrzegawczych z osobami, które podejrzewano, iż mogą podjąć wrogą działalność) do 14 grudnia przeprowadzono 394 rozmowy profilaktyczne. W ich trakcie deklarację lojalności złożyło 349 osób, odmówiło zaś 45. Do 24 grudnia 1981 r. odbyło się 6307 „rozmów”, w trakcie których oświadczenie zobowiązujące do niepodejmowania wrogiej działalności podpisało 5625 osób, zaś 409 odmówiło jego podpisania (wszystkie te osoby zostały internowane).

W wyniku tych działań władzom udało się rozbić struktury „Solidarności”, co z kolei w istotny sposób wpłynęło na ograniczenie rozmiarów strajków i akcji protestacyjnych.

Oczywiście nie oznaczało to zaprzestania akcji internowań i rozmów profilaktycznych. I tak od 22 grudnia 1981 r. do 25 lutego 1982 r. internowano kolejne 1444 osoby (w tym 160 osób za działalność kryminalną). Równocześnie do końca lutego zwolniono 2505 osób. W tym samym czasie przeprowadzono 23 504 rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych, w wyniku któryc...