Burke James - Czy wam to czegoś nie przypomina.pdf - świat nauki - joliet_

KOMENTARZ

SKOJARZENIA

James Burke

Czy wam to czegoæ

nie przypomina?

pohamowane pragnienie po-

wrotu w rodzinne strony. Takie

has¸o wpad¸o mi w oczy, kiedy ostatnio

wertowa¸em zakurzon histori« zna-

chorstwa, nawiasem mwic tak nud-

n, ýe moýna by ni leczy bezsennoæ.

Znalaz¸em je w cz«æci poæwi«conej nozo-

logii, czyli naukowej klasyfikacji cho-

rb wedle symptomw, a wi«c ostatnie-

go krzyku mody w ærodowisku medy-

cznym XVIII wieku.

Tak si« z¸oýy¸o, ýe g¸wny spec w tej

dziedzinie w pnych latach szeædzie-

sitych XVIII wieku nazywa¸ si« William

Cullen i mieszka¸ w Szkocji. By¸ profe-

sorem teorii medycyny w niedawnio

otwartej Szkole Medycznej Uniwersyte-

tu Edynburskiego. W cigu ca¸ej d¸ugiej

i chwalebnej kariery napisa¸ jedn nie-

szczeglnie ciekaw prac« o parowaniu

cieczy. W owych czasach moýna jesz-

cze by¸o ýy, nie publikujc.

Najznakomitszym uczniem Willia-

ma Cullena (i facetem, ktry obj¸ po

nim katedr«) by¸ Joseph Black, s¸aw-

ny z trzech co najmniej powodw. Z tego,

ýe zawsze nosi¸ zielony jedwabny parasol,

ýe dokona¸ odkrycia ciep¸a utajonego

i dlatego mg¸ podpowiedzie Jamesowi

Wattowi, jak skonstruowa maszyn« pa-

row, i ýe za¸oýy¸ w Edynburgu klub dla

smakoszw, zwany powszechnie Oyster

(Ostryga). W tym elitarnym lokalu spoty-

kali si« regularnie luminarze szkockiego

renesansu (zdanie to przytaczam za Dic-

tionary of Scientific Biography) . Wærd tych,

ktrych moýna by¸o tam co tydzieÄ us¸y-

sze, jak g¸osz ca¸emu æwiatu wiedz«,

raczc si« frutti di mare , byli ekonomista

Adam Smith i dziæ juý prawie zapomnia-

ny znawca uk¸adu krýenia (oraz przy-

jaciel Blacka) James Hutton.

Przypuszczam, ýe w¸aænie Hutton za-

s¸ugiwa¸, zdaniem DSB , by go uzna za

cz¸owieka szkockiego renesansu. Studio-

wa¸ nauki humanistyczne, fizyk«, geo-

grafi«, prawo, medycyn« oraz chemi«

i zdoby¸ uprawnienia lekarza. Nast«p-

nie, jak to si« zdarza ludziom tak wszech-

stronnym, zosta¸ farmerem. A czemuý

by nie? Zapewne naturalne dla w¸aæci-

ciela ziemskiego zainteresowanie gleb

i ska¸ami sk¸oni¸o go do zaj«cia si« geo-

logi. Od 1764 roku zacz¸ robi wyciecz-

ki do co bardziej kamienistych obsza-

rw Wysp Brytyjskich, opukujc je i od-

¸upujc kawa¸ki ska¸. Najwi«cej uwagi

poæwi«ca¸ bazaltowi, z racji rozmaitych

wczesnych hipotez dotyczcych pocho-

dzenia Ziemi. Hutton by¸ najbardziej

przywizany do tej, ktra zak¸ada¸a, ýe

we wn«trzu naszej planety znajduje si«

roztopiony p¸ynny granit.

Najwidoczniej Hutton umia¸ zrobi

w¸aæciwy uýytek z m¸otka geologa, gdyý

w 1785 roku napisa¸ zarys skromnej na

pozr pracy, ktra ostatecznie zosta¸a

opublikowana pod rwnie skromnym

tytu¸em Theory of the Earth (Teoria Zie-

mi) i zaszokowa¸a wszystkich opisami

wielkich cyklicznych procesw: dewa-

stacji ldw w wyniku erozji, wyp¸uki-

si« ruder« w pseudogrecko-rzymsk re-

zydencj«. Kosztowa¸o to fortun«.

Jednym z jego wyrafinowanych na-

æladowcw by¸ ebenista George Hep-

plewhite, ktry umia¸ nada prostot«

i elegencj« co bardziej ekstrawaganckim

krzes¸om zaprojektowanym przez Ada-

ma. W 1788 roku Hepplewithe wyda¸

bestseller Cabinet-Maker and Upholste-

rerÕs Guide (Poradnik ebenisty i tapicera).

Zawarte w nim wzory by¸y cz«sto ko-

piowane (w Ameryce), ale nie zyska¸y

na og¸ uznania (w Anglii).

Hepplewhite poda¸ w swym poradni-

ku instrukcje dotyczce powlekania

mahoniu lakierem. Laka, w j«zyku

angielskim zwana teý Japan lacquer Ð

lakier japoÄski (przyby¸a wprawdzie

na Zachd z Chin, ale w XVII wieku,

kiedy sprowadzono j do Europy, ma¸o

kto rozrýnia¸ te kraje) 1 , zyska¸a sobie ta-

kie powodzenie u europejskich monar-

chw, ýe jedynie bogaczy by¸o na ni

sta. Poniewaý ChiÄczycy nie chcieli

zdradzi tajnikw jej produkcji, mniej za-

moýni musieli si« podda i zadowoli

szelakiem. Aý do 1732 roku, kiedy Tho-

mas Allgood z walijskiego miasta Pon-

typool wynalaz¸ nowy rodzaj lakieru,

ktry nazywano ãlak z PontypoolÓ. Je-

æli masz w domu puszk« na herbat« po

praprababce, ozdobion chiÄskimi figur-

kami, wiesz, o co mi chodzi. Wielk za-

let mieszanki oleju lnianego, umbry,

glejty o¸owiowej, smo¸y i terpentyny,

opracowanej przez Allgooda by¸a niýsza

od oryginalnej laki cena i wi«ksza do-

st«pnoæ. Lakierem tym udawa¸o si«

rwnieý powleka ýelazn, ocynowan

blach« taÄsz i ¸atwiej osigaln od drew-

na. Oczywiæcie jeæli ktoæ potrafi¸ wyra-

bia coæ z takiej blachy. A do tego trzeba

umie walcowa ýelazne arkusze.

Nietrudno zgadn, gdzie w owej epo-

ce znajdowa¸a si« najlepsza w regionie

ChiÄczycy nie chcieli

zdradzi tajnikw produkcji laki.

wania z¸ý przez morza, narastania przez

miliony lat formacji osadowych po to, by

ponownie uleg¸y unicestwieniu itd. Hut-

ton stwierdzi¸, ýe Ð jeæli procesy te zacho-

dzi¸y w przesz¸oæci rwnie powolnie, jak

przebiegaj wsp¸czeænie Ð to nasza pla-

neta jest nies¸ychanie stara, bez wzgl«-

du na to, co mwi Biblia. W¸aænie owa

szczypta geologicznego aktualizmu (tak

elegancko nazwali teori« Huttona jej

zwolennicy) mia¸a z czasem zainspiro-

wa Darwina.

Podczas owych wycieczek towarzy-

szy¸ Huttonowi kumpel z Edynburga,

John Clerk, podobnie jak on bywalec

Ostrygi i zami¸owany ¸owca ska¸. Prze-

szed¸ do historii jako autor rozprawy ãEs-

say on Naval TacticsÓ, ktra mia¸a zain-

spirowa zwyci«stwo admira¸a Nelsona.

Innym sukcesem Clerka by¸o poælubie-

nie siostry Roberta Adama, jednego z naj-

modniejszych architektw brytyjskich

XVIII wieku. Jeæli si« chcia¸o przyda

wn«trzu modnego, neoklasycznego wy-

stroju, angaýowano Adama, ktry w

mgnieniu oka przeobraýa¸ rozpadajc

å WIAT N AUKI GrudzieÄ 1998 105

C horoba: nostalgia. Objaw: nie-

walcownia ýelaza. Oczywiæcie w Ponty-

pool! Przez jakiæ czas ktoæ z rodziny All-

gooda pracowa¸ u w¸aæciciela tamtejszej

walcowni Johna HanburyÕego, wynalaz-

cy techniki uzyskiwania nadzwyczaj

cienkiej blachy w procesie przepuszcza-

nia rozgrzanego do czerwonoæci ýelaza

przez kilka zestaww walcw. Blach« t«

zanurzano nast«pnie w roztopionej cynie

i formowano z niej przedmioty nadaj-

ce si« do lakierowania mieszank All-

gooda. W czasie, kiedy Hanbury uru-

chamia¸ swoj walcowni«, niekwestiono-

wany prym w produkcji p¸yt i blach ýe-

laznych wid¸ Stjrnsund w Szwecji.

Niedoceniony geniusz Christopher Pol-

hem zaprojektowa¸ i zbudowa¸ tam nie-

s¸ychane maszyny o nap«dzie wodnym,

ktrymi moýna by¸o zrobi co tylko si«

chcia¸o z rozgrzanego metalu. Polhem

zaczyna¸ jako inýynier grnik. Dzi«ki

niemu Szwecja zyska¸a w dziedzinie

metalurgii reputacj«, ktr si« cieszy po

dziæ dzieÄ. Niezbyt wiele wiemy o Pol-

hemie. Pisa¸ o nim z podziwem pewien

m¸ody cz¸owiek, ktry razem z nim pra-

cowa¸ w Szwedzkim Krlewskim Za-

rzdzie KopalÄ. A z czasem zyska¸ sam

nieporwnanie wi«kszy rozg¸os, gdyý

zaj¸ si« sprawami, ktre Ð jak przy-

puszczam Ð moýna by okreæli jako

wznioælejsze.

Emanuel Swedenborg (pewnie domy-

ælacie si«, ýe o niego chodzi) by¸ rwnieý

cz¸owiekiem niezwykle wszechstronnym.

Zajmowa¸ si« humanistyk, geologi, me-

talurgi, paleontologi, latajcymi machi-

nami i ¸odziami podwodnymi, wydawa¸

pierwsze w Szwecji czasopismo nauko-

we i para¸ si« astronomi. W 1745 roku

dozna¸ objawienia i na rozkaz Boýy po-

rzuci¸ nauk« i technik« na rzecz Biblii. To

ogromnie odmieni¸o ýycie Swedenborga,

ktry sta¸ si« za¸oýycielem wsplnoty re-

ligijnej zwanej Now Jerozolim. 2

O Swedenborgu pisywa¸ amerykaÄ-

ski dziennikarz i biznesmen John Bige-

low, ktry w 1849 roku zosta¸ redak-

torem i wsp¸w¸aæcicielem New York

Evening Post . Drugim w¸aæcicielem by¸

wwczas jeden z najbardziej znanych

amerykaÄskich poetw romantycznych

nazwiskiem Bryant, piszcy o lasach i

strumieniach swych rodzinnych stron

Ð Berkshire Hills 3 . Przez ca¸e ýycie pra-

gn¸ tam powrci. Na imi« mia¸ Wil-

liam Cullen. Czy nie przypomina wam

to czegoæ z pocztku tego felietonu?

T¸umaczy¸

Boles¸aw Or¸owski

ZADZIWIENIA , cig dalszy ze strony 104

Rzodkiewnika zaæ wystarczy po pro-

stu w ca¸oæci zanurzy w roztworze

s¸ynnego wektora przenoszcego ro-

ælinne DNA (pochodzcego od bakte-

rii powodujcej tumorowate naroæle na

korzeniach roælin dwuliæciennych). Ma

on wbudowane specjalnie sklonowane

fragmenty DNA pozwalajce mu na

w¸czenie si« w przypadkowe miejsce

genomu roæliny. Licealista da¸by sobie

z tym rad«.

Ten ma¸y chwast hodowany jest w

oæwietleniu szklarniowym, setki osob-

nikw na niewielkich tackach z ziemi.

Po jakimæ czasie zaæ zbierane s nasiona.

Transformowane potomstwo Ð a kaýdy

osobnik ma miliardy komrek Ð ocenia

si« na oko. To doprawdy ekscytujce,

kiedy poærd tysica ma¸ych roælinek

dostrzeýe si« par« tuzinw zupe¸nie no-

wych form Ð jedne s skarla¸e, inne cie-

niutkie, pozosta¸e zaæ maj nietypow

liczb« p¸atkw w maleÄkim kwiatku; s

nawet takie, ktre wyrastaj w postaci

zielonego mi«sistego krýka, przypomi-

najcego ich kapuæcianych krewniakw.

Odpowiedzialne za te zmiany geny da-

je si« mniej wi«cej zlokalizowa na fi-

zycznej mapie genomu rzodkiewnika,

po czym transformuje si« nimi kolejne

roæliny, by nast«pnie dok¸adniej zbada

ich szczeglne w¸aæciwoæci.

Danio pr«gowany (Brachydanio rerio) ,

popularna rybka akwariowa, jest naj-

nowszym krlikiem doæwiadczalnym

w MIT. Ogladaliæmy te dojrza¸e, sre-

brzyste stworzonka centymetrowej d¸u-

goæci, ktre na skutek transformacji nie

by¸y prýkowane wzd¸uý cia¸a jak dzi-

kie osobniki, lecz w poprzek! To juý s

zwierz«ta podobne do nas Ð maj krew,

koæci, mzg, oczy i z¸oýone zachowa-

nia. Niewielka pasiasta rybka rozwija

si« szybko, jej jaja i zarodki, zupe¸nie

przezroczyste, nadaj si« do badaÄ mi-

kroskopowych, komrka po komrce,

jakby to by¸ gigantyczny C. elegans . W la-

boratoriach MIT znajdzie si« miejsce na

4 tys. nowych akwariw Ð trzy pomiesz-

czenia pe¸ne rybek zwyk¸ych i zmuto-

wanych. Dzi«ki technice rekombinacji

DNA moýna wi«c obj badaniami tak-

ýe jedn z gromad kr«gowcw.

Perspektywy tych badaÄ, odnoszcych

si« do wszystkich przejaww ýycia na

Ziemi, s bardzo szerokie. Dopiero za-

czynamy rozumie choreografi«, dzi«ki

ktrej taÄce genw zamieniaj si« w ro-

æliny i zwierz«ta. W jej z¸oýonoæci mie-

æci si« kombinatoryczne bogactwo æwia-

ta oýywionego, a jej modularne wzorce

ods¸aniaj si« przed badaczami z gatun-

ku, ktry cho do owego æwiata naleýy,

to przecieý jest takýe czymæ odr«bnym.

T¸umaczy¸

January Weiner 3

wie 302 i sk¸adaj si« one na 118 rodza-

jw precyzyjnie po¸czonych neuronw,

kaýdy zaæ z tych rodzajw zawiera od-

powiedni neurotransmiter chemiczny,

zazwyczaj taki sam jak u ludzi. Larwy

bez trudu ulegaj mutagenezie zanu-

rzone w roztworze mutagenu, ¸atwo si«

je hoduje, moýna je nawet czasem krzy-

ýowa, a ich dziwaczne potomstwo, z

ut«sknieniem oczekiwane przez bada-

czy, daje si« w nieskoÄczonoæ przecho-

wywa w kriogenicznych zamraýarkach.

Przez dziesitki lat to w¸aænie geny

najbardziej pociga¸y naukowcw: 50-

-metrowa wst«ga papieru wyp¸ywa z

pomieszczeÄ laboratoryjnych i wije si«

wzd¸uý korytarza Ð to cigle rosnca se-

kwencja genomu znanego nam juý ni-

cienia, szeæ chromosomw rozpisanych

na pary zasad. Cho wciý jeszcze ist-

niej w niej luki, juý w tym roku praca

zostanie ukoÄczona; oko¸o 100 mln par

zasad koduje informacj« o ca¸ym nicie-

niu. Najpilniejszym zadaniem b«dzie

stworzenie funkcjonalnej mapy gene-

tycznej na podstawie tego zaszyfrowa-

nego zapisu.

W¸aænie teraz mapa fizyczna geno-

mu tego robaka analizowana jest na ca-

¸ym æwiecie, zarwno za poærednict-

wem Internetu, jak i w poszczeglnych

laboratoriach naukowych. Kluczem do

odgadni«cia jej znaczenia s podobne

sekwencje genw znajdowane w mniej

licznych badaniach prowadzonych na

innych robakach, a takýe poznane juý

fragmenty DNA droýdýy, muszek owo-

cowych i myszy; homologiczne geny

u cz¸owieka teý nie s niczym niezwy-

k¸ym. DNA otrzynuje si« z nicieni-mu-

tantw, ktrych defekty zosta¸y ãwyle-

czoneÓ przez wprowadzenie prbnych

obcych genw. Fragmenty DNA C. ele-

gans , ktre moýna tak zastpi, s na-

st«pnie badane lub nawet syntetyzowa-

ne za poærednictwem technik inýynierii

genetycznej.

Dzi«ki nieduýemu chwastowi, zwa-

nemu rzodkiewnikiem pospolitym (Ara-

bidopsis thaliana) , zazieleni¸y si« po-

mieszczenia biologiczne MIT oraz wie-

lu innych laboratoriw Ð zw¸aszcza

w cigu ostatnich pi«ciu lat. Niewiel-

kie rozmiary, ¸atwa hodowla, samoza-

pylanie i dziesitki tysi«cy maleÄkich

nasionek, ktre wytwarza kaýdy osob-

nik, to oczywiste zalety tej roælinki;

najwspanialsze jednak by¸o odkrycie,

jak moýna transformowa jej komrki.

Tradycyjnie trzeba przygotowa i trans-

formowa kaýd komrk« roælinn, a

potem pozwoli jej namnoýy si« w ho-

dowli tkankowej, co jest procesem z¸o-

ýonym i d¸ugim Ð trwa wiele miesi«cy.

Przypisy redakcji:

1 Nazwano j prawdopodobnie japoÄsk, dlatego

ýe ýywicy dostarcza sumak lakowy, drzewo pocho-

dzce wprawdzie z Chin, ale od VI wieku hodowa-

ne systematycznie w Japonii.

2 Za¸oýycielami tego Koæcio¸a byli uczniowie Swe-

denborga juý po jego æmierci.

3 üaÄcuch niskich gr w Massachusetts.

106 å WIAT N AUKI GrudzieÄ 1998

Burke James - Czy wam to czegoś nie przypomina.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: