Mitologia
ACHERON, jedna z rzek (rzeka Smutku) państwa zmarłych Hadesu.
ACHILLES, mit. gr. bohater Iliady Homera, czczony w niektórych rejonach Grecji jako heros; najdzielniejszy z Greków walczących pod Troją, syn Peleusa (stąd zw. Pelidą) i Tetydy, zabójca Hektora; jako niemowlę Achilles został obmyty przez Tetydę w wodach Styksu, co uczyniło go odpornym na ciosy; przez nieuwagę matki wrażliwa pozostała jednak pięta (tzw. pięta Achillesa); zginął trafiony w nią strzałą Parysa; w sztuce gr. przedstawiany od VII w. p.n.e., zwykle jako młody wojownik bez specjalnych atrybutów, w malarstwie wazowym, w rzeźbie pełnej (posąg w świątyni Ateny w Tegei) i reliefie; w sztuce nowoż. temat lit. (m.in. Stacjusz, J.W. Goethe, S. Wyspiański), mal. (m.in. P.P. Rubens, A. van Dyck, G.B. Tiepolo) i muz. (m.in. A. Scarlatti, A. Caldara, G. Paisiello).
AFRODYTA, mit. gr. bogini miłości i piękna, utożsamiana z rzym. Wenus; jedno z gł. bóstw panteonu gr.; pewne cechy Afrodyty wskazują na jej wsch. pochodzenie (Asztarte); Afrodyta roztacza opiekę nad kochankami (Jazon i Medea) i ucieleśnia zmysłowe piękno, któremu każdy musi ulec (Hipolit, Pazyfae); wg jednej z wersji miała powstać z piany mor. [gr. aphrós ] zroszonej krwią okaleczonego boga nieba, Uranosa (Afrodyta Urania), wg innej, była córką Zeusa i Dione, boginią miłości zmysłowej, powszechnie spotykanej (Afrodyta Pandemia); obok żeńskiego pojawia się też aspekt męski Afrodyty (kult brodatej Afrodyty i męskiego Afroditosa); atrybuty Afrodyty: przepaska i zwierciadło, róża i mirt, gołąb i wróbel, łabędź, zając i kozioł; czczona gł. na Cyprze (sanktuaria w Pafos i Amathus), w Azji Mniejszej, Atenach (tzw. świątynia Afrodyty i Erosa w ogrodach), pd. Italii i na Sycylii. Najsłynniejsze przedstawienia Afrodyty w sztuce gr. to: Afrodyta z Knidos Praksytelesa z IV w., Afrodyta Medycejska, Afrodyta Kapitolińska oraz Afrodyta z Melos (Wenus z Milo); w sztuce nowoż. temat podejmowany m.in. przez S. Botticellego, Tycjana, Tintoretta.
AMALTEJA, łac. Amalthea, mit. gr. piastunka, która na Krecie karmiła małego Zeusa, chroniąc go przed Kronosem (chciał go pożreć); przedstawiana jako koza lub nimfa; ułamany przez Zeusa w czasie zabawy róg kozy Amalteji stał się za jego sprawą „rogiem obfitości”, zw. też rogiem Amalteji; wdzięczny Zeus przeniósł Amalteję między gwiazdy.
AMBROZJA [gr.], mit. gr. pokarm bogów zapewniający im nieśmiertelność oraz wieczną młodość i piękność.
APOLLO, Apollon, mit. gr. bóg obrzędów oczyszczających, wróżbiarstwa i muzyki, od VI w. p.n.e. uważany za boga światła słonecznego. Według mitu syn Zeusa i Leto, bliźni brat Artemidy; kult Apolla miał zasięg panhelleński (sanktuaria w Dafne, Mallos, Termos, na w. Delos); Delfy — siedziba wyroczni Apolla, którą zdobył zabijając smoka Pytona, były od VII w. p.n.e. gł. ośr. rel. Greków. Apollo chronił ludzi przed złem, zwł. przed chorobami, a jednocześnie przypisywano mu zsyłanie zarazy i powodowanie nagłej śmierci (opis zarazy w I księdze Iliady); strzegł trzód przed wilkami i pól przed szkodnikami; był patronem młodzieży i opiekunem sztuk (Apollo Musagetes); gł. atrybuty Apolla to łuk i lira. W Rzymie, znany dzięki Etruskom już od VI w. p.n.e., był związany z Księgami sybillińskimi i leczeniem chorych (Apollo Medicus); otaczany szczególną czcią przez ces. Oktawiana Augusta. W literaturze chrześc. uważany za szatana lub za Chrystusa walczącego z Pytonem. W sztuce staroż. występuje jako ideał męskiej, młodzieńczej piękności: Apollo Kapitoliński, Apollo Barberini, Apollo Belwederski Leocharesa, Apollo Sauroktonos [’zabijający jaszczurkę’].
ARTEMIDA, mit. gr. dziewicza bogini lasów i łowów, utożsamiana z rzym. Dianą, córka Zeusa i Leto, bliźniacza siostra Apollina; pani dzikich zwierząt (potnia theron), opiekunka rybaków i podróżnych na morzu; patronka położnic, nowo narodzonych dzieci i młodzieży do momentu osiągnięcia dojrzałości; bogini życzliwa i mściwa zarazem — przypisywano jej powodowanie nagłej śmierci, zwł. młodych kobiet (Niobe); od V w. p.n.e. uważana za boginię Księżyca; imię Artemidy o nie wyjaśnionej etymologii sięga czasów przedgr.; z powodu wieloaspektowości i popularności kultu, Artemidę utożsamiano z Isztar, Anat, Hekate, Bendis; w mitach (stosunkowo nielicznych) związana z Titiosem, Akteonem, Orionem, Hipolitem, Kalisto; gł. ośr. kultu Artemidy: Efez (Artemizjon w Efezie), Sparta, Tauryda (Krym). Najsłynniejsze wyobrażenia w sztuce gr.: m.in. Diana z Wersalu (rzym. kopia wg Leocharesa, Luwr), Artemida z Gabii (rzym. kopia wg Praksytelesa, Luwr); temat podejmowali również malarze nowoż. (m.in. Correggio, L. Cranach, Tintoretto, P.P. Rubens).
ATENA, Pallas Atena, Pallada, mit. gr. prastara bogini władców i ich pałaców położonych na akropolach miast; później jako Atena Polias [‘opiekunka miasta’]; dziewicza (Partenos) bogini mądrości; opiekunka małżeństwa, utożsamiana z rzym. Minerwą; w przeciwieństwie do Aresa, patronka wojny sprawiedliwej, strategii, taktyki i podstępów wojennych (Atena Areja, Atena Promachos); sprzyjała wszelkim sztukom i kunsztom (Atena Ergane ‘robotnica’); uważana za patronkę wszelkich zajęć typowych dla cywilizacji ludzkiej; opiekunka bohaterów, m.in. Bellerofonta, Perseusza, Heraklesa, Jazona i Odyseusza; umiłowana córa Zeusa (miała prawo do noszenia egidy i ciskania piorunów), z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi, w chwili narodzin; nacz. bóstwo Aten (Partenon), które zdobyła w rywalizacji z Posejdonem; ku jej czci obchodzono święta: Plynteria, Arreforia i najwspanialsze — Panatenaje. Atena w sztuce gr.: Atena z Marsjaszem, grupa rzeźb. Myrona; kolosalna Atena Promachos, Atena Lemnia i Atena Partenos Fidiasza; Atena trzymająca za włosy giganta, fryz z Pergamonu; w sztuce nowoż. temat podjęli m.in. B. Cellini, S. Botticelli, Rembrandt.
CERBER, mit. gr. pies trzygłowy pilnujący bram Hadesu; wyprowadzenie go na ziemię było jedną z 12 prac Heraklesa; pot. groźny, nieustępliwy stróż, dozorca.
CYKLOPI, mit. gr. olbrzymi o jednym oku pośrodku czoła; wg Hezjoda synowie Uranosa i Gai: Brontes [‘grzmot’], Steropes [‘błyskawica’] i Arges [‘piorun’], pomocnicy Zeusa w walce z tytanami; wg Odysei Homera dziki lud pasterski, towarzysze Polifema; cyklopom przypisywano w starożytności wzniesienie budowli z potężnych bloków skalnych zw. cyklopowymi murami.
DEMETER, mit. gr. jedno z najstarszych bóstw ziemi uprawnej, a przede wszystkim bogini zbóż; w mitologii rzym. — Ceres; w odróżnieniu od dziewiczej Artemidy jest istotą żeńską ujarzmioną (wg mitu arkadyjskiego) przez Posejdona, który przybrał postać ogiera; matka Kory (Persefony) porwanej przez Hadesa, władcę świata podziemnego; za cenę cierpień matki i córki, która miała przebywać jedną trzecią roku z Hadesem, ziemia rodzi plony, dając ludziom pokarm, nie dziki, lecz „udomowiony”, demetryjski; stąd też Demeter była opiekunką życia osiadłego i spraw z nim związanych; ośr. jej kultu było Eleusis (eleuzyńskie misteria). Główne święta: Tesmoforie (obchodzone tylko przez kobiety zamężne) i Talizje (święto żniw). Z kultu Demeter, związanego z odradzaniem się ziarna, wyłoniła się idea nieśmiertelności duszy. Temat staroż. poezji gr. (przede wszystkim hymn homerycki do Demeter, Kallimach, Teokryt) i rzeźby (reliefy z Eleusis, Demeter z Knidos), malarstwa pompejańskiego; w czasach nowoż. podejmowali go m.in. P.P. Rubens i A. Böcklin.
DIONIZOS, Bakchos, Bachus, mit. gr. bóg sił witalnych natury i wina, związany również z życiem pozagrobowym; utożsamiany z rzym. Liberem; wg mitu syn Zeusa i Semele, w rzeczywistości postać Dionizosa (znana na Peloponezie już w XIII w. p.n.e.) została ukształtowana z elementów minojsko-mykeńskich oraz trackich (orgiastyczne formy kultu) i wsch. (Dionizos jako opiekun wegetacji, zwł. winnej latorośli); najważniejsze święta to ateńskie Dionizje i rzym. bachanalie; kult Dionizosa połączono z kultem Apollina w Delfach oraz Demeter i Persefony w Eleusis; w literaturze popularny jest wątek narodzin Dionizosa (Iliada XIV) oraz podróży po świecie (m.in. mity o Penteuszu i Ariadnie); atrybuty Dionizosa: gałąź winorośli, tyrs, maski tragiczne oraz symbole życiowej witalności — fallus, byk i kozioł. W sztuce archaicznej ukazywany często w gronie menad i satyrów jako mężczyzna w sile wieku, brodaty, w szatach trackich bądź frygijskich; w sztuce klas. jako nagi młodzieniec (wsch. przyczółek Partenonu; tors Dionizosa, Neapol; malarstwo rzym. w Pompejach; sarkofagi); w literaturze: Eurypides Bachantki, Nomos Dionysiaka.
ELIZJUM, Pola Elizejskie, mit. gr. świat pozagrobowy, miejsce pobytu dusz ludzi prawych, lokowane na krańcach świata (wg Homera) lub w Hadesie.
GAJA, Ge, Ziemia-Matka, mit. gr. wyłoniony z Chaosu żywioł pierwotny, z którego powstały pokolenia bogów; wg Hezjoda matka Gór, Pontosa (morze) i Uranosa (niebo), a ze związku z nim — tytanów, cyklopów, gigantów i sturamiennych olbrzymów; z czasem stała się boginią płodności, Wszechrodzicielką, poręczycielką przysiąg, bóstwem znającym tajemnice Przeznaczenia, opiekunką pierwszych wyroczni; w mitologii rzym. Tellus.
HADES, mit. gr. bóg świata zmarłych, władca podziemi, surowy i bezlitosny; syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Posejdona, Hery, Hestii i Demeter, małżonek Persefony; w okresie pohomeryckim utożsamiany z Plutonem, bogiem bogactw i dostatku mającego swe źródła we wnętrzu ziemi; pod tym imieniem znany w Rzymie; Hades, poza nielicznymi wyjątkami, nie miał własnego kultu ani świątyń; jego drzewem był cyprys, kwiatem — narcyz, zwierzęciem ofiarnym — czarna owca. W mitach występuje w zasadzie tylko w epizodzie porwania Persefony; Hades wyobrażany w długiej szacie z berłem i kluczami w rękach (jako Pluton — z rogiem obfitości) występował w gr. malarstwie ściennym (Polignot) i wazowym oraz rzym. (pompejańskim), często w scenie porwania Persefony; w czasach nowoż. w rzeźbie (m.in. G.L. Bernini, F. Girardon) i w malarstwie (Rembrandt).
HEFAJSTOS, mit. gr. bóg ognia i kowalstwa, opiekun rękodzielników; pierwotnie anatolijski bóg ognia, czczony gł. na wulk. wyspie Lemnos; brzydki i chromy syn Zeusa i Hery (lub tylko Hery), mąż Afrodyty i Charis, uosabiających piękno i wdzięk towarzyszące sztuce; wyobrażany z młotem lub obcęgami w rękach; z pracowni Hefajstosa (m.in. w Etnie na Sycylii) pochodziły: zbroja Achillesa, wóz Heliosa, kute przy pomocy cyklopów pioruny Zeusa, strzały dla Erosa, mechaniczne służebne, Pandora i in.; utożsamiany z rzym. Wulkanem. Postać Hefajstosa występowała w staroż. gr. malarstwie wazowym, w czasach nowoż. była tematem rzeźby (np. R. Donner), malarstwa (m.in. D. Velázquez, P.P. Rubens, A. van Dyck, G.B. Tiepolo), muzyki operowej (Ch.W. Gluck i in.) i baletu.
HEKATE, mit. gr. bogini magii i czarów, pochodzenia małoazjat. (Karia); początkowo dobroczynna bogini, następnie bóstwo chtoniczne porównywane z Persefoną; czczona gł. na rozdrożach (łac. trivia), które szczególnie miały sprzyjać czarom i gdzie nocą składano jej ofiary, gł. z psów; atrybuty Hekate to pochodnia, bicz i wąż.
HERA, mit. gr. bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej; opiekunka kobiet zamężnych; wg Hezjoda córka Kronosa i Rei, siostra i...
AKlag14