I i II Pojęcie oraz składniki państwa. Cechy pańsrwa.doc

Bogumił Szmulik, Marek Żmigrodzki

Bogumił Szmulik, Marek Żmigrodzki

Rozdział I

POJĘCIE, SPOSOBY DEFINIOWANIA ORAZ CECHY PAŃSTWA

1. POJĘCIE I NAZWA PAŃSTWA

Ewolucja pojęcia „państwo" jest dość skomplikowana. U Greków nosiło ono nazwę polis, oznaczającą miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem. Rzymska terminologia polityczna znalazła z kolei termin civitas, rozumiany jako:

1) gmina pełnoprawnych obywateli,

2) państwo obywateli rzymskich.

Państwo w terminologii rzymskiej było określane również jako wspólnota wszystkich obywateli (res publica). Kiedy Rzym rozrósł się terytorialnie, zaczęto określać państwo rzymskie terminem „imperium". Natomiast z terminu res publica powstał pierwszy człon oficjalnej nazwy naszego państwa. Termin ten bowiem przetłumaczono dosłownie jako „Rzeczpospolita".

Istotna zmiana w nazwie organizacji państwowej nastąpiła w średniowieczu. Odchodząc od pojęć świata starożytnego, wprowadzono wtedy nazwę państwa jako kraju (terra). Najważniejszy stał się zatem czynnik terytorialny, co odpowia­dało dominującej wówczas doktrynie patrymonialnej.

Pierwsze nowoczesne wyrażenie, czyniące zadość potrzebie określenia wszel­kich ogólnych tworów państwowych, powstało we Włoszech w wieku XVI. Zasto­sowano pojemny termin stato, wywodzący się z łacińskiego stare - stać i status -rzeczownik opisujący warunki bytu, położenie, stan. Rzymscy pisarze, jak Cyceron czy Ulpian, oraz późniejsi, średniowieczni prawnicy używali terminu status civitatis lub status regni. To użycie terminu status odnosiło się jednak do statusu władcy, stabilności lub elementów niezbędnych dla stabilności. Dopiero Machiavelli w XVI w. użył termin stato w takim znaczeniu, jakie dało się zastosować do każde­go z istniejących państw, bez względu na jego wielkość czy charakter ustroju pa­ństwowego. Na tej podstawie wykształciły się w ciągu XVI i XVII w. następne ter­miny: francuski - VEtat, angielski - State, a w późniejszym okresie niemiecki - der Staat itp.

Języki słowiańskie wytworzyły własne terminy. W naszym kraju używany jest termin „państwo", pochodzący od „pan", oznaczającego w języku potocznym mo­żliwość „panowania", czyli wykonywania władzy. Podobnie jest w języku rosyj­skim, który wytworzył pojęcie gosudarstwo, pochodzące od gosudara, czyli „pana".

2. SPOSOBY DEFINIOWANIA PAŃSTWA

Definiowanie znaczenia terminu „państwo" we współczesnym języku polskim nie jest sprawą prostą. Posiada on bowiem obecnie wiele różnorodnych znaczeń, nie mówiąc nawet o znaczeniach historycznych, określających na przykład „pań­stwo" jako klucz majątków (np. państwo Wiśniowieckich).

W naukach politycznych i prawnych termin ten oznacza:

1) okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej („państwo" jako kraj),

2) ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa (społeczeństwo zorganizo­wane w państwo),

3) organizację ludzi, rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej („państwo" jako grupa społeczna zorganizowana),

4) tę część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub re­alizuje wszelkie związane z tą władzą czynności („państwo" jako aparat pań­stwowy),

5) podmiot własności państwowej („państwo" jako fiskus, skarb państwa i pod­miot prawa międzynarodowego).

Można wyróżnić pięć typów definicji państwa:

1) funkcjonalne, 2) strukturalno-elementowe, 3) psychologiczne, 4) socjolo­giczne, 5) klasowe.

Definicje funkcjonalne opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym. Takie podejście zaprezentował już w XVII wieku Hugo Grotius. Stał on na stanowisku, że państwo jest to zrzesze­nie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa oraz dla dobra po­wszechnego; Współcześnie zwraca się uwagę na władcze funkcje państwa. Przykładem takiego podejścia jest definicja zaprezentowana przez J. R. Pennocka i D. G. Smitha, zdaniem których jest to: „społeczna organizacja mająca roz­strzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone tery­torium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i za­bezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku" (J. R. Pennock, D. G. Smith, Political Science. An Introduction, The Macmillan Compa­ny, New York 1964, s. 5-6).

Zaletą takiego sposobu określania pojęcia „państwo" jest dokładniejsze wyjaś­nienie jego istoty, wadą zaś pominięcie cech, które pozwalają odróżnić państwo od innych organizacji społecznych.

Definicje strukturalno-elementowe bazują na sformułowanej przez Georga Jellinka (1851-1911) teorii trzech elementów. Jellinek, klasyk niemieckiej nauki o państwie i prawie, zaproponował definicję państwa uwzględniającą trzy nastę­pujące elementy: ludność, terytorium i władzę zwierzchnią (Staatsvolk, Staatsge­biet, Staatsgewalt).

Wielu autorów zgodziło się z poglądem Jellinka, określając państwo jako trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium, podlegających jednej, wyłącznej władzy zwierzchniej. Niemniej jednak inni autorzy podkreślają, że do uznania istnienia danego państwa jest niezbędny jeszcze jeden element - suwe­renność. Ta koncepcja nie wydaje się nam uzasadniona, gdyż G. Jellinek, mówiąc o władzy zwierzchniej, zdawał sobie wyraźnie sprawę z tego, że jest to władza su­werenna, aczkolwiek w swoim określeniu wyraźnie jej nie wymienia.

Autorów definicji psychologicznych reprezentuje w naszej literaturze przed­miotu Leon Petrażycki. Według jego koncepcji, państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki takie zachodzą głównie na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi. Prawem rządzącego jest wydawanie określonych decyzji i wymaganie ich realizacji, a obo­wiązkiem rządzonego jest wykonywanie tych decyzji pod groźbą użycia przymusu państwowego.

Definicje socjologiczne określają państwo jako społeczność polityczną. Zda­niem W. Wesołowskiego, państwo to „zespół ludzi występujących jako człon­kowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy" (W. Wesołowski, Klasy, warstwy, władza, Warszawa 1966, s. 39).

Zdaniem Arystotelesa - którego można pod pewnym względem uznać nawet za swoistego prekursora socjologicznego podejścia do państwa - państwo to zdol­na do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych pewnej zbiorowości ludzi, a mająca za cel doskonałe życie. Zaletą tej definicji jest z pewnością zwrócenie uwagi na problem społeczeństwa i znaczenie oddziaływania społeczeństwa na isto­tę i charakter państwa, wadą zaś - zbytnia ogólnikowość.

Definicje klasowe są swoistą odmianą definicji socjologicznych - część z nich - pozostających pod wpływem K. Marksa, wskazuje na to, że państwo jest instru­mentem klasowego panowania z uwagi na dominację klas posiadających. Inni przedstawiciele definicji socjologicznych - pozostający m.in. pod wpływem R. Dahrendorfa - pojmując w sposób odmienny klasy (nie tylko i nie przede wszystkim w oparciu o kryterium ekonomiczne), uważają państwo za zróżnicowa­ną wspólnotę, w której nie wszyscy mogą brać udział w sprawowaniu władzy. Konsekwencją tych różnych pojęć klasowych są odpowiednie poglądy na charak­ter klasowy organizacji i instytucji państwa.

Państwo może być określane generalnie jako pewna zbiorowość tworząca gru­pę zorganizowaną. Może ono być traktowane także jako pewna całość również w trzech następujących aspektach:

1) etnicznym, stanowi bowiem z reguły określony szczebel rozwoju życia społecznego, jaki osiągają grupy społeczne, które wzniosły się na pewien po­ziom rozwoju społecznego,

2) kulturowym, zbiorowość państwowa wytwarza bowiem wiele wspólnych elementów kultury, które są dziedziczone przez kolejne, dochodzące do wła­dzy elity polityczne. Elementem centralnym tej wspólnoty kulturowej są zja­wiska związane z działalnością państwową, takie jak prawo czy instytucje państwowe,

3) ekonomicznym, stanowi bowiem pewną jedność gospodarczą, zawiązaną w celu zaspokojenia potrzeb podmiotów wchodzących w skład organizacji państwowej. Jedność ta może przy tym wystąpić zarówno w formie zalążko­wej, jak i w postaci baidziej rozwiniętej.

W powyższych rozważaniach wskazaliśmy na szereg różnych koncepcji w okre­ślaniu terminu „państwo". Naszym zdaniem, najwłaściwszą, a przy tym chyba naj­prostszą z przedstawianych koncepcji jest teoria trzech elementów Jellinka. Opie­rając się na niej, podzielamy twierdzenie, że:

państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej.

2. Składniki konstytutywne państwa

Państwo jest organizacją polityczną społeczeństwa, występującą na określo­nym etapie rozwoju ludzkości, gdy pojawiają się właściwe dla tej organizacji składniki konstytutywne. Do tych składników zalicza się: ludność, teryto­rium i władzę publiczną. Składniki te służą do ogólnej charakterystyki państwa i wskazują na jego właściwości organiczne. Wystąpienie ludności, terytorium i władzy publicznej dowodzi rozwinięcia wspólnot ludzkich i wykształcenia wspólnoty politycznej bardziej doskonałej w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Każdy z wymienionych składników prezentuje odpowiednią treść i zakres wy­stępowania.

a) Ludność państwa

Niezbędną przesłanką istnienia państwa jest ludność. Ludność państwa sta­nowi ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. W większości są to obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj okresowo czy przypadkowo przebywający na jego terytorium. Cudzoziemca­mi są osoby mające obce obywatelstwo (z reguły jedno, rzadziej dwa lub wię­cej) oraz bezpaństwowcy, czyli osoby nie mające żadnego obywatelstwa.

Status prawny ludności regulują organy państwowe, które w swym ustawo­dawstwie ustalają zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Organy państwa mogą porozumiewać się z innymi państwami i zawierać umo­wy o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących zarówno obywa­teli, jak i cudzoziemców, np. zwalczania przestępczości, regulacji obywatel­stwa. Państwa współpracują ze sobą w kwestiach je interesujących jak np. ujednolicania praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych zarówno jednostek, jak i też grup ludności.

W ścisłej więzi z podległością jurysdykcyjną ludności wobec państwa po­zostaje sprawa obywatelstwa. Obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łą­czący osobę fizyczną z określonym państwem. Posiadanie obywatelstwa sta­nowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powoduje ono wiele doniosłych konsekwencji w postaci przestrze­gania praw i powinności obywatelskich. Wśród konsekwencji prawnych znaj­duje się także obowiązek odbycia służby wojskowej. Obywatelstwo daje pań­stwu w stosunku do swych obywateli podstawę do wykonywania swej jurysdykcji także poza granicami kraju.

Sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa. Państwo określa w drodze ustawodawstwa, kto jest obywatelem, sposób nabycia i utra­ty obywatelstwa. Państwo musi jednak liczyć się z porozumieniami między­narodowymi i zwyczajami występującymi w świecie. Nabycie obywatelstwa następuje jako reguła wskutek urodzenia (nabycie pierwotne) oraz przez natu-ralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację lub repatriację (nabycie pochod­ne). Nabycie obywatelstwa przez urodzenie następuje z racji „prawa krwi" (ius sangnis) posiadania obywatelstwa rodziców lub z racji „prawa ziemi" (ius so­li) miejsca urodzenia i nie zależy ono od obywatelstwa rodziców. Zasadę pierw­szą przyjmuje się w większości państw Europy, natomiast zasadę drugą w pań­stwach Ameryki Południowej i Ameryki Północnej. Polska stosuje zasadę „prawa krwi".

Kwestia cudzoziemców jest nieco złożona. Żadne państwo nie ma obowiąz­ku wpuszczania cudzoziemców, a więc osób nie posiadających obywatelstwa na swoje terytorium. Może ono zakazać wstępu, może też ustalać warunki, od spełnienia których uzależniona jest zgoda. Jednakże we współczesnym świe­cie ścisłych wielostronnych powiązań i wymiany międzyludzkiej, stwarza się ułatwienia pobytu cudzoziemców w państwie przy zachowaniu określonych rygorów, np. niepodejmowania pracy bez zgody odpowiednich organów pań­stwa pobytu. Państwa zawierają wiele umów międzynarodowych w sprawie ułatwienia pobytu cudzoziemców.

Liczebność ludności państw jest niezwykle zróżnicowana. Na 194 państwa w świecie następującą wielkością ludności legitymują się: do 1 min 52 pań­stwa, od 1 min do 100 min - 132 oraz powyżej 100 min ludności - 10 państw.

W konsekwencji państw o małej liczbie ludności jest 27 proc, średniej 68 proc. i dużej 5 proc.3 W ostatnim półwieczu zwiększała się liczba państw o małej liczbie ludności. Wynikało to bowiem z procesu powstawania państw narodo­wych małych narodów. Związek Radziecki rozpadł się na 15 państw, z któ­rych tylko Rosja i Ukraina są bardziej liczebnymi państwami. Z pozostałych większość są to państwa o małej liczbie ludności.

Proces kształtowania ludności państw przebiegał w ciągu kilku tysięcy lat. W następstwie tego doszło do wykształcenia zróżnicowanych skupisk ludzkich na różnych kontynentach. Na 41 osób przypadających średnio na 1 km2 w świe­cie, rejony bardziej rozwinięte zamieszkuje średnio 21 osób, a regiony mniej rozwinięte - 55 osób na 1 km2. Dzisiaj gęstość zaludnienia terenów słabiej rozwiniętych jest więc 2,6 raza większa niż regionów bardziej rozwiniętych. Przyrost ludności w krajach słabo rozwiniętych jest zazwyczaj bardzo wyso­ki, a wysoko rozwiniętych stosunkowo mały.

Państwo jest organizacją obejmującą całą ludność na określonym teryto­rium. Różni się ono pod tym względem od przedpaństwowej organizacji ro-dowo-plemiennej, która nie obejmowała niewolników i obcych przybyszów. Przynależność członka społeczności ludzkiej do państwa jest zasadniczo nie­zależna od jego woli. Jednostka ludzka staje się członkiem wspólnoty pań­stwowej w sposób naturalny. Fakt urodzenia przesądza, w większości przy­padków, o przynależności do tego lub innego państwa.

Ludność państwa jest bowiem doniosłym czynnikiem znaczenia organiza­cji państwowej. Wpływa na siłę tej organizacji i stwarza możliwości rozwoju cywilizacyjnego. Wspólnoty państwowe różnie umieją radzić sobie z wyko­rzystaniem czynnika ludzkiego. Przykładem współczesnego i racjonalnego go­spodarowania czynnikiem ludzkim jest Japonia. Pozwoliło to temu państwu na wybicie się do grupy krajów wysoko rozwiniętych ekonomicznie i kulturowo. Przeciwieństwem marnotrawienia czynnika ludzkiego pozostaje Rosja. Zarów­no w przeszłości, jak i współcześnie wielki potencjał ludzki nie jest skiero­wany na kształtowanie i rozwój cywilizacji ludzkiej. Konsekwencją tego sta­nu rzeczy jest odstałość cywilizacyjna i pojawiające się frustracje społeczeństwa tego kraju. Brak racjonalnego spożytkowania czynnika ludzkiego powoduje niekiedy pojawianie się konfliktów społecznych i procesy osłabiania organi­zacji państwowej.

b) Terytorium państwa

Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego tery­torium. Terytorium państwa jest to obszar geograficzny lub przestrzenna sfe­ra ludzkiej działalności, na którym rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo pań­stwowe. Terytorium jest obszarem podległym suwerennej władzy państwowej.

Sam termin terytorium jest pochodzenia rzymskiego. Rozumienie terytorium państwowego we współczesnym znaczeniu zaczęło się kształtować dopiero w okresie likwidacji rozbicia feudalnego w Europie. Najpierw ograniczało się do lądu. Z biegiem czasu państwa zaczęły wysuwać roszczenia do części mo­rza. W XVIII wieku doszło do wykształcenia pojęcia morza terytorialnego. W początkach XX wieku terytorium państwa objęło też przestrzeń powietrz­ną, a później w połowie naszego stulecia państwa rozciągnęły prawa suweren­ne na szelf kontynentalny.

Państwa od swego powstania wykazywały tendencję do stałego powiększa­nia terytorium. Ekspansje terytorialne były jak gdyby w naturze państwa. Naj­większe ekspansje kolonialne przypadają na okres od XV do XIX wieku i by­ły skierowane na powiększanie terytorium. W następstwie tych procesów doszło do powiększania wielu państw europejskich i rozszerzenia ich władztwa su­werennego.

Terytorium państwa jest niezbędnym warunkiem dla istnienia państwowo­ści. Państwo jest organizacją rozciągającą swe władztwo na określonej prze­strzeni. Występowanie państwa bez terytorium jest niemożliwe. Terytorium odgrywa więc ogromną rolę w dziejach państwa. Wiele konfliktów i wojen miało podłoże terytorialne. Reguły prawa mogą być przestrzegane i stosowa­ne przez podmioty przede wszystkim w obrębie zwierzchnictwa terytorialnego.

Na terytorium należącym do państwa władza państwowa wykonuje prero­gatywy w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Te­rytorium jest także podstawą wykonywania pewnych kompetencji władczych poza jego granicami.

Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrz­nej. Obejmuje fragmenty kontynentów, jak i wysp. Ląd stanowi trzon każde­go terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa jest utożsamiana z tery­torium państwa. Większość państw posiada również terytorium morskie składające się z wód wewnętrznych oraz morza terytorialnego. Istnieją jednak państwa śródlądowe pozbawione dostępu do morza, nie posiadające więc terytorium morskiego. W skład terytorium państwa wchodzi też przestrzeń nad obszarem lądowym i morskim.

Granice państwa są trójwymiarowe: lądowe, morskie i przestrzenne. Grani­ce lądowe przebiegają między dwoma państwami. Granica morska państwa może sięgać 12 mil od linii podstawowej. Zwierzchnictwo terytorialne pań­stwa w przestrzeni powietrznej jest przyjmowane do wysokości sięgnięcia środ­kami techniki obronnej4.

W stosunkach między państwami mówi się często o integralności teryto­rialnej lub niepodzielności terytorialnej. Integralność oznacza i sprowadza się do prawa ochrony całości terytorium i jego nietykalności, zakazu uciekania się do stosowania siły i do groźby jej użycia, a także nielegalności nabywania te­rytorium siłą. Państwa Europy podpisując Deklarację Konferencji Bezpieczeń­stwa i Współpracy w Europie w 1975 r. zobowiązały się do przestrzegania in­tegralności terytorialnej w sensie ochrony całości terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, nietykalność poprzez zakaz okupacji woj­skowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich ak­tów przemocy.

Państwo wykonuje na określonym terytorium zwierzchnictwo terytorialne. Zwierzchnictwo terytorialne obejmuje władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, a z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych dzia­łań ze strony innych podmiotów. Konsekwencją zwierzchnictwa jest podpo­rządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. Zwierzchnictwo obejmuje także bogactwo naturalne kraju. Zwierzchnictwo terytorialne oznacza również wy­łączenie działania jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Wyłącze­nie to przejawia się zwłaszcza w monopolu przymusu państwowego i jurys­dykcji oraz organizacji służb publicznych. Na określonym terytorium może istnieć tylko jedno państwo i działać tylko jedna władza najwyższa. Oznacza to nieprzenikliwość terytorium, czyli zakaz wkraczania w przestrzeń władczą państwa bez jego zgody.

Państwa mają zróżnicowane terytorium. Biorąc pod uwagę wielkość tery­...