retoryka. mowa zjednuje ludzi. wydanie iv scan.pdf

R OZDZIAŁ 2 .

Koń i język rodzą się bez uzdy.

Są ludzie, którzy — mówiąc nieustannie

— nie mówią nic.

Jaromir John, Novy Demokritos

owszechnie wiadomo, że etymologia to nauka o powsta-

niu i rozwoju słów. Skąd pochodzi termin „retoryka”?

Odpowiedź zaprowadzi nas na Bałkany, do Grecji. Otóż

słowo to wywodzi się z greckiego pojęcia rhesis — ‘mowa’.

Jednak już w starożytnej Grecji słowo „retor” nie ozna-

czało człowieka, który mówił dużo, ale mistrza w mówie-

niu. Później znaczenie tego terminu zawęziło się jeszcze

bardziej i oznaczało tylko tych, którzy nauczali mistrzow-

skiej mowy — nauczycieli retoryki — ‘nauki o mowie i sztu-

ki mówienia’.

Inne języki z czasem przejmowały ten termin. W języku

polskim nie mamy osobnych nazw dla retoryki pozytywnej

i negatywnej, ale język angielski (na przykład w oksfordzkim

słowniku) posiada taką możliwość: rhetoric to ‘przekonywający

24 ________________________________________ R ETORYKA

sposób mówienia’; rhetorical 1 — ‘sposób mówienia napa-

stliwy, ekstrawagancki, efekciarski, nadęty, bogaty w formie,

ubogi w treści, bezduszny’. My w języku polskim możemy

tę negatywną formę wyrazić opisowo albo zrozumieć ją z kon-

tekstu. Czasami powiemy z uznaniem, że nasz nauczyciel

historii był wyśmienitym retorem. Innym razem o populi-

stycznym polityku wyrazimy się, że próbuje trafić do ludzi

za pomocą pustej retoryki.

Wszystkie źródła są zgodne co do tego, że w starożytnej

Grecji retoryka była jedną z najważniejszych nauk. Wpraw-

dzie królowała filozofia, szukająca odpowiedzi na pytania

o sens ludzkiego życia, o prawdę, o logikę myślenia, ale tuż

za nią była retoryka. Dlaczego?

W dużej mierze było to uwarunkowane względami poli-

tycznymi. Demokracja ateńska polegała na tym, że wszyscy

obywatele gromadzili się, aby poprzez głosowanie podej-

mować decyzje dotyczące najistotniejszych problemów. Jed-

nak ktoś musiał im o nich powiedzieć — nie zapominajmy,

że nie było gazet, nie mówiąc już o radiu i telewizji. Głów-

nym narzędziem komunikacji był więc głos ludzki. Musiał

on dotrzeć do każdej części placu, amfiteatru, senatu. Mu-

siał wyrażać myśli mówiącego jasno i konkretnie, jedno-

znacznie. Polityk, aktor, sędzia, nauczyciel, handlowiec —

wszyscy oni odnosili sukces lub porażkę w zależności od

tego, jakimi byli retorami, jak za pomocą siły głosu umieli

zapanować nad przestrzenią, a wykorzystując argumenty —

nad ludzkimi umysłami.

1 W języku polskim przymiotnik „retoryczny” ma oczywiście całko-

wicie inne znaczenie — przyp. red.

G RECJA I R ZYM — KOLEBKA RETORYKI ____________________________ 25

Nie zapominajmy również, że przez stulecia całe narody

były analfabetami. Jak wyjaśnić takim ludziom, co jest do-

bre, a co złe, co mają robić, a czego nie powinni? Wiadomo,

że jeszcze feudalna wieś nie umiała czytać i pisać, co wię-

cej: często pan feudalny nie mógł się pochwalić tą umiejęt-

nością i twierdził dumnie, że sam pisać nie musi, ponieważ

ma swojego pisarza! A w ilu krajach rozwijających się do

dziś statystyki wskazują na to, że trzy czwarte obywateli,

czasami nawet więcej, to analfabeci.

W takich warunkach wszystko zależy od żywego słowa,

a zwłaszcza — od mówcy. Grecy poświęcali wiele uwagi

w swych dziełach problemowi prawdy w retoryce i etyce

retora. Dobrze wiedzieli, że tak jak nóż może ukroić chleb

lub przebić serce, tak mowa może natchnąć tysiące ludzi do

wielkich czynów lub do dzikiego niszczenia. Przecież hi-

storia Grecji zna nie tylko demokrację, czyli rządy ludu, ale

także inne ustroje, na przykład oligarchię, czyli władzę kilku

silnych, między którymi nie brakowało wspaniałych mów-

ców — demagogów ( demos — ‘lud’; ago — ‘prowadzę,

wprowadzam’).

Na przestrzeni lat pojęcie „demagog” zmieniło sens. Jak

wspomnieliśmy, dawniej oznaczało dobrego mówcę. Obec-

nie jest rozumiane wyłącznie w pejoratywny sposób. Zgodnie

z tym odbiorem każdy demagog może być mistrzem mowy.

Gorzej, może opierać się na półprawdach, bazować na prze-

sądach. Na pewno nie pogardzi kłamstwem, bo cel uświęca

środki. Wykorzystuje niedoinformowanie ludzi, budzi wąt-

pliwości w myślących i kieruje emocjami tych, którzy nie

myślą. Jego celem jest rozbudzenie instynktów, zmiana tłumu

w stado i przekonanie go do niszczenia „wrogów” — innych

narodów, ras, czarownic, Żydów, kolorowych, niewierzących,

26 ________________________________________ R ETORYKA

wyznających inną filozofię, uznających inne partie poli-

tyczne — zgodnie z tym, czego demagog i jego klika potrze-

bują. Demagog jest apostołem nietolerancji.

W latach dwudziestych ubiegłego stulecia w pewnym

kraju europejskim rozpoczęto wyświetlanie pewnego filmu.

Widzowie analfabeci rzucali kamieniami w ekran za każ-

dym razem, kiedy pojawiał się czarny charakter. W tym sa-

mym czasie, w 1923 roku w Czechach analfabetyzm pozosta-

wał śladowy — statystycznie nieznaczny 2 . Retor — demagog

miałby w Czechach dużo mniejszą szansę na sukces niż we

wspomnianym kraju.

Niestety, ta reguła nie obowiązuje zawsze. Retor — de-

magog, korzystając ze znajomości psychologii tłumu, potrafi

manipulować nawet bardzo rozwiniętymi społecznościami,

co udowodnił Adolf Hitler. Pogromów Żydów, które poniekąd

były konsekwencją jego przemówień, nie dokonali przecież

analfabeci! Demagogia celowo opiera się na masach. Wie,

że dopiero w tłumie jednostka nabywa poczucia mocy i ano-

nimowości. Anonimowość uwalnia hamowane dotąd popędy.

Znika maska cywilizacyjna. Na poziomie instynktów nie ma

świadomości, w zamian pojawia się bezmyślne naśladow-

nictwo, stan hipnotyczny, sugestia. Ta ostatnia wzrasta po-

przez oddziaływanie ludzi na siebie nawzajem. Masy chcą

prostych haseł, czynów, szybkich i twardych rozwiązań,

natychmiastowego uderzenia. W tłumie nawet osoba wy-

kształcona spada o kilka poziomów cywilizacyjnych niżej

— potrafi z okrzykiem na ustach atakować. Każda jednost-

ka staje się bezwolnym automatem, który rozbija witryny

2 W Polsce w tym okresie panował duży analfabetyzm, podział wy-

znaniowy i narodowościowy — przyp. red.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: