BY-PL Hulecki D., Miedziany potop.pdf

Гулецкі Дзьмітры, Медзяны патоп / Dymitr Hulecki, Miedziany potop

Гулецкі Дзьмітры, Медзяны патоп // Беларус, № 557 VI 2009, с. 6.

Dymitr Hulecki, Miedziany potop

Z białoruskiego przełożył Cezary Wolski

Пад канец 1650-х гадоў Рэч Паспалітая

апынулася ў надзвычай цяжкім палітычным

становішчы. У 1654-м пачалося нябачанае

дагэтуль варожае нашэсьце на беларускія землі,

наступствы якога не зажылі на целе краіны і

цяпер, за 350 гадоў. Вайна абярнулася жахлівай

катастрофай для некалі разьвітага краю высокае

культуры, загінула больш за палову яго

насельніцтва. Крызіс паглыбляўся

супярэчнасьцямі ўнутры дзяржавы, дзе ходаліся

за палітычны ўплыў заможныя магнаты.

Дзейнасьць нават на карысьць дзяржавы, калі

яна супярэчыла палітыцы караля і Польшчы,

магла быць расцэненая як здрада. Шэраг

непрадуманых і нязгоджаных рашэньняў

паставіў гаспадарства над безданьню. У 1668-м

годзе, прадчуваючы далейшы заняпад і

зьнікненьне Рэчы Паспалітае з мапы сьвету,

адрокся ад пасаду Ян Казімер. Зруйнавала

вайна і фінансавую сыстэму краіны.

Крывавы патоп акупацыйнае вайны ўсходніх

суседзяў выклікаў іншы, ня менш небясьпечны

для здароўя дзяржавы патоп – медзяны. Ува

ўмовах імклівага росту й гэтак вялікіх

запазычанасьцяў ураду войску, у 1659-м годзе

на сейме прымаецца рашэньне выпуску новых

крэдытных грошай, накіраваных, перадусім, на

пакрыцьцѐ гэтага доўгу. У тым годзе пасаду

земскага падскарбія Вялікага Княства

Літоўскага займаў слынны палітычны дзяяч

гаспадарства Вінцэнт Гасеўскі. Адылі,

адказным за арганізацыю манэтнае

вытворчасьці стаў не заняты на вайсковай

службе палявы гетман, а Адам Мацей Саковіч.

Яму было даручана адчыніць мынцу ў Берасьці,

бо Вільня была занятая ворагам. Трагедыя

сталічнага места, якое здаўна ня ведала

акупацыі і рабункаў, выявілася ў тужлівай

песні:

Устань, устань, Радзівіла,

А ўжо Вільня не наша,

А ўжо белага цара...

Згодна з праектам італьянца Ціта Ліва

Pod koniec lat 50-tych XVII wieku

Rzeczpospolita znalazła się w szczególnie ciężkiej

sytuacji politycznej. W 1654 roku rozpoczął się

dotąd niespotykany atak wrogich wojsk na ziemie

białoruskie, skutkiem którego były rany na ciele

kraju, niezabliźnione przez kolejne 350 lat. Wojna

przerodziła się w straszną katastrofę dla

rozwiniętego kraju o wysokiej kulturze, zginęła

ponad połowa ludności. Kryzys pogłębiał się przez

spory wewnątrz państwa, gdzie o polityczne

wpływy walczyła bogata magnateria. Działając

nawet na korzyść państwa, ale wbrew polityce

króla i Polski, można było zostać posądzonym o

zdradę. Szereg nieprzemyślanych i

nieuzgodnionych uchwał postawił państwo nad

przepaścią. W 1668 roku, przeczuwając dalszy

upadek i zniknięcie Rzeczypospolitej z map świata,

Jan Kazimierz zrzekł się tronu. Wojna zrujnowała

także system finansowy kraju.

Krwawy potop wojsk wschodniego sąsiada

wywołał inny, nie mniej niebezpieczny dla państwa

potop – miedziany. W warunkach szybkiego

wzrostu i tak już dużych zobowiązań wobec

wojska, w 1659 roku przyjęto na sejmie uchwałę o

emisji nowego pieniądza kredytowego,

przeznaczonego, przede wszystkim, na spłatę

żołdu. W tymże roku posadę ziemskiego

podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego

otrzymuje słynny działacz polityczny Wincenty

Gąsiewski. Odtąd odpowiedzialnym za organizację

produkcji menniczej został nie będący w tym

czasie na służbie hetman polowy, lecz Adam

Maciej Sakowicz. Zlecono mu otwarcie mennicy w

Brześciu, ponieważ Wilno zostało zajęte przez

wojska nieprzyjaciela. Tragedia miasta stolicznego,

które dawno nie zaznało okupacji i grabieży,

zostało opisane w pieśni:

Wstań, wstań, Radzwille,

A już Wilno nie nasze,

A już białego cara...

Zgodnie z projektem Włocha Tytusa Liwiusza

Boratiniego planowano wybicie miedzianych

szelągów na sumę 1 miliona złotych dla WKL i

Гулецкі Дзьмітры, Медзяны патоп / Dymitr Hulecki, Miedziany potop

Баратыні плянавалася выбіць медзяных шэлягаў

на 1 мільѐн залатовак для ВКЛ і на гэтулькі-ж

для Польшчы. Непаўнавартасныя шэлягі меліся

быць выпушчаныя ў абарачэньне па

прымусовым курсе ў 1/3 срэбнага гроша пры

рэальным кошце ў 1/20. Урэшце рэшт, мынцу ў

Берасьці не адчынілі, а пастанавілі перанесьці

эмісіі далей ад непряцеля ўглыб Польшчы, у

правінцыйны Ўездаў. Гэнам, з таго-ж году

пачаліся эмісіі каронных шэлягаў, а налета і

літоўскіх.Гэта быў першы выпадак, калі эмісіі

манэтаў Вялікага Кянства былі вынесеныя за

межы гаспадарства. Гэты факт, як і шмат

іншых, усѐ выразьней праяўляў павевы страты

беларускай дзяржавай свайго адметнага аблічча

і самастойнасьці ў прыняцьці рашэньняў.

Баратыні быў выбітны навукоўца і заможны

чалавек, які жыў у Польшчы яшчэ з 1641-га

году. Ягоныя зацікаўленьні абдымалі вялікую

колькасьць тэхнічных навуковых дысцыплінаў,

у некаторых зь якіх Баратыні дасягнуў значных

посьпехаў. Ня гэтак удалымі былі пачынаньні

італьянца ў навуцы эканамічнай. Ён пачаў

ляндаваць мынцу ў Кракаве яшчэ ў 1658-м

годзе, а ў наступным годзе высунуў

вышэйзгаданы плян выбіцьця медзяных

шэлягаў, якія неўзабаве атрымалі мянушку

“баратынчыкі”. За сваю няўдалую спробу

аздараўленьня фінансаў Рэчы Паспалітае Ціта

Ліва не аднойчы намагаліся прыцягнуць да

адказнасьці, але кожнага разу яму ўдавалася

высьлізнуць, абгрунтаваўшы адпаведнасьць

сваѐй дзейнасьці пастанаўленьням сойму.

Гэткім парадкам Баратыні працягваў займацца

ляндаваньнем мынцаў краіны яшчэ два

дзесяцігодзьдзі і нечувана павялічыў сваѐ

багацьце за кошт недалужных палякаў і

ліцьвіноў.

Не магло йсьці й гаворкі аб прыйме баратынак

панявераным насельніцтвам, як паўнавартасных

удзельнікаў грашовае сыстэмы, заснаванае на

срэбных наміналах. Замест гэтага стваралася

паралельная сыстэма разьлікаў медзяй, што

выявілася ў тагачаснай прымаўцы “Прайшоў

час срэбны, а наступіў медзяны”.

Эмісія 1660-1661 гадоў не разьвязала

праблемы пазыкі войску. У 1663-м годзе акцыю

паўтарылі, ды не спыняліся да 1666-га году.

Замест заплянаваных 2 мільѐнаў залатовак,

выпусьцілі каля 18 мільѐнаў медзянымі

шэлягамі. У тыя-ж тэрміны да пагаршэньня

Korony. Niepełnowartościowe szelągi miały zostać

wprowadzone do obiegu po przymusowym kursie

1/3 srebrnego grosza przy realnym kursie 1/20.

Ostatecznie, mennica w Brześciu nie zaczęła

działalności, postanowiono przenieść produkcję do

Korony, do prowincjonalnego Ujazdowa. Tam,

zaczęto emisję szelągów koronnych, a w

następnym roku - litewskich. Był to pierwszy

przypadek, gdy produkcja mennicza WKL została

przeniesiona poza granice księstwa. Fakt ten, jak i

szereg innych, coraz wyraźniej przejawiał oznaki

utraty przez państwowość białoruską

samodzielności w uchwalaniu uchwał.

Boratini był wybitnym naukowcem i zamożnym

człowiekiem, mieszkającym w Polsce od 1641

roku. Jego zainteresowania obejmowały szereg

nauk technicznych, w których Boratini odniósł

znaczne sukcesy. Nie tak już udane były jego

sukcesy w naukach ekonomicznych. Został on

najemcą mennicy krakowskiej jeszcze w 1658

roku, a rok później wysunął plan wybicia

miedzianych szelągów, które niebawem otrzymali

miano „boratynek”. Za swoją nieudaną próbę

naprawy finansów Rzeczypospolitej Tytus Liwiusz

Boratini niejednokrotnie był pociągany do

odpowiedzialności, ale każdorazowo udawało się

mu uchronić kary, powołując się na postanowienia

sejmu. W ten sposób Boratini nadal był dzierżawcą

mennic przez następne dwa dziesięciolecia, przez

co niesłychanie powiększył swój majątek kosztem

zadłużonych Polaków i Litwinów.

Nie mogło być mowy o przyjmowaniu przez lud

szelągów jako pełnowartościowego pieniądza

opartego na srebrze. Zamiast tego został stworzony

równoległy system rozliczeń miedzią, co znalazło

swoje odzwierciedlenie w powiedzeniu „Przeminął

czas srebrny, a nastał miedziany”.

Emisja z lat 1660-1661 nie rozwiązała

problemów z wypłatą zobowiązań wobec wojska.

W 1663 roku akcja została powtórzona i trwała do

1666. Zamiast planowanych 2 milionów złotych,

wyemitowano około 18 milionów w miedzianych

szelągach. W tym samym okresie do pogorszenia

sytuacji przyczynił się inny finansista – Andrzej

Tymf, któremu udało się przekonać władze, że jego

pieniądz nie jest taki sam, jak szelągi Boratiniego.

Zawodowy mincerz przyjechał do

Rzeczypospolitej na początku lat 50-tych XVII

wieku, dzierżawiąc lokalne mennice w Poznaniu i

Wschowie. Następnie Tymf zostaje generalnym

probierzem, a później superintendentem

Гулецкі Дзьмітры, Медзяны патоп / Dymitr Hulecki, Miedziany potop

сытуацыі спрычыніўся і іншы фінансіст-

ратавальнік – Андрэй Тымф, якому ўдалося

пераканаць урад, што “ягоныя чэрці – не аднае

шэрсьці” з баратынаўскімі. Прафэсійны нямецкі

мыцмайстар прыехаў у Рэч Паспалітую ў

пачатку 1650-х, дзе пачаў дзяржаць

рэгіянальныя мынцы ў Познані і Ўсхове.

Паступова яму ўдалося перахапіць ініцыятыву ў

Баратыні. Тымф займае пасаду сьпярша

генэральнага прабіра, затым суперінтэнданта

ўсіх польскіх мынцаў. Урэшце, немец

атрымлівае кантроль над мынцамі Кракава,

Быдгашчы і Львову. Ён высунуў праект

выбіцьця іншага гатунку крэдытных манэтаў –

30грашовых срэбных залатовак-тымфаў. Іхняя

рэальная вартасьць мелася складаць 40% ад

намінальнае. Адчайныя спробы Баратыні не

дапусьціць канкурэнта да дзяржзамоваў не

дасягнулі посьпеху, нягледзячы на тое, што

італьянец прывѐў колькі даволі разумных

довадаў на карысьць сваіх шэлягаў у

параўнаньні з залатоўкамі:

- медзяны шэляг, адрозна ад тымфа, ня можа

выклікаць павышэньня курсу іншых срэбных і

залатых наміналаў;

- ягоная вытворчасьць параўнальна

таньнейшая, што асабліва важна для краіны зь

нязначнай колькасьцю собскіх радовішчаў

срэбра;

- падробкі медзяных манэтаў цяжэй

экспартуюцца замежнымі фальшарамі, бо вага

аднолькавае сумы ў баратынках і тымфах

розьнілася ў 18 разоў;

- з заканчэньнем вайны з грашовага

абарачэньня Рэчы Паспалітае мусілі быць

выдаленыя замежныя нізкапробныя манэты,

пасьля чаго курс медзяных солідаў, патрэбных

для штодзѐнных дробных платаў, падняўся-б.

Нягледзячы на пярэчаньні Баратыні, у Кароне

ў вялікіх колькасьцях былі выбітыя тымфы, якія

хутка зраўняліся па курсе з 18-грашовымі

ортамі. Недавыканаўшы свой кантракт, Тымф

зьбег у Нямеччыну, пакінуўшы дзяржаву ў

яшчэ большым крызісе. Непапулярныя меры

дапамаглі хвораму арганізму гаспадарства на

хвіліну, а затым станавілася яшчэ горш. 18

мільѐнаў залатовак – гэта больш як паўтары

мільярды крэдытных медзяных шэлягаў, якія

засьцілі ўсю іншую манэту, што абарачалася ў

краіне. Баратынкі выбіваліся ў шалѐным тэмпе,

гэтак, што нават аліўскія выпускі, якія

wszystkich polskich mennic. W końcu przejmuje

on kontrolę nad mennicami w Krakowie,

Bydgoszczy i Lwowie. Tymf przedstawił projekt

emisji innego typu pieniądza kredytowego –

srebrnych 30 groszy-złotówki zwanych tymfami.

Jego realna wartość stanowiła 40% wartości

nominalnej. Szalone próby Boratiniego

niedopuszczenia konkurenta do zamówień

państwowych nie przyniosły rezultatu, nie

zważając na fakt, że Włoch wysunął kilka bardzo

konkretnych argumentów na korzyść swoich

szelągów w porównaniu ze złotówkami:

- miedziany szeląg, w odróżnieniu od tymfa, nie

może wywołać podwyższenia kursu innych

srebrnych i złotych nominałów;

- ich produkcja jest tańsza, co jest szczególnie

ważne dla kraju z mała ilością pokładów srebra;

- fałszywe monety miedziane ciężej przewieźć

przez zagranicznych fałszerzy, ponieważ różnica w

wadze jednej sumy w boratynkach i tymfach

wynosi 18 razy;

- z zakończeniem wojny z obiegu pieniężnego

Rzeczypospolitej musiały być wycofane

zagraniczne monety o niskiej próbie, dzięki czemu

kurs miedzianych szelągów, potrzebnych do

drobnych codziennych transakcji, podniósłby się.

Nie zważając na sprzeciw Bortatiniego, w

Krakowie bito w wielkich ilościach tymfy, których

kurs szybko zrównał się z 18-groszowymi ortami.

Niewywiązawszy się z kontraktu, Tymf zbiegł do

Niemiec, zostawiając państwo w jeszcze gorszym

kryzysie. Skarb państwa został uleczony tylko na

chwilę. 18 milionów złotych stanowiło ponad

półtora miliarda miedzianych szelągów

kredytowych, które wyparły wszystkie inne

monety znajdujące się w obiegu. Boratynki bito w

tak szalonym tempie, że nawet emisje oliwskie,

które produkowane były mniej niż cztery miesiące,

nie stanowią większej rzadkości w ówcześnie

odkrywanych skarbach. Do obiegu trafiały monety

z defektami, z podwójnie wybitym awersem/

rewersem czy innymi niedoskonałościami.

Duża szybkość produkcji nie sprzyjała jakości

bicia monet. Duże różnice w grubości i wadze

boratynek świadczą o nadużyciach pracowników

mennic, którzy umyślnie zmniejszali rozmiar

monet celem większego zysku.

Istotnemu uproszczeniu uległa praca fałszerzy.

Nie trzeba było już zaniżać wagi czy próby metalu

– należało tylko dokładnie skopiować monetę i

zysk był gwarantowany. W ten sposób, fałszywe

Гулецкі Дзьмітры, Медзяны патоп / Dymitr Hulecki, Miedziany potop

доўжыліся меней за чатыры месяцы, не ѐсьць

нечым рэдкім у беларускіх скарбах сѐньня. У

абарачэньне выходзілі манэты з дэфектамі,

падвойна адбітыя ці бракаваныя наагул [...].

Высокая хуткасьць вытворчасьці рабіла менш

дзейсным нагляд за яе сумленнасьцю. Даволі

вялікая розьніца ў таўшчыні і вазе

баратынчыкаў сьведчыць на карысьць

злоўжываньняў манэтных майстраў, якія

наўмысна памяншалі памер манэтаў дзеля

атрыманьня дадатковага прыбытку.

Істотна спрашчалася задача і прыватных

фальшароў. Невымагалася ўжо паніжаць вагу ці

пробу металу – трэба было толькі дакладна

паўтарыць манэту і значны прыбытак быў

забясьпечаны. Такім чынам, фальшывыя

баратынкі была няпроста адрозьніць ад

сапраўдных, дый навошта – фалшывыя

баратынчыкі напару нават цяжэйшыя ад

афіцыйна эмітаваных шэлягаў. Нягледзячы на

суворыя пакараньні, прадпрымальныя сучаснікі

спрычыніліся да павелічэньня колькасьці гэтае

манэты ў абарачэньні Рэчы Паспалітай хіба не

ўдвая. Часам сфалшаваныя баратынчыкі

прымалі дзівосную форму, напрыклад, каралю

надакучвала бачыць нядолю ліцьвіноў на

Усходзе і ѐн “паварочваў галаву” на Захад.

boratynki niełatwo odróżnić od oryginałów,

niekiedy fałszywe boratynki były nawet cięższe od

oficjalnie emitowanych. Nie zważając na surowe

kary, przedsiębiorczy lud tamtego okresu

przyczynił się czy nie do dwukrotnego zwiększenia

ilości tego typu monety w obiegu pieniężnym

Rzeczypospolitej. Czasami fałszywe boratynki

miały dziwaczną formę, na przykład, królowi już

zbrzydło patrzeć na niedolę Litwinów na

Wschodzie i „odwracał on głowę” na Zachód.

Boratynka z Ujazdowa

Boratynka z Oliwy

Wybrakowana boratynka z Oliwy

Boratynka z Wilna

Falsyfikat boratynki litewskiej z epoki

Гулецкі Дзьмітры, Медзяны патоп / Dymitr Hulecki, Miedziany potop

Falsyfikat z epoki boratynki koronnej z

„nietradycyjnym” kierunkiem portretu Jana

Kazimierza

Boratynka z Brześcia

Дзьмітры ГУЛЕЦКІ

dhulecki@belcoins.com

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: