Rzeczownik

              W języku staro-cerkiewno-słowiańskim o przynależności rzeczownika do danej deklinacji decydował formant. Jednak już w języku staropolskim wykształciły się deklinacje rodzajowy (męska, żeńska i mieszana), które się utrzymały do dziś.

              Do współczesnej deklinacji męskiej weszły dawne rzeczowniki deklinacji:

·         I na o/jo, np. vlkъ, rabъ, mơžъ;

·         II na –û-, np. domъ, medъ, vrxъ, volъ, synъ;

·         III na a/ja, np. starosta, vojevoda, sługa, sędzia;... czasowniki semantycznie męskie

·         IV na –i–, np. pơtъ;

·         V na –en–, np. kamy/ kamene

Do współczesnej deklinacji żeńskiej należą dawne rzeczowniki deklinacji:

·         III na a/ja, np. rơka, duša, gospodyni;

·         IV na –i–, np. kostь; milość, złość, nienawiść

·         V, na –r–, –ū–, np. mati, svekrve, krwy/kwe,

Do współczesnej deklinacji nijakiej należą dawne rzeczowniki deklinacji:

·         I, na o/jo, np. lĕto, pol’e;

·         V na e/n, –nt–, –o–, np. imę, telęte, slovo, nebo/ nebese, otrocze/ otroczęte

·         oko/ ucho.... z dek.4

Deklinacja żeńska

              W okresie przejściowym między scs, a staropolszczyzną wystąpiła tendencja do wycofania sufiksu z mianownika rzeczowników sufiksalnych. Np. brъ => brev (forma wzięta z biernika). To stało się bezpośrednią przyczyną rozpowszechnienia się form biernikowych. Następnie w języku staropolskim nastąpił proces obejmujący rzecz. V dekl. na e/es (nebo/nebese). Nastąpiło wyrównanie całego paradygmatu do mianownika. Ślady tego procesu są widoczne do dziś w formach: niebo, niebieski, cielesny.

Deklinacja męska

              W C l. poj. w staropolszczyźnie po spł. twardych rozpowszechniła się końcówka –owi.

Szczególnie ciekawym przypadkiem deklinacji męskiej jest biernik l.poj., w którym w zestawieniu z pie. uwidacznia się wprowadzenie w obręb paradygmatu rzeczownikowego kategorii żywotności(XVI w.). W przypadku rzecz. nieżywotnych M=B, a w przypadku żywotnych M=D. Należy też pamiętać, że w dopełniaczu l. poj. dla rzeczowników żywotnych występuje końcówka –a, wyjątek stanowią rzeczowniki wół i bawół, które w D l. poj. zachowały końcówkę –u.

W liczbie mnogiej mamy do czynienia z demorfologizacją (neutralizacją) rodzaju gramatycznego. Identyczne końcówki dla wszystkich trzech rodzajów występują w C –om (chłopom, dziewczynom, oknom), N –ami (chłopami, dziewczynami, oknami) i Msc. –ach (chłopach, dziewczynach, oknach).

Niezwykle ważny wyjątek stanowi grupa rzeczowników, które zachowały pierwotną końcówkę –ech. Są to nazwy własne, [w Msc.] Niemczech, Węgrzech, Włoszech

Podobnie jak w l. poj. dla kategorii żywotności/nieżywotności ważny jest biernik.

W miejscowniku początkowo utrzymywała się końcówka –ech, jednak od XVI w. nastąpiła ekspansja końcówki żeńskiej M l. mn. –ach, która zastąpiła pierwotną męską końcówkę.

Kategoria rodzaju

Wzrost funkcji rodzaju gramatycznego

·         W pie. rodzaj gram. nie miał wyraźnych morfologicznych wykładników – prawie wszystkie typy deklinacyjne były trójrodzajowe;

·         Im bardziej się zacierał trójelementowy podział wyrazu (im mniej wyrazisty stawał się przyrostek tematyczny, który decydował o typie odmiany), tym bardziej rosło znaczenie rodzaju gramatycznego;

·         Z biegiem czasu rodzaj gramatyczny stał się podstawowym kryterium podziału na typy deklinacyjne;

Kategoria rodzaju gramatycznego

·         Dziedzictwo z psł. i pie.;

·         Początkowo rodzaj gramatyczny był zgody z rodzajem naturalnym desygnatu, a przedmioty nieożywione poddawano antropomorfizacji;

·         Z biegiem czasu kategoria ta zaczęła pełnić jedynie funkcje syntaktyczne (rzeczowniki łączyły się z jednym z zaimków wskazujących ten, ta, to);

·         Następnie zaszła morfologizacja rodzaju:

o        w psł. powiązanie rodzaju z przyrostkiem tematycznym;

o        w pol. powiązanie rodzaju z końcówką fleksyjną;

·         „Zdolność wyrażania rodzaju gramatycznego przez końcówki fleksyjne nazywamy morfologizacją rodzaju.”(s. 196) 

·         W okresie średniopolskim mamy do czynienia z tendencją do demorfologizacji – neutralizacji możności wyrażania rodzaju gramatycznego przez końcówki (można to zaobserwować w l.mn. w C –om, N –ami, Msc –ach);

·         Dla kształtowania się nowożytne deklinacji ważne stało się zjawisko semantyzacji – wpływ znaczenia wyrazu na jego odmianę; Spowodowało to wydzielenie się grupy wyrazów z deklinacji męskiej, mających „cechy żywotne”; B lp.=D lp./=M lp;

·         W języku nowopolskim ukształtowała się dodatkowo kategoria męskoosobowości, która ujawniła się w M l.mn. i B l.mn.= D l.mn.

[Długosz-Kurczabowa/ Dubisz.]

Zaimki

·         miały budowę trójczłonową (rdzeń, przyrostek tematyczny, końcówka);

·         najstarszą warstwę stanowią zaimki osobowe, pewne zaimki wskazujące i dzierżawcze oraz pytajne;

Zaimki osobowe

·         w pie. do tej grupy należały tylko pierwszej i drugiej osoby; funkcję zaimka trzeciej osoby przejął w psł. zaimek wskazujący onь, ona, ono;

·         cechą charakterystyczne:

o        ja i ty jest to, że nie posiadają kategorii rodzaju;

o        supletywizm form, który przetrwał od czasów pie., np. ja/mnie; my/nas;

·         ja--- *azъ (zanik jeru w wyglosie)→ jaz ( jota protetyczna „wspiera” a ) → ja (w wygłosie ubezdźwięcznienie „z” i zanik )

·         polskie zaimki osobowe są prawie bezpośrednią kontynuacją stanu psł. Znaczące zmiany zaszły tylko w bierniku

o        formy pełne mnie, ciebie są przeniesione z dopełniacza;

o        formy enklityczne:

§         w Małopolsce i na Śląsku po czasowniku formy bez nosówki mie, cie;

§         w Wielkopolsce i na Mazowszu po czasowniku formy mię, cię;

§         na całym terytorium językowym po przyimkach występowały formy z nosówką;

·         zaimek zwrotny siebie/się

o        oznacza podmiot czynności, o której mowa (osobę wykonującą tę czynność);

o        się ma paradygmat defektywny, tzn. brak mu mianownika i l. mn.

o        w formach nieosobowych:robi się, mówi się

o        czasowniki przechodnie/ nieprzechodnie toczyć, toczyc się

·         W funkcji zaimka trzeciej osoby upowszechnił się w jęz. psł. zaim. Pierwotnie wskazujący – *onъ, ona, ono

o        początkowo miał on odmianę twardotematową –ego, –emu; [pozostałości: wonczas, onego]

o        w polszczyźnie wprowadzono do jego paradygmatu analogiczne końcówki miękkie –ej , które zostały przeniesione z zaimków typu *jь, je je, *mojь, moja, moje [proces kontaminacji]

·         kontaminacja odmiany miała istotny wpływ na kształt formalny i semantyczny nowego paradygmatu:

o        supletywizm form (on/jego; oni/ich)

o        formy z nagłosowym n- ; geneza: *kъn + jemu, sъn + jimь => absorbcja morfologiczna k + niemu; k+ nim => przesunięcie przyimkowego –n– do zaimka; początkowo występowało to tylko w formach uzasadnionych gramatycznie, później rozszerzono je również na inne zaimki;

o        zanik ji, wiążący się z wytworzeniem się kategorii żywotności, której przejawem było zastępowanie B formami D – go, jego

o        w formach zaim. 3 os. wytworzyła się forma żywotności//nieżywotności w l.poj. r.m., która polegała na przeniesieniu form D na B oraz kat. męskoosobowości//niemęskoosobowości w l. mn., która różnicuje formy M i B;

o        komplikacja semantyczna między zaimkami osobowymi (jego nie ma w domu) i dzierżawczymi (jego książka)

Zaimeki wskazujące

tъ → tъtъ (reduplikacja)→ tet→ten (analogia do zaimka jen)

ten – to wyłacznie polska cech, w ros. jest tot

Zaimki dzierżawcze

·         powstały w wyniku derywacji za pomocą dzierżawczego formantu *jь, je je

·         nie było zaimka 3 os. w tej funkcji wystepował dop.l.mn. i l.poj. jego, jej, ich

·         wpływ kategorii żywotności i niezywotności w B. l.poj. r. mes.: dla żywotnych: =D.(mojego nauczyciela, naszego ojca), dla nieżyw. =M (mój zeszyt, nasz dom)

·         kat. męskoosobowości: dla M: niemeskoos. =dawne formy B (moje psy, kosci, nasze psy, kobiety); męskoos. = formy dawnego M rodz. męs. (mo bracia, naszy koledzy)

·         naszy/waszy do XVII wieku, potem nasi, wasi (jak sołtysi, macanasi, bosi, rudowłosi)

·         N. im, Msc. em, rożnica zaciera się, dla rodz. mes im, dla nij. i żen. em; 1936 uogolnienie na oba rodzaje i przypadki: im//ym

·         D. r. ż. wyrównanie analogiczne pod wplywem form C. i Msc. moje, nasze/ mojej, naszej

·         kontrakcja w przypadkach zaleznych: mojego, twojego, swojego/ mego, twego, swego

Zaimki pytajne

brak kategorii liczby i rodzaju; odmienialy się przez przypadki, ale nie mialy form wolacza

kto (kъto) – jako jedyny w jęz pol maodmianę twardotematową (w D, C, B) .;   od kos (o-tematowe)

co (čъto) – od kid (i-tematowa)

Czasownik

              W psł. czasowniki odmieniały się przez osoby, liczby, tryby i strony. Bogato rozwinięty był system czasów:

·         czas teraźniejszy

·         czas przeszły

o       niedokonany (imperfectum)

o       dokonany (aoryst)

o       złożony

o       zaprzeszły

·         czas przyszły

Wszystkie te kategorie zostały odziedziczone przez j. polski w jego wczesnej fazie rozwojowej.

              Formy czasownika były tworzone od dwóch tematów: czasu teraźniejszego i czasu przeszłego (bezokolicznika). Od tematu czasu teraźniejszego tworzono formy:

·         czasu teraźniejszego

·         trybu rozkazującego

·         imiesłowów czasu teraźniejszego czynnego i biernego

Od tematu czasu przeszłego tworzono formy:

·         imperfektu

·         aorystów

·         czasu przeszłego złożonego

·         czasu zaprzeszłego

·         trybu warunkowego

·         imiesłowów czasu przeszłego czynnych i biernego

·         bezokolicznika

W psł. mieliśmy do czynienia z podziałem czasownika na pięć koniugacji:

·         o/e (np. nesti, nesơ)

·         no/ne (np. dvignơti, dvignơ)

·         jo/je (np. piti, pijơ)

·...