GHJP

Ćwiczenia 22.02.2006

Język polski datujemy od Chrztu Polski ( 966r )

PERIODYZACJA JĘZYKA POLSKIEGO:

Kryterium filologiczne:

·        okres przedpiśmienny

ß    DATA GRANICZNA: 1136r  - Bulla Gnieźnieńska

·        okres piśmienny

Kryterium historycznojęzykowe:

·        okres staropolski – do renesansu

·        okres średniopolski – do 1772r (I rozbiór Polski)

·        okres nowopolski – 1772r –1939r

·        język współczesny – od 1945r do dzisiaj

Wykład  1   22.02.2006 

Słowianie – nazwa etniczna, endogeniczna i apelatywna samookreślającej się w ten sposób grupy. Wspólnota językowa. Słowianie, czyli pobratymcy w języku ß Niemcy – od niemi – tacy którzy nie mówią po naszemu. Do tej pory tylko my ich tak nazywamy.

Do dzisiaj języki słowiańskie są sobie bliższe niż jakakolwiek inna grupa językowa.

Pierwszy zapis nazwy: SCLAVENI pojawił się w VI wieku w dziele Jordanisa „Historia Gocka”.

Języki słowiańskie:

ZACHODNIE:                                  POŁUDNIOWE:                               WSCHODNIE:

polski                                                  macedoński                                          białoruski                                                                

czeski                                                                                bułgarski                                                                   ukraiński

słowacki                                                         chorwacki                                             rosyjski

dolnołużycki                                       serbski

połabski                                                          słoweński                                                                                                                                                                                            SCS

Ø     nie istnieją zapisy języka prasłowiańskiego

Rozpad wspólnoty bałtosłowiańskiej nastąpił około 500 roku . Do tego czasu wszystko było wspólne:

·        I palatalizacja (jeden z pierwszych procesów, około V wieku – Słowianie kolonizują wtedy obszary dolnego Dniepru)

·        * ū  ( ū1 ) > y (Stieber twierdzi, że nie ma na to dowodów)

·        monoftongizacja dyftongów ai, ei, au, eu (przed inwazją Słowian na Grecję, do czasu wdarcia się na Bałkany)

·        powstanie jerów (po dojściu Słowian do Bałkan)

·        „o” z dawnego „a” krótkiego (Stieber twierdzi, że dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa)

Ćwiczenia 1.03.2006

Zabytki języka polskiego – do uzupełnienia !!! W innym dokumencie.

Porównanie psałterzy: (znalezione na gronie)

a porównanie psałterzy też jest do zrobienia---

najważniejsze jest przecież to, że różniły sie o 100 lat, są oparte być może na jednym praźródle i jedno nie rozróżnia nosówek a drugie już tak; jedne nie oznaczają raczej miękkości, a drugie już zaczynają to robić za pomocą y lub i; dialekty w zasadzie te same -- małopolskie (w obu widać beznosówkowe się, ściągnięta formę znać i grupę -ov po miękkiej); tylko trochę inny charakter, bo jedne akademickie no i bardziej zdobione, bo dla Jadwigi, a drugie dla szerszego grona odbiorców no i mniej zdobione z tekstem modernizowanym, odartym z archaizmów

Ćwiczenia 8.03.2006

JERY

Jer w pozycji słabej występuje:

·        w wygłosie -  *synъ

·        w sylabie porzedzającej sylabę samogłoską pełna lub z jerem w pozycji mocnej – *dъva, *pьsъkъ

Jer w pozycji mocnej występuje

·        przed sylabą z jerem w pozycji słabej

Przyczyną zaniku jerów było to, że przestało działać prawo sylaby otwartej (a przestało ono działać w wyniku ogólnego obniżenia artykulacji)

Jer napięty – jer w pozycji mocnej występujący w sąsiedztwie joty. W języku polskim mamy z niego takie kontynuanty:

- wygłosowa grupa – ъjь  w – y ( *dobrъjь – dobry, starъjь – stary )

- wygłosowa grupa – ьjь w – i ( *tanьjь – tani )

- śródgłosowa grupa – ьj w – ij ( *bьjρ – biję ); w niektórych wypadkach grupa ta przekształciła się następnie w – yj ( šьja – szyja )

- nagłosowa grupa – jь w i – ( tylko w nagłosie absolutnym *jьdρ – idę )

W żadnym z polskich zabytków piśmiennych nie znajdujemy jerów – co świadczy o tym, że zaniknęły przed XII wiekiem.

WOKALIZACJA JERÓW

Jery w pozycji mocnej wokalizują się. Dzieje się tak, ponieważ zanikający jer w pozycji słabej oddaje część swojego iloczasu jerowi w pozycji mocnej, który wokalizuje się do :

Ø     ь – jer przedni do ’e (e z poprzedzającą miękką)

Ø     ъ – jer tylny do e

„e” tzw. ruchome powstałe z wokalizacji jerów jest samogłoską pełną, ale krótką i nie ma zdolności palatalnych.

Wokalizacja to proces kompensacyjny.

W procesie wokalizacji zaszły w niektórych formach tzw. wyrównania analogiczne – czyli dopasowanie się form w obrębie paradygmatu. Najczęściej występowało dopasowanie się przypadków zależnych do mianownika lub odwrotnie.

Wykład  2  8.03.2006

W prasłowiańszczyźnie panowały dwa prawa językowe:

I . Prawo sylaby otwartej

II. Prawo korelacji miękkości -  polegało ono na tym, ze po spółgłosce miękkiej występowała samogłoska przedniego szeregu, a po spółgłosce twardej samogłoska tylnego szeregu.

PRZEGŁOS LECHICKI

Proces ten obejmował dawne dialekty lechickie. Pokonał prasłowiańskie prawo korelacji miękkości. Sonanty w przegłosie lechickim uległy zmiękczeniu a następnie wokalizacji.

WZÓR:

ĕ , e , ę , r (sonant miękki) , l (sonant miękki) + T (t, d, s, z, n, r, ł,) =>

                                                                            przedniojęzykowo – zębowe twarde

ĕT > ’aT (*lĕs)

eT > ’oT (*berρ)

ęT > ’ ρT

ANOMALIE !!! :

Ø     przegłos nie zaszedł mimo odpowiednich warunków: kobieta, cesarz

Ø     pozorny brak przegłosu: bierny, wierny, kwietny. Przegłos nie zaszedł ponieważ historycznie to „r” jest miękkie a przegłos zachodzi tylko przed twardymi – bĕrьnъjь  (jer miękki po r)

Ø     przegłos zaszedł, ale się wycofał – cena, krzesło, czesać, krzesa .wycofał się z powodu częstego używania innych przypadków – „po cenie”

Ø     formy z przegłosem i bez przegłosu funkcjonujące paralelnie : dzieło – działo, bieda – biada,                                                    na czele – na czole

Ø     przegłos nieregularny: macocha, pożoga, poziomka – przegłos przeprowadziły m, x, g

Ø     przegłos fałszywy – kozioł, osioł. Formy te powstały po XVIII wieku drogą wyrównań analogicznych -jeszcze w wierszach Kraciskiego mamy kozieł i osieł.

Ø     powstają nowe fonemy miękkie – miara, miera

Ø     odmiana rzeczownika- po żonie, na sianie

Ø     morfologia – na drodze wyrównań analogicznych paradygmat czasownika zupełnie z innej grupy – krzyczał – krzyczeli - krzyczeć, leżał – leżeli – leżeć , milczał – milczeli - milczeć

APOFONIA PRAINDOEUROPEJSKA

Ø     alternacje samogłoskowe

zespół alternacji morfonologicznych

e   :  o  -

w greckim lego : logos, w łacinie tego :  toga, w SCS vezρ : voziti, żenρ : żeniti

Ø     apofonia jakościowa – gdy następuje alternacja co do barwy głoski (zmiana barwy powoduje zmianę znaczenia) tego : toga

Ø     apofonia ilościowa , gdy następuje alternacja co do iloczasu samogłosek (zmiana długości powoduje zmianę znaczenia) legit : lēgit

Funkcje apofonii:

-         werbalno - nomitatywna (rozrózniała czasowniki od rzeczowników) *plesti : plotъ

-         duratywno – iteratywna ( ciągły – powtarzalny) *vezti : voziti

-         receptywno – kauzatywna (przyczynowo – skutkowa) *pĕte : poiti

Alternacje samogłoskowe tworzyły tzw. szeregi apofoniczne: ciec : tok : roztaczać : roztoki

RÓŻNICE MIĘDZY PRZEGŁOSEM A APOFONIĄ

Ćwiczenia 15.03.2006

WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE

Wzdłużenie zastępcze jest procesem kompensacyjnym. Aby zaszło muszą zostać spełnione trzy warunki:

Ø     musimy mieć jer w wygłosie w pozycji słabej

Ø     musi on być poprzedzony spółgłoską dźwięczną

Ø     w sylabie poprzedzającej musi znaleźć się samogłoska pełna ( a, o, e)

*vozъ à vooz (istnieją takie zapisy) àvōz à (ścieśnienie) wóz

*vorъ à woor à vōr à wór

Jeśli jer stoi za spółgłoską sonorną wzdłużenie zastępcze nie zachodzi, ponieważ wysiłek jaki potrzebujemy na artykulację sonornych jest duży i nie starcza już na wzdłużenie samogłoski.

Pochodzenie samogłosek długich w języku polskim:

1)    ze wzdłużenia

2)    „o” długie z procesu kontrakcji (ściągnięcia) – samogłoski przedzielone jotą ulegają ściągnięciu. Proces ten możemy zaobserwować w przymiotnikach, rzeczownikach, zaimkach osobowych i dzierżawczych oraz czasownikach.

3)    Dziedzictwo historyczne: który, trawa

Wykład 3 22.03.2006

SONANTY

Na gruncie języka polskiego istniały tzw. sonanty. Były to głoski sonorne posiadające własności zgłoskotwórcze. Mamy sonant r (r sonant) i l (l sonant)  oraz  r’ (sonant miękki r) l’ (sonant miękki l). Są również m i n. Sonanty uległy przekształceniom na gruncie języka polskiego.

Sonant r i r’

1)

T r T                 ß gdzie T oznacza dowolną spółgłoskę

*grb  à garb

*skrb à skarb

*krk à kark

WYJĄTKI !!!:

kurcz, kurczyć, myrdać, part (portki), tyrpać, grubić

2)

T r’ T              ß gdzie T oznacza  (t, d, s, z, n, r, ł,)

                                                                        przedniojęzykowo – zębowe twarde

T r’ T à  ar

martwy à *mr’artv

marznąć à *mr’znąti

czarny

3)

T r’ T’              ß gdzie T’ oznacza spółgłoskę miękką

T r’ T’ à ‘er

czernić

4)   sonant miękki r’ przed spółgłoskami wargowymi:

*vr’ba à virzba à wierzba

5)   sonant miękki r’ przed spółgłoskami tylnojęzykowymi (występuje w kazaniach świętokrzyskich i gnieźnieńskich):

...