Kębłowski Janusz, Dzieje sztuki polskiej. Panorama zjawisk od zarania do współczesności
Rozdział I: Wiek X – XII. Sztuka przedromańska i romańska
· Podział czasów od II poł. X w. do XIII w. na dwa okresy:
o 966 – 1038 sztuka przedromańska
o 1038 – XIII w. sztuka romańska;
· Sztuka tego okresu nośnikiem treści ideowych głównie chrześcijańskich, lecz pojawiają się też treści antyczne ( interpretowane w chrześcijanizmie) i pogańskie ( głównie odrębne grupy artystyczne);
· Idea Kościoła w architekturze sakralnej ( ciosy kamienne Quadro lapida – symbol chrześcijan, na których zbudowany jest Kościół, na figurach doskonałych ( kwadrat, koło));
· Symbolika środka w palatiach, budynkach sakralnych itp.( wnętrze – kształt, porządek; zewnątrz - chaos, bezkształt) na granicy tych światów panowały demony, widma, złe moce, przedstawiane np. jako lwy portalowe, głowy zwierzęce;
· Chrześcijańska symbolika środka ukazywała struktury hierofanieczne znane z pogaństwa, czyli wprowadzały w tajniki kultu;
· Przekształcanie profanum w sacrum, np. traktowanie władcy jako osoby świeckiej i boskiej zarazem, władza była dana przez Boga – połączenie palatium z kaplicą; przedstawienie Chrystusa, jako sędziego w rzeźbie portalowej;
· Tradycje antyczne były przekazywane przez epokę karolińską ( antyczna willa, bazylika); przedstawianie syren, gryfów itp., którym nadawano treści chrześcijańskie;
· Nachodzenie na siebie nawzajem idei pogańskich i chrześcijańskich: wiara w siły przedmiotów naturalnych ( kamienie, woda itp. ), które w kulturze chrześcijańskiej nabierają innego znaczenia – poganie czcili święte drzewo, a chrześcijanie uznawali Drzewo Życia ( motyw drzewa);
· Epoka sztuki przedromańskiej i romańskiej to okres chrystianizacji:
o Aspekt historii politycznej i społeczno – gospodarczej 3 etapy:
1.966 – 1038 formowanie się scentralizowanego i monarchicznego państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego; stabilizacja stosunków z Czechami, cesarstwem i Kościołem ( utworzenia arcybiskupstwa w Gnieźnie i biskupstw w Krakowie, Kołobrzegu, Wrocławiu); okres ten kończy śmierć Bolesława Chrobrego w 1025 r., co przyczyniło się do wybuchu wewnętrznej rewolucji, zwanej reakcją pogańską ( chęć powrotu do starego systemu rządów) oraz najazd wojsk czeskich pod wodzą Brzetysława w 1038 r. ( grabież i spustoszenie Wielkopolski i czasowe zajęcie Śląska);
2. 1038 – 1138 odbudowa zniszczonego państwa i rozmyślanie nad koncepcjami poliarchii lub monarchii, ostatecznie utworzono zasadę senioratu na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego w 1138 r.; rozpad królestwa i rozbicie dzielnicowe;
3.1138 – 1320 okres rozbicia dzielnicowego, który skończył się zjednoczeniem państwa przez Władysław Łokietka w 1320 r., który w tym że roku koronował się na króla Polski
· Sztuka przedromańska związana jest z kształtowaniem się państwa i jego chrystianizacją:
o Pojawianie się prowizorycznych baptysteriów ( Poznań, Wiślica) służą do obrzędu chrztu przez zanurzenie;
o Rotundy zwykle powiązane z palatiami ( siedziby władców) – Ostrów Lednicki, Giecz, Przemyśl, Kraków, Gniezno ( przypuszczenie);
o Budowle katedralne – Poznań, Kraków, Gniezno;
o Budowle zakonne – Trzemeszno;
o Dzieła architektury monumentalnej pojawiają się w siedzibach rezydencjonalnych książąt ( Gniezno, Kraków, Wiślica) a także na ziemiach anektowanych – Przemyśl;
o Brak rzeźby figuralnej, lecz wyobrażenia figuralne były obecne w malarstwie książkowym i dziełach rzemiosła artystycznego, np. Psałterz Egberta ( ok. 983 r.) – przywieziony przez Rychezę ( żona Mieszka II);
o Kronika czeska Kosmasa mówi o złotych płytach ołtarzowych z Gniezna fundacji Ottona III, czy złotym krucyfiksie z nad grobu św. Wojciecha; jednym z elementów ocalonych z najazdu Brzetysława jest czara włocławska, zdobiona scenami z dziejów Gedeona ( czara najprawdopodobniej pochodzi ze Szwabii); dzieła te były importowane;
· Istnieją też budowle pogańskie, m. in. kątyny ( Xi, XII w.) – świątynie Słowian Połabskich z przedstawieniami figuralnymi bóstw: Światowida ( na Wolinie), Trygława;
· Z kręgu wierzeń pogańskich zachowały się drobne figurki koni, koziołków, czy też przedstawienia postaci ludzkich – figury stojących jeźdźców ( być może dzieła pomnikowe);
· Restytucja monarchii wiąże się z odbudową instytucji państwowych ( Kraków stolicą państwa), kościołów katedralnych w technice opus emplectum ( zewnętrzne warstwy regularnych ciosów, wnętrze wypełnione odłamkami kamieni zalanymi zaprawą) w Gnieźnie ( 1064), Poznań ( 1058), powstawanie nowe kościoły zakonne: w Tyńcu – benedyktyni, Mogilnie ( 1065 ) – najstarsze sklepienie krzyżowe w krypcie zachodniej; powstanie kościoła kolegiackiego św. Andrzeja w Krakowie ( 1079-1098);
· Wiek XII wzrost budownictwa, głównie klasztornego, które nawiązywały do budownictwa niemieckiego, a niekiedy do włoskiego ( kościół Benedyktynów w Czerwińsku przed 1155); więcej prostych kościołów na planie podłużnym, rzadziej centralnym;
· Architektura romańska trwała jeszcze w XIII wieku ( kościoły cysterskie na Małopolsce, tzw. grupa małopolska;
· Ornamentalna dekoracja architektoniczna, motywy zwierzęce i roślinne ( włączone w rytm ornamentacji) były głównie symbolami ważnych treści teologicznych; fantastyczne zwierzęta ukazują złe moc, np. skrzydlaty smok z krypty św. Leonarda w Krakowie ( ok. 1118); główną rolę w tym procesie odegrały wzorce włoskie, które docierały przez Pragę, czy Nadrenię –najczęściej były one umieszczone na portalach ( licznie zachowane figury lwów z XII i XIII w.);
· Wiek XII wiekiem monumentalnej rzeźby figuralnej w Polsce, które były głównie dziełami obcych warsztatów, np. włoskiego – portal w Tumie ( ok. 1161);
· Samodzielnie ukształtował się tympanon fundacyjny w Strzelnie i we Wrocławiu – przedstawienie osób fundatorów;
· Drzwi romańskie zachowały się w Gnieźnie oraz w Płocku;
· Figuralna dekoracja kolumn kościoła Norbertanek w Strzelnie ( ok. 1190) z przedstawieniami o treści moralizatorskiej – alegoriami cnót i przywar;
· Dzieła figuralne w malarstwie ściennym w bazylice tumskiej w absydzie zachodniej ( Maiestas Domini – Deesis w otoczeniu czterech cherubinów), w Czersku malowidła z poł. XIII w. ( sceny z Księgi Rodzaju i NowegoTestamentu);
· Cechą sztuki romańskiej w Polsce jest ogromna rola niemonumentalnej sztuki figuratywnej i ornamentalnej w dekoracji kodeksów i w złotnictwie; początkowo były to dzieła głównie importowane, np. Sakramentarz tyniecki ( ok. 1070) przywieziony z Kolonii, były to tzw. kodeksy purpurowe lub złote ( pisane złotem na purpurze lub złotem bądź srebrem na pergaminie);
· XII w. – popularyzacja rękopisów, co skutkuje uproszczeniem ich dekoracji, powstają też miejscowe skryptoria , w I poł. XIII w. następuje osłabienie napływu iluminowanych kodeksów, natomiast rozwija się produkcja miejscowych dzieł ( skryptorium w Lubiążu – Psalterium nocturnum z Trzebnicy z ok. 1240 r.);
· Liczne relikwiarze związane są z kultem świętych i przeważnie zachowały się z importu, np. wtórny relikwiarz św. Stanisława z XII w. z Sycylii lub Bliskiego Wschodu;
· Sztuka w X w. była głównie kierowana do księcia oraz jego otoczenie, w tym kleru; uformował się odmienny styl życia społecznego oparty na instytucji grodów, podgrodzi i targów:
o Wyodrębnił się gród właściwy – ośrodek obronny i rezydencjonalny z palatium, kaplicą, zabudowaniami gospodarczymi;
o Podgrodzie – znajdował się tu kościół lub katedra, domostwa kleru, drużyny, służby i rzemieślników;
o Ogrodzony plac targowy;
o Otwarta osada rzemieślnicza;
· Katedry – skupiały najwyższy wysiłek artystyczny, dlatego musiały być one budowlami monumentalnymi budowane w nieznanej technice murowanego kamienia;
· W II poł. X w. prawdopodobnie w Gnieźnie wzniesiono palatium z kaplicą p. w. Panny Marii dla Mieszka I, na planie tetrakonchosu ( czteroliścia), na tym samym miejscu ok. 1000 r. powstała druga katedra Chrobrego;
· Rotunda i palatium na Ostrowie Lednickim z II poł. X w. wieku – centralna kaplica zniesiona została na planie krzyża greckiego, który został wzbogacony obejściem o kolistym zarysie ( zarys czworoliścia);
· W X i XI w. liczne są małe elementy z kultu pogańskiego, w tym różne figurki przedstawiające zwierzęta;
· Katedry, kolegiaty, klasztory. Architektura romańska po odnowieniu państwa polskiego:
o Proces odnawiania się państwa polskiego wiązało się z natężeniem działalności ideologicznej, która wyrażała się m. in. w fundacjach nowych instytucji kościelnych i koniecznych dla nich budowli:
o Powołanie nowego biskupstwa w Płocku w 1075 r., a ok. 1124 r. biskupstwa kujawskiego przeniesione z Kruszwicy do Włocławka oraz biskupstwo w Lubuszu ( 1124 r.), zachodniopomorskie ( 1138) przeniesione w 1176 r. z Wolina do Kamienia;
o Odbudowa dwóch katedr: w Gnieźnie ( konfesja św. Wojciecha ), Poznaniu ( groby Dobrawy, Mieszka i Chrobrego):
§ Gniezno – odbudowa w poł. XI w., konsekrowana w 1064 r.; powtórzenie planu bazyliki z X w. – przykrytej drewnianym stropem, bez transeptu, z absydalnym zamknięciem 3 naw ( mogły być rozdzielone arkadami), elewacja zachodnia dwuwieżowa, w elewacjach bocznych mieściły się portale, a południowej elewacji były drzwi brązowe;
§ Poznań – odbudowana w tym samym czasie co katedra gnieźnieńska i prawdopodobnie w tym samym stylu;
o Katedra w Krakowie 0 jej budowę zaczęto przed najazdem Brzetysława , a dokończona w czasie restauracji państwa po przeniesieniu stolicy z Gniezna do Krakowa; wysunięte prezbiterium ( pod nią trójnawowa krypta) zamknięte było apsydą, nawiązuje ona do kościoła św. Michała w Hildesheimie;
o 1076 – 1079 założenie klasztoru benedyktyńskiego w Tyńcu nad Wisłą ( dwuwieżowa bazylika o 3 apsydach wschodnich ze środkową wysuniętą);
o Opactwo benedyktyńskie w Mogilnie było fundowane przez Bolesława Śmiałego w 1065 r. – bazylika z transeptem, trójnawową sklepioną kolebkową ( kiedyś krzyżowo) kryptą wschodnią oraz kryptą zachodnią pod wieżą, nakrytą czterema sklepieniami krzyżowymi , fasada zachodnia jednowieżowa;
o W w. XI powstawały też skromne budowle zgromadzeń kanonickich, np. kościół św. Michała na Wawelu; wyjątkiem jest kościół św. Andrzeja na Okolu w Krakowie fundacji wojewodę Sieciecha
o W XII w. obok drugiej katedry wawelskiej na czoło wysuwa się II katedra płocka konsekrowana w 1144 r., a budowana przez bp Aleksandra z Malonne; bazylika o układzie treflowym z wysuniętym transeptem, ramiona zamknięte apsydami i z jednoprzęsłowym prezbiterium z apsydą;
o 1120 – 1140 kościół św. Piotra w Kruszwicy do r. 1148 siedziby bp kujawskiego – do wschodnich ścian transeptu i prezbiterium przylegają apsydy, dobudowano z obu stron prezbiterium prostokątne kaplice, które powiększono od wschodu apsydami ( pięcioapsydialne rozwiązanie partii wschodniej);
o Kolegiacki kościół Panny Marii i św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą, konsekrowany w 1161 r. a fundowany przez abp gnieźnieńskiego Janika ( beztranseptowa bazylika);
o Kościół norbertanek św. Trójcy w Strzelnie fundowany przez Piotra Wszeborowica konsekrowany w 1216 r. ( kościół pochodzi najprawdopodobniej z 4 części XII w.);
o Rotunda św. Prokopa w Strzelnie ( 2 poł. XII w.);
o Budynek mieszkalno – reprezentacyjny na Wawelu, tzw. Sala na 24 słupach pochodząca zapewne z XIII w.;
· Sztuka pobożnych fundatorów:
o Fundator bierze udział w dziele apostolstwa ( szerzenie i umacnianie wiary);
o Do fundatorów należeli:
§ Książęta;
§ Biskupi;
§ Możni;
o obiekty fundowane przez nich to:
§ obiekty architektury;
§ tympanony;
§ drzwi ( np. w Gnieźnie i Płocku);
§ dzieła złotnicze;
o Drzwi Płockie:
§ Powstały w Magdeburgu w l. 1152 – 1156;
§ Wykonawcami ich byli m. in. Riquin, Waismuth;
§ Nie wiadomo kto je fundował: czy bp magdeburski Wichman przedstawiony na drzwiach, czy bp płocki Aleksander z Malonne też przedstawiony na drzwiach;
§ Przed 1340 r. drzwi znalazły się w Nowogrodzie ( może były tam już od XII w.);
§ Odlane we fragmentach a potem zespolone na drewnianym podłożu – przedstawienie Chrystusa w otoczeniu Maryi i apostołów oraz Maiestas Domini - Króla Chwały w otoczeniu symboli apostołów ze scenami z życai Chrystusa od Zwiastowania po Zmartwychwstanie ( rozbudowanie wątku pasyjnego od wjazdu do Jerozolimy); 3 sceny ze Starego Testamentu ( Stworzenie Ewy, Grzech pierworodny oraz Eliasz na ognistym wozie ) rozumiane są jako zapowiedź Nowego Testamentu;
o Drzwi Gnieźnieńskie:
§ Powstały ok. 1180 r. prawdopodobnie w środowisku nadmozańskim;
§ Fundatorem był miejscowy abp Janik lub Zdziszek;
§ Przedstawiają życie św. Wojciecha – sceny od lewej obejmują dzieciństwo ( 1 i 2), lata nauki ( 3 i 4), działalność ( 5 – 8), cuda ( 9), natomiast od prawej wyprawa do Prus ( 1), działalność misyjna ( 2 – 4), śmierć męczeńska ( 5), strzeżenie ciała przez orły ( 6), wykupienie ciała ( 7), transport do Gniezna ( 8), pogrzeb ( 9); sceny otaczają bordiura;
o Płyta w posadzce w kolegiacie w Wiślicy:
§ Wykonana w gipsowej posadzce metodą rytu;
§ Wiąże się ją ze śmiercią Henryka Sandomierskiego przeciwko Prusom w 1166r.;
§ Przedstawienie postaci świeckich na wnętrzu sakralnym;
§ Datowana na 3 część XII w.
o Tympanon z kościoła św. Prokopa w Strzelnie:
§ Fundowany przez Piotra Wszeborowica z ok. 1170 – 1180;
o Tympanon z kościoła św. Trójcy w Strzelnie:
§ Fundowany przez Piotra Wszeborowica i Annę z l. 1180 -1190;
§ Na środku obu tympanonów miejsce zajmuje osoba boska lub święta w układzie frontalnym : Chrystus, Maria z Dzieciątkiem, Anna z Marią jako niemowlęciem; po obu stronach rozmieszczone są osoby donatorów zwrócone ku środkowi;
o Znaczenie tympanonów:
§ Prezentacja określonych idei dogmatycznych,
§ Przedstawienie relacji donatora z Bogiem,
§ Miały aspekt rodowy i polityczno - państwowy,
§ &#x...
nauka11