wojtowicz_szpitale wroclawskie(1).pdf

Małgorzata Wójtowicz

Przeobrażenia w architekturze szpitalnej na przykładzie Wrocławia

Niekończąca się historia

Pierwsze wrocławskie szpitale nie były w ścisłym znaczeniu zakładami leczniczymi, lecz ra-

czej domami ubogich – swym podopiecznym zapewniały przede wszystkim utrzymanie

i w razie potrzeby opiekę medyczną. Stanowiły formę realizacji chrześcijańskiego nakazu

miłosierdzia.

W latach 1214–1526 takie szpitale powsta-

wa³y we Wroc³awiu, najczêœciej pod patronatem

panuj¹cego ksiêcia, biskupa, przy klasztorach

i komendach zakonów rycerskich oraz z funda-

cji rady miejskiej i mieszczan. Sytuowano je

w pobli¿u bram miejskich – dla wygody podró¿-

nych oraz nad rzekami – dla celów gospodar-

czych i higieniczno-porz¹dkowych. Leprozoria

i szpitale zakaŸne znajdowa³y siê poza murami

miejskimi.

To goœcinne miasto wybudowa³o i utrzymuje

liczne szpitale i przytu³ki. Jeden z nich, dla pod-

rzutków, jest dziêki czynszom tak bogaty, ¿e

przed zam¹¿pójœciem wyposa¿a swe wychowani-

ce w posag. Inny, przeznaczony dla biednych

obojga p³ci, po³o¿ony jest przy koœciele œw. Bar-

bary. Sk³ada siê on z przestronnych i wygodnych

budynków, ci¹gn¹cych siê wzd³u¿ publicznego

traktu w jedn¹ i drug¹ stronê. Setka osób mo¿e

tam bez trudu siê po¿ywiæ smacznym jedzeniem.

Chorym i os³abionym uczniom trzech koœcio³ów

oddano do u¿ytku nowy, ³adny budynek przy ko-

œciele œw. Hieronima, wyposa¿ony w ³ó¿ka, po-

trzebne sprzêty i doœæ troskliw¹ obs³ugê. Trzy in-

ne szko³y tak¿e maj¹ swe domy, gdzie kuruje siê

uczniów. Ci zaœ, których dotknie choroba zakaŸ-

na, mieszkaj¹ poza murami miasta w domu œw.

£azarza i w domu Jedenastu Tysiêcy Dziewic.

S¹ te¿ zak³ady pod opiek¹ zakonników, jak na

przyk³ad ten przy koœciele Bo¿ego Cia³a, gu-

stowny i po³o¿ony w przyjemnym miejscu. Nie

przyjmuje siê tutaj ludzi ubogich, którzy chc¹ je-

dynie s³u¿yæ Bogu, lecz tylko tych, którzy dostar-

cz¹ pewn¹ sumê pieniêdzy na swe utrzymanie.

U œw. Macieja opiekuj¹ siê chorymi szpitalnicy-

-krzy¿owcy; tu ludzie le¿¹ na ³ó¿kach rozstawio-

nych na d³ugim kru¿ganku. Podobnie troszcz¹

siê o swych chorych kanonicy regularni od œw.

Ducha. Te wszystkie zak³ady opiekuñcze, których

jest jedenaœcie, wyposa¿ono w wystarczaj¹ce

dochody [1].

Piierwsze szpiittalle

Jako pierwszy utworzono Szpital œw. Ducha

(1214) (ryc. 1.), a nastêpnie Leprozorium œw.

£azarza (miêdzy 1214 a 1217 r.), Szpital œw.

Macieja (1241–1242) (ryc. 2.), Szpital Bo¿ego

Cia³a (miêdzy kwietniem 1318 a koñcem 1319

r.), Leprozorium Jedenastu Tysiêcy Dziewic

(1400), Szpital Dzieciêcy pw. Bo¿ego Grobu

(ok. 1412) i najwiêkszy z nich Szpital œw. Barba-

ry (1460, do ok. 1463) (ryc. 3.). Pojawi³y siê

równie¿ szpitale szkolne dla ubogich i chorych

uczniów: Szpital œw. Hieronima (1410), szpital

przy katedrze œw. Jana Chrzciciela (1416), szpi-

tal przy kolegiacie œw. Krzy¿a (1425) i Szpital na

Piasku (1426). Wymienione szpitale – domy

opieki by³y instytucjami samodzielnymi, z regu³y

posiadaj¹cymi w³asny maj¹tek o charakterze

feudalnym – ich g³ówne uposa¿enie stanowi³y

wsie i folwarki podmiejskie.

Bartholomeus Stenus, filozof, medyk i geograf,

w poœwiêconej Wroc³awiowi czêœci swego dzie³a

Descriptio totius Silesiae et civitatis regie Vratisla-

viensis , napisanej w latach 1512–1513 i 1515,

tak scharakteryzowa³ ówczesne zak³ady opieki:

Kllaszttorne ogrody

Jeszcze w 1517 r. powsta³ Szpital œw. Hioba

dla chorych wenerycznie. Lecz ju¿ wkrótce,

58 grudzień 9/2004

1. Szpital św. Ducha (1214).

Fragment planu Wrocławia Barthela Weihnera z 1562 r.

Biblioteka Uniwersytecka

2. Szpital św. Macieja (1241–1242).

Fragment planu Wrocławia Barthela Weihnera z 1562 r.

Biblioteka Uniwersytecka

3. Szpital św. Barbary (1460 do ok. 1463), rys. Heinrich Münzel, 1828 r.

Muzeum Architektury

w 1523 r. z inicjatywy Johanna Heßa rada miej-

ska powo³a³a centralny Urz¹d Ja³mu¿niczy ( Al-

mosenamt ), który kontrolowa³ dzia³alnoœæ i fi-

nanse wroc³awskich szpitali – domów opieki.

Trzy lata póŸniej zosta³ otwarty nowy miejski

szpital (ryc. 4.):

Nazwany Domus omnium sanctorum, w któ-

rym z powszechnej ja³mu¿ny we Wroc³awiu wie-

lu miejscowych i obcych ludzi w potrzebie, w ja-

d³o i napitek, dobr¹ opiekê i dobrego chirurga

zaopatrzeni byæ maj¹, innym miastom na dobre

exemplum [2].

Obszerna budowla za³o¿ona na planie wy-

d³u¿onego prostok¹ta, wzniesiona w konstrukcji

szkieletowej, siêga³a wysokoœci 3 kondygnacji,

mia³a od frontu 8 osi okiennych i by³a nakryta

dwuspadowym dachem. Zawiera³a 2 g³ówne

sale chorych – dla kobiet i mê¿czyzn.

samodzielnymi, z reguły posiadającymi

własny majątek o charakterze feudalnym,

a ich główne uposażenie stanowiły wsie

i folwarki podmiejskie

”

W I po³. XVIII w. powsta³y szpitale zakonów

bonifratrów (1717) i el¿bietanek (1737).

W Szpitalu Bonifratrów, rozplanowanym w czwo-

roboku zabudowy konwentu, g³ówna sala cho-

rych by³a usytuowana w skrzydle zachodnim

(1734–1736) (ryc. 5.). Szpital El¿bietanek mie-

œci³ siê w adaptowanej do tego celu zabudowie.

W porównaniu ze Szpitalem Wszystkich Œwiê-

tych, szpitale klasztorne mia³y lepsz¹ lokalizacjê,

poniewa¿ pacjenci mogli korzystaæ z rozleg³ych

ogrodów.

Przednówek oœwiieceniia

W koñcu XVIII w. dokona³ siê zasadniczy prze-

³om w architekturze szpitali europejskich, podyk-

towany now¹ koncepcj¹ organizacji szpitali lecz-

niczych w miastach. Impulsem dla zreformowa-

nia szpitalnictwa sta³ siê socjalny sposób myœle-

nia, prezentowany przez oœwieceniowych refor-

matorów wychowania (Jean Jacques Rousseau,

Heinrich Pestalozzi) oraz nauczycieli higieny

(Franz Anton Mai, Johann Peter Frank) [3].

grudzień 9/2004 59

” Szpitale – domy opieki były instytucjami

twa w XVIII w. stał się socjalny sposób

myślenia, prezentowany przez oświece-

niowych reformatorów wychowania oraz

nauczycieli higieny

”

Natomiast rozwój nauk przyrodniczych, odkrycie

nowych praw fizycznych i poznanie procesów

chemicznych, a tak¿e wprowadzenie ekspery-

mentalnych metod badawczych – spowodowa³o

zastosowanie w medycynie obserwacji klinicz-

nej, kontroli wyników i metody statystycznej.

W zasadniczy sposób wp³ynê³o to na udoskona-

lenie diagnostyki medycznej, terapii i opieki nad

chorymi – przy czym postêp w tych dziedzinach

mog³y warunkowaæ 3 czynniki: wykszta³ceni le-

karze, funkcjonalne budynki szpitalne i liczni,

stacjonarnie leczeni pacjenci.

Rewollucyjjne oblliicze

Pierwsze skuteczne starania o zreformowanie

szpitalnictwa, które niewiele zmieni³o siê od cza-

sów œredniowiecza, mia³y miejsce w Pary¿u

i Wiedniu. Nowe oblicze szpitala by³o wynikiem

po³¹czonych dzia³añ panuj¹cych w³adców, leka-

rzy i architektów. Wtedy powsta³ Allgemeine

Krankenhaus w Wiedniu (1783–1784), którego

plan nawi¹zywa³ jeszcze do czworobocznych za-

³o¿eñ klasztornych, a który zainicjowa³ powstanie

w okresie póŸniejszym wielu organizacyjnie po-

dobnych placówek, nazwanych szpitalami po-

wszechnymi lub szpitalami miejskimi, o znacznie

nowoczeœniejszych rozwi¹zaniach architektonicz-

nych [4]. Tu¿ przed rewolucj¹ francusk¹ paryska

Akademia Nauk powo³a³a komisjê maj¹c¹ oce-

niæ projekt architekta Bernarda Poyet nowej bu-

dowli dla przestarza³ego i przepe³nionego Hôtel

Dieu . W sk³ad komisji wchodzili wybitni uczeni:

Antoine Lavoisier (chemik), Pierre de Laplace

(astronom, fizyk i matematyk), Charles Coulomb

(fizyk) i s³ynny chirurg Jacques-René Tenon.

W sprawozdaniach z posiedzeñ (1786, 1787,

1788) skrytykowano nawi¹zuj¹ce do wizjoner-

skich geometrycznych form architektonicznych

Etienne-Louisa Boullé olbrzymie centralne za³o-

¿enie, a w zamian zaproponowano budowê na

4. Szpital Wszystkich Świętych (1523–1626).

Fragment planu Wrocławia Barthela Weihnera z 1562 r. Biblioteka Uniwersytecka

5. Klasztor i Szpital Bonifratrów (1717–1726 Johann Blasius Peintner);

rys. Friedrich Bernhard Werner, Topographia Silesiae , t. I, 1755.

Biblioteka Uniwersytecka. Główna sala chorych (1734–1736),

pocztówka z lat 20. XX w. Muzeum Techniki i Przemysłu na Śląsku

60 grudzień 9/2004

” Impulsem do zreformowania szpitalnic-

6. Szpital Wszystkich Świętych – elewacja frontowa budynku

głównego (1799–1801, Karl Gottfried Geissler).

Biblioteka Uniwersytecka.

Rzut parteru budynku głównego, 1871 r.

Muzeum Architektury. Budynek główny

i na drugim planie dawny Instytut Patologii (1874–1876,

Emil Hasenjäger, Oskar Knorr). Fot. Waldemar Borski

7. Szpital Wszystkich Świętych – budynek szpitalny

dla chorych na świerzb, wenerycznie i psychicznie (1821–1823),

plan przebudowy wnętrz z 1854 r., Georg Weissleder.

Muzeum Architektury.

8. Szpital Wszystkich Świętych

– widok od strony ul. Wszystkich Świętych,

po prawej stronie Contagienhaus ,

na drugim planie po lewej stronie budynek Kliniki Medycznej

i budynek szpitala dla chorych na świerzb, wenerycznie

i psychicznie ( Uhrgebäude ). Pocztówka z I 10-lecia XX w.

Muzeum Techniki i Przemysłu na Śląsku

obrze¿ach Pary¿a 4 szpitali, wzorowanych na

wczeœniejszym projekcie, który przedstawi³ lekarz

Jean-Baptiste le Roy (1773), prawdopodobnie

pod wp³ywem angielskiego szpitala marynarki

wojennej w Plymouth (1756–1764, Rovehaed).

Poszczególne szpitale mia³y sk³adaæ siê z licznych

3-piêtrowych bloków, po³¹czonych zadaszonymi

galeriami. Z powodu wybuchu rewolucji francu-

skiej planów tych nie zrealizowano, ale sam pro-

jekt sta³ siê inspiracj¹ dla najnowoczeœniejszych

w XIX w. szpitali pawilonowych. Natomiast prze-

wrót polityczny przyniós³ radykaln¹ likwidacjê

dotychczasowych instytucji miejskich i sprawi³, ¿e

dziêki polityce zdrowotnej Napoleona Pary¿

otrzyma³ w I po³. XIX w. najbardziej postêpowe

szpitalnictwo [5].

Szpital Bonifratrów – 9,4 proc., Szpital œw. El¿-

biety – 11,6 proc., Hôtel Dieu – 22,2 proc.,

Szpital Wszystkich Œwiêtych – 22,9 proc. Pastor

szpitala miejskiego Müller uzasadni³ taki stan

przepe³nieniem, z³ymi warunkami sanitarnymi

i brakiem dostatecznych funduszy [6]. Pe³ne

zaanga¿owania kazania pastora oraz jego

30-stronicowa broszura Dzisiejszy szpital [7]

spowodowa³y wielk¹ zbiórkê pieniêdzy na budo-

wê nowego, klasycystycznego gmachu szpitala

w latach 1799–1801, zaprojektowanego przez

architekta Karla Gottfrieda Geisslera (ryc. 6.).

Pierwszy funkcjonalny budynek Szpitala Wszyst-

kich Œwiêtych by³ rozplanowany w uk³adzie pó³-

toratraktowym, z salami chorych od frontowej

strony po³udniowej i korytarzem od strony pó³-

nocnej – przy Odrze, najwiêksze skrajne sale zaj-

mowa³y ca³¹ g³êbokoœæ budynku, ubikacje znaj-

dowa³y siê w ma³ym ryzalicie od strony Odry.

Powsta³e w pierwszym 30-leciu XIX w. nastêp-

ne szpitale dla chorych na œwierzb, wenerycznie

i psychicznie oraz tzw. Contagienhaus dla cho-

Dziisiiejjszy szpiittall

W 1794 r. na ³amach Schlesische Provin-

zialblätter zestawiono statystykê œmiertelnoœci

w szpitalach wroc³awskich w odniesieniu do s³yn-

nego z tego powodu paryskiego Hôtel Dieu :

grudzień 9/2004 61

11.

10.

12.

9. Szpital Wszystkich Świętych – Pulvermacher’sches Krankenhaus

(1871, Carl Johann Christian Zimmermann); rzuty parteru

i I piętra oraz elewacja frontowa (1899 r., projekt podwyższenia budynku

o półpiętro). Muzeum Architektury

11. Klinika Chorób Oczu (1874–1876, Emil Hasenjäger, Oskar Knorr).

Fot. Waldemar Borski

10. Szpital Wszystkich Świętych – plan sytuacyjny, 1899 r.

Muzeum Architektury

12. Szpital Bonifratrów – nowy budynek (1865 r., Franz Winkler).

Fot. Lucjan Gawalewicz

rych zakaŸnie mia³y uk³ad dwutraktowy – z klat-

kami schodowymi na g³êbokoœæ obiektu, bez

pó³traktu g³ównego korytarza (ryc. 7.).

W nawi¹zaniu do budynku g³ównego zapro-

jektowano do³¹czony do niego tzw. Lösch’sches

Krankenhaus (1837) (ryc. 8.); na parterze

symetrycznymi klatkami schodowymi; na pierw-

szym i drugim piêtrze sale chorych zajmowa³y

ca³¹ g³êbokoœæ budynku i mia³y równie¿ swoje

toalety, miêdzy salami by³y klatki schodowe i po-

koje pielêgniarzy, a na osi od frontu usytuowa-

no sale dla rekonwalescentów, kuchnie herba-

” Nowe oblicze szpitali było wynikiem połączonych działań panujących władców,

”

z dwoma traktami sal chorych i œrodkowym ko-

rytarzem, ubikacjami przy salach, kuchniami

herbacianymi, osobn¹ du¿¹ sal¹ operacyjn¹

i gabinetem do banda¿owania oraz wygodnymi

ciane, ³azienki i dodatkowe toalety w ma³ym ry-

zalicie od strony Odry.

Nastêpny budynek szpitalny, tzw. Pulverma-

cher’sches Krankenhaus (1871), zosta³ zapro-

62 grudzień 9/2004

lekarzy i architektów

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: