Akt mowy

historia

·         twórcą teorii aktów mowy był John Austin, należał on do tzw. oksfordzkiej szkoły analitycznej

·         w 1953 roku przedstawił wykłady How to Do Things with Words (opublikowane 1962)

·         od tego czasu mamy do czynienia z dużym zainteresowaniem problemem aktów mowy

·         najważniejsi kontynuatorzy: John Searle, Peter Strawson, Paul Grice, Geoffrey Leech, John Sadock, Deirdre Wilson, Dan Sperber

·         na grunt polski teoria aktów mowy została przeniesiona w l. ’70 (Anna Wierzbicka, Krystyna Pisarkowa)

performatywy i konstatacje

·         teoria performatywów: pierwsza wersja teorii Austina dotyczyła wypowiedzi, których z punktu widzenia logiki nie można zakwalifikować jako prawdziwe lub fałszywe

·         udział wypowiedzi performatywnych powoduje zmianę rzeczywistości → fakty zależą od działań słownych, tzn. nie trzeba robić nic poza wypowiedzeniem danej formuły, np. wypowiedzenie wojny, złożenie przysięgi ślubnej

·         to właśnie odróżnia akty performatywne od aktów konstatacyjnych, tj. stwierdzeń typu: pada deszcz, które w żaden sposób nie zmieniają rzeczywistości

·        

akty performatywne to:

→    akty o charakterze prawno-instytucjonalnym

→    obietnice

→   

tworzą rzeczywistość, ale nie przysługuje im warunek prawdziwości

→    prośby

→    podziękowania

→    gratulacje

→    przeprosiny

→    groźby

·         istnieją formalne (językowe) wykładniki wypowiedzi o charakterze performatywnym:

→    czasowniki performatywne w 1 osobie (obiecuję, zapewniam)

→    wskazówki odsyłające do treści samego aktu mowy (niniejszym, tymi słowy)

składniki aktu mowy

·         Austin analizując wypowiedzi performatywne i konstatacje doszedł do wniosku, że takie rozróżnienie nie jest precyzyjne → w zależności od kontekstu i sytuacji konstatacje mogą pełnić rolę podobną do performatywów, np. Jutro przyjdę = obietnica / groźba / ostrzeżenie

·         w związku z tym Austin przeformułował teorię rezygnując z wyrazowo-gramatycznych wykładników performatywności; zaproponował by w każdym akcie mowy wyróżniać aspekty (składniki):

aspekt lokucyjny: odnosi się do procesu tworzenia wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka → zastosowanie języka bez uwzględnienia sytuacji oraz uczestników aktu mowy

aspekt illokucyjny: określa treść nadaną, intencję mówiącego, wiąże się z tym, co chcielibyśmy osiągnąć przez daną wypowiedź → prośba, groźba, obietnica = siła illokucyjna wypowiedzenia ; wartość illokucji mierzona jest w kategoriach skuteczności

aspekt perlokucyjny (efekt perlokucyjny): uboczne, wtórne cele i rezultaty aktu komunikacyjnego

efekty: zlekceważenie, obraza, rozbawienie → wszelkie zmiany mentalne i emocjonalne wywołane
u odbiorcy przez wypowiedź; liczba tych efektów jest nieograniczona

lokucja: artykułowanie określonych dźwięków, tworzących wyrazy (w zgodzie ze słownikiem i gramatyką danego kodu językowego) oraz przypisywanie im znaczeń poprzez odniesienie do odpowiednich elementów rzeczywistości pozajęzykowej

illokucja: zamierzona intencja wypowiedzi; to co nadawca chce osiągnąć, formułując dany akt

perlokucja: uboczne cele i rezultaty aktu mowy; mogą być zamierzone lub niezamierzone, a ich liczba jest w zasadzie nieograniczona

·         rozróżnienie tych trzech aspektów mowy stanowi podstawę oddzielenia dwóch dyscyplin językoznawstwa: semantyki i pragmatyki

aspekt lokucyjny – domena semantyki

aspekt illokucyjny i perlokucyjny – domena pragmatyki

akty bezpośrednie i pośrednie

·         dzięki wydzieleniu trzech składników można oddzielić informacje (sensy) przekazywane za pomocą kodu językowego od informacji pragmatycznych – przekazywanych niekonwencjonalnie
i odczytywanych z wykorzystaniem wiedzy spoza tej wypowiedzi (np. wiedzy o świecie)

·         John Searle wprowadził rozróżnienie:

a)      w bezpośrednim akcie mowy intencja mówiącego może być odczytywana niezależnie od sytuacji

b)     w pośrednim akcie mowy intencja jest odczytywana kontekstowo → trzeba ją dekodować -  odczytywać

mechanizmy dekodowania pośrednich aktów mowy → teoria implikatur konwersacyjnych

·         uniwersalna teoria dekodowania ukrytych aktów mowy → twórca Paul Grice, 1967, teoria uzupełniana do 1991 roku

·         sposoby odczytywania intencji zamierzonej przez mówiącego, ale nie wyrażonej wprost → wyjaśnia mechanizmy odczytywania tekstu z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego
i pozajęzykowego

założenia:

1)     rozmówcy rozumieją dosłowne znaczenie wypowiedzi

2)     dla ukrytych aktów mowy musi istnieć jakiś wykładnik, świadczący o tym, że w danym kontekście wypowiedź jest nieadekwatna i musi być zmodyfikowana w toku rozumowania

3)     istnieją zasady za pomocą których ze znaczenia kodowego i kontekstu można wydobyć rzeczywistą czyli zamierzoną przez nadawcę treść wypowiedzi

·         Grice uważa, że treść wyrażona w wypowiedzi może być tylko częścią tego, co może być komunikowane, ponieważ dużą część wypowiedzi stanowią informacje implikowane, które mogą być przekazywane w sposób konwencjonalny np. Jan próbuje zrobić prawo jazdy – konwencjonalne, ale nie wprost przekazanie informacji, że ma z tym problemy.

·         Grice wskazuje także na wnioski implikowane niekonwencjonalnie, które nazywa implikaturami konwersacyjnymi

·         Grice zakłada, że mówienie jest celowym, racjonalnym zachowaniem – aktem współpracy między rozmówcami. Każdy z nich jest świadomy celu konwersacji → dlatego pewne zachowania na różnych etapach konwersacji, w której uczestniczy są wł

·         ten cel może być ustalony na początku rozmowy albo kształtowany w jej toku → to sprawia, że pewne zachowania na różnych etapach rozmowy są właściwe lub niewłaściwe

·         ten aksjomat pozwala sformułować zasady, którymi ludzie zazwyczaj posługują się w komunikacji językowej → co partnerzy powinni robić, aby konwersacja przebiegała efektywnie i racjonalnie

·         zbiór praw regulujących te zachowania tworzy łącznie ogólną zasadę zwaną zasadą kooperacji:

uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany

·        zasadę wspierają cztery maksymy szczegółowe wraz z podmaksymami:

1)      maksyma ilości

a)      uczyń swój udział tak informatywnym, jak to jest wymagane z punktu widzenia aktualnych celów wymiany

b)      nie czyń swojego udziału bardziej informatywnym niż jest to wymagane

2)      maksyma jakości:

a)      staraj się czynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą

-          nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszywe

-          nie mów tego dla czego nie masz należytego uzasadnienia

3)      maksyma odniesienia

a)      mów na temat

4)      maksyma sposobu

a)      mów zrozumiale

-          unikaj niejasności wyrażania

-          unikaj wieloznaczności

-          mów zwięźle

-          mów w sposób uporządkowany

·         reguły komunikowania nie są zbiorem zamkniętym, Grice zakłada możliwość poszerzenia tego zbioru

np. Geoffrey Leech wprowadza dodatkowo maksymę grzeczności, inni mówią o maksymie informatywności

·        wg Grice’a podstawowym źródłem implikowań konwersacyjnych jest ostentacyjne pogwałcenie jednej z maksym

·        proces implikowania konwersacyjnego może w różnym stopniu wykorzystywać elementy kontekstu, dlatego Grice rozróżnił dwa typy implikatur konwersacyjnych:

implikatury ogólne: nie jest wymagana szczegółowa specyfikacja tekstu: Kowalski jest dziś wieczorem umówiony z kobietą = Kobieta jest kochanką Kowalskiego

implikatury szczegółowe: wymagane jest uwzględnienie określonego kontekstu, który nadaje decydujący kierunek wnioskowaniu: Nasz pies wygląda na zadowolonego zawiera implikarurę Nasz pies zjadł kiełbasę, zdanie pierwsze będzie zrozumiałe, jeśli zapytamy wcześniej Co się stało z kiełbasą?

·        każda wypowiedź może nieść nieograniczoną liczbę potencjalnych implikatur szczegółowych, ponieważ ma nieograniczoną liczbę specyfikacji kontekstowych → oznacza to niebezpieczeństwo skutecznego porozumienia się ludzi między sobą: jeśli rozmówca nie uwzględni jakiegoś fragmentu wypowiedzi lub nie będzie posiadał pewnej wiedzy → fałszywe odczytanie wypowiedzi → pokazuje to bogactwo i kreatywność języka

·        schemat interpretacji prowadzący do wydobycia implikatury

·        powiedzieć o kimś, że mówiąc p implikuje konwersacyjnie q można wtedy, gdy:

1)     można sądzić, że przestrzega maksym konwersacyjnych (albo chociaż zasady kooperacji)

2)     należy przypuszczać, że jest świadomy, że q jest niezbędne, by jego powiedzenie, że p nie było sprzeczne z poprzednim założeniem

3)     mówiący wie, że słuchacz jest w stanie uświadomić sobie chociaż przypuszczenie, że q jest niezbędne do odczytania implikatury

klasyfikacja aktów mowy

·...