Wielki terror.pdf

Wielki terror

W styczniu 1934 roku odbył się XVII Zjazd partii bolszewickiej, ochrzczony

mianem "zjazdu zwycięzców", co wynikało z tryumfalnych doniesień o wynikach

industrializacji i kolektywizacji. Antystalinowska opozycja w partii została rozbita i

praktycznie wyeliminowana z życia politycznego. Publiczne, z rozmachem

obchodzone 50 urodziny Stalina w 1929 r. były wyrazem narastającego publicznego

kultu osoby sekretarza generalnego. W istocie w okresie poprzedzających zjazd kilku

lat ZSRR zmienił się zasadniczo w sensie społecznym i politycznym. Sytuacja była

wszakże dużo bardziej złożona. Od stycznia 1933 r. w partii trwała kolejna

weryfikacja, a jej wyniki nie zadowalały Stalina i kierownictwa. Na samym zajeździe

okazało się, iż pozycja Stalina nie była bezdyskusyjna. Według oficjalnie ogłoszonych

wyników wyborów do Komitetu Centralnego pięć osób uzyskało większą lub

identyczną jak Stalin liczbę głosów. Uparcie jednak krążyła pogłoska jakoby w

rzeczywistości Stalin wybory przegrał, otrzymując najmniej głosów ze wszystkich

kandydatów, a najwięcej uzyskał Siergiej Kirow (Kostrikow). Warto zauważyć, że w

następnym zjeździe spośród 1966 delegatów na XVII zjazd uczestniczyło tylko 59.

Około 2/3 delegatów "zjazdu zwycięzców" zostało w ciągu następnych pięciu lat

aresztowanych i tylko bardzo nieliczni zdołali przeżyć.

l grudnia 1934 r. zamordowany został Kirow, członek Biura Politycznego KC

WKP(b) i sekretarz leningradzkiej organizacji partyjnej. Istnieją przesłanki wskazujące

na inspirację tego mordu przez Stalina. Nawet jeśli tak nie było, sekretarz generalny

wykorzystał to wydarzenie dla wykreowania sytuacji umożliwiającej realizację planów

dalszej przebudowy kraju. Tym razem głównym obiektem ataku stała się partia

komunistyczna.Tuż po opublikowaniu wiadomości o śmierci Kirowa ogłoszony został

dekret osobiście zredagowany przez Stalina, a zatwierdzony przez Biuro Polityczne

już po ogłoszeniu. Skracał on do 10 dni dochodzenie w sprawach o terroryzm,

dopuszczał zaoczne sądzenie w tych sprawach i niezwłoczne wykonywanie wyroków

śmierci. Dekret ów stał się orężem w ostatecznej rozprawie z dawnymi

opozycjonistami w łonie WKP(b). 22 grudnia prasa doniosła, iż zabójstwo Kirowa było

dziełem grupy dawnych zinowiewowców rzekomo tworzących ośrodek leningradzki.

Proces członków tej grupy odbył się przy drzwiach zamkniętych 28-29 grudnia,

podsądnych skazano na śmierć i niezwłocznie rozstrzelano. 9 stycznia 1935 r. rozpo-

czął się proces 77 członków rzekomego leningradzkiego "kontrrewolucyjnego

centrum zinowiewowskiego", w toku którego oskarżono i skazano na więzienie wielu

znanych działaczy partii. Kilka dni później odbył się proces uczestników rzekomego

ośrodka moskiewskiego, w tym Zinowiewa i Kamieniewa, których oskarżono o

"ideologiczny współudział" w zabójstwie Kirowa i skazano - pierwszego na 10,

drugiego na 5 lat pozbawienia wolności. W sumie w ciągu pierwszych dwóch

miesięcy obowiązywania dekretu z 1 grudnia na jego podstawie skazano 6500 osób.

Równocześnie przy udziale NKWD podjęto weryfikację członków WKP(b),

usuwając z szeregów ok. 250 tys. osób (tj. ok. 9 % członków partii). Operacja ta

kierował ówczesny szef Wydziału Kadr KC WKP(b) Nikołaj Jeżow. W następstwie

weryfikacji ponad 15 tys. wykluczonych zostało aresztowanych. Procedura ta ujawniła

jednak, że terenowe władze partyjne niejednokrotnie niechętnie odnosiły się do

współpracy z organami NKWD i na różne sposoby ograniczały wykonywanie

płynących z centrum dyspozycji dotyczących represjonowania członków partii. Jeżow

alarmował KC WKP(b) o złej woli, czy wręcz sabotażu ze strony aparatu partyjnego.

Zapewne sprzyjało to decyzjom o rozszerzaniu skali represji. W 1935 r. w sprawach

podlegających kompetencji NKWD zapadło 267 tys. wyroków, w roku następnym

ponad 274 tys. Dla usprawnienia przebiegu postępowań w stosunku do tak wielkiej

liczby represjonowanych, w maju 1935 r. rozkazem Ludowego Komisarza Spraw

Wewnętrznych ZSRR w komisariatach ludowych i zarządach spraw wewnętrznych

republik, krajów i obwodów zostały utworzone "trójki", na które rozciągnięto

uprawnienia kolegiów specjalnych. W ich skład wchodzili: szef ludowego komisariatu

bądź zarządu lub jego zastępca, naczelnik zarządu milicji i naczelnik wydziału, w

którym prowadzona była rozpatrywana sprawa. W posiedzeniach "trójki" uczestniczył

prokurator republiki, kraju czy obwodu.

W sierpniu 1936 r. miał miejsce pierwszy z głośnych, pokazowych procesów

politycznych. Głównymi podsądnymi ponownie byli Zinowiew i Kamieniew, a wraz z

nimi 14 innych działaczy bolszewickich oskarżono o zorganizowanie "centrum

terrorystycznego", którego dziełem było zamordowanie Kirowa i przygotowanie

zamachów na Stalina, Kaganowicza, Żdanowa i innych. Jakkolwiek w toku śledztwa

w zamian za odpowiednie zeznania i przyznanie się do winy podsądnym obiecano

ocalenie życia, wszyscy ostatecznie zostali skazani na śmierć i rozstrzelani.

Jakkolwiek wielu historyków skłonnych jest wydarzenia zapoczątkowane

śmiercią Kirowa w całości określać mianem "wielkiego terroru", to jednak zjawiska z

lat 1937-1938 stanowiły pod względem zasięgu represji i charakteru zapadających

wyroków nową jakość. W tym sensie właściwy "wielki terror" rozpoczął się latem 1937

r. Wstępem do niego było objęcie 1 października 1936 r. urzędu ludowego komisarza

spraw wewnętrznych przez Jeżowa. Dotychczasowego komisarza Gienricha Jagodę

Stalin obwinił najpierw o nie dość skuteczne zwalczanie trockistów i zinowiewowców,

a w marcu 1937 r. Jeżow ujawnił jakoby sam Jagoda był agentem carskiej ochrany,

później zaś niemieckim szpiegiem i szpiegami byli jego najbliżsi współpracownicy.

Zapowiadało to objęcie falą represji także drugiego obok partii fundamentu systemu -

aparatu bezpieczeństwa.

W dniach 25-30 stycznia 1937 r. odbył się drugi pokazowy proces dawnych

przywódców bolszewickich. Przed sądem stanęło 17 osób, w tym Gieorgij Piatakow

oraz Karol Radek, wieloletni redaktor prasy bolszewickiej. Oskarżono ich o

działalność "antyradzieckiego centrum trockistowskiego". 13 oskarżonych, w tym

Piatakowa, skazano na karę śmierci. Być może ze skazaniem Piatakowa należy

łączyć zgon innego wybitnego przywódcy bolszewickiego Sergo Ordżonikidze, który

po raz kolejny sprzeciwił się wówczas Stalinowi, domagając się łagodniejszego

potraktowania Piatakowa. Oficjalnie powodem śmierci Ordżonikidze 18 lutego 1937 r.

był zawał serca. Istnieją jednak poważne przesłanki wskazujące, iż nie była to śmierć

naturalna. Nastąpiła w przededniu plenum KC WKP(b), na którym być może

Ordżonikidze zamierzał przeciwstawić się zamiarom Stalina. Owo plenum, znane jako

plenum lutowo-marcowe, trwało aż 11 dni i przyniosło wykreowania obrazu niemal

powszechnego zagrożenia ze strony szpiegów, zdrajców, terrorystów itp. Stalin

wystąpił z przemówieniem, w którym sformułował osławiona tezę o zaostrzaniu się

walki klasowej w miarę postępów budowy socjalizmu, co miało stanowić teoretyczne

uzasadnienie polityki represyjnej, skierowanej także przeciw wrogom we własnych

szeregach.

W dniach 2-3 marca 1938 r. odbył się trzeci wielki proces pokazowy, w którym

na ławie oskarżonych zasiedli m.in. Bucharina i Rykow. Podsądnym postawiono

zarzuty szpiegostwa, planowania zabójstw Lenina i Stalina, osłabianie obronności

ZSRR, dążenie do jego rozczłonkowania i restauracji kapitalizmu. I tym razem

oskarżeni przyznali się do winy, zostali skazani i straceni. Jakkolwiek to właśnie owe

trzy procesy ówcześnie przykuwały uwagę obserwatorów, to w istocie stanowiły

margines represji dotykających w różnych formach miliony ludzi.

Najkrwawszym składnikiem wielkiego terroru była trwająca od sierpnia 1937 r.

do maja 1938 r. operacja "likwidacji byłych kułaków, kryminalistów i innych elementów

antysowieckich", mająca definitywnie rozwiązać problem dalszych losów prze-

bywających na zesłaniu ofiar rozkułaczania. Mimo zakazu opuszczania miejsca

przymusowego osiedlenia coraz więcej spośród nich uciekało, często osiadając

nielegalnie w miastach i zasilając środowiska przestępcze, bądź roztapiało się w

masie wolnych pracowników w regionie osiedlenia. Dawało to pożywkę kreowanym

przez propagandę obrazom "kułaka-sabotażysty", "kułaka-bandyty" itp. i przyczyniło

się do umieszczenia tej grupy na czele listy ofiar operacji represyjnej zainicjowanej

decyzjami z początku lipca 1937 r.

2 lipca 1937 roku Biuro Polityczne rozesłało do lokalnych władz polecenie, by

"niezwłocznie aresztować wszystkich kułaków i kryminalistów [...] rozstrzelać

najbardziej wrogo nastawionych i zesłać elementy mniej aktywne, ale wrogie wobec

władzy". W ciągu pięciu dni do KC miały być dostarczone przewidywane liczby

przeznaczonych do rozstrzelania i zesłania oraz składy tzw. trójek mających orzekać

o losach aresztowanych. 30 lipca 1937 r. Jeżow wydał zaakceptowany przez Biuro

Polityczne rozkaz operacyjny, w którym postanowiono aresztować 259 450 osób,

spośród których 72 950 miało zostać rozstrzelanych. Były to liczby niepełne, gdyż nie

obejmowały regionów, z których nie nadeszły do tego momentu odpowiednie

propozycje. Poszczególnym jednostkom administracyjnym wyznaczono kontyngenty

osób przeznaczonych do rozstrzelania i do zesłania, jednakże rozkaz przyznawał

lokalnym władzom prawo występowania o dodatkowe limity. Do Biura Politycznego

napłynęło wiele próśb o podwyższenie kontyngentów, w następstwie czego w okresie

od 28 sierpnia do 15 grudnia 1937 r. Biuro podniosło ogólny limit osób do

przeznaczonych do rozstrzelania o 22 500, a przewidzianych do uwięzienia w

obozach o 16 800 osób. Nie zakończyło to jednak procesu zwiększania "planowej"

liczby represjonowanych. 31 stycznia 1938 r. na propozycję NKWD Biuro Polityczne

zaakceptowało dodatkowe aresztowanie 57 200 osób, spośród których 48 000

przeznaczono do rozstrzelania.

Początkowo przewidywano, że operacja rozpoczęta rozkazem Jeżowa z 30

lipca 1937 r. zakończy się do 15 marca 1938 r., jednak jej wyraźnie rozwojowy

charakter spowodował znaczne jej wydłużenie. Od l lutego do 29 sierpnia 1938 r.

Biuro Polityczne zatwierdziło kolejne dodatkowe kontyngenty represjonowanych -

łącznie 90 tys. osób. W sumie zatem operacja przeciągnęła się na rok i dotknęła co

najmniej 200 tys. osób powyżej pierwotnie planowanych limitów. Rozszerzeniu uległ

także katalog kategorii społecznych i politycznych podlegających represjonowaniu.

Oprócz wymienianych w postanowieniu Biura Politycznego z 2 lipca 1937 r. "kułaków"

i "elementów kryminalnych" katalog ów objął "elementy społecznie niebezpieczne",

"członków partii antyradzieckich", dawnych "funkcjonariuszy carskich ",

"białogwardzistów" i innych. Przesłanką represji mogło być w równym stopniu

pochodzenie społeczne, posiadany współcześnie lub w przeszłości majątek,

aktywność polityczna, utrzymywanie jakichkolwiek (zarówno służbowych, jak i

prywatnych) kontaktów z zagranicą, czy tylko zamieszkiwanie w strefie

przygranicznej.

Między 6 sierpnia a 21 grudnia 1937 r. władze zainicjowały szereg operacji

podobnych w formie do tej rozpoczętej rozkazem nr 00447, ale skierowanych

przeciwko poszczególnym grupom narodowościowym zamieszkującym terytorium

ZSRR: Niemcom, Polakom, Japończykom, Rumunom, Finom, Litwinom,

Estończykom, Łotyszom, Grekom i Turkom. W toku tych operacji prowadzonych pod

hasłami antyszpiegowskimi, aresztowano kilkaset tysięcy osób. Równolegle toczyły

się i inne, na mniejszą skalę zakrojone operacje, np. "likwidacja kontyngentów

niemieckich zatrudnionych w przedsiębiorstwach pracujących na rzecz obrony

narodowej" (rozpoczęta 20 lipca 1937 r.), "likwidacja prawicowo-wojskowo-japońskiej

organizacji kozackiej" (rozpoczęta 4 sierpnia 1937 r., "represjonowanie rodzin

aresztowanych wrogów ludu" (rozpoczęte 15 sierpnia 1937 r.).

Operacje represyjne były efektem decyzji podejmowanych przez najwyższy

ośrodek decyzyjny i centralnie planowane co do przedmiotu, skali i zasięgu.

Niejednokrotnie jednak ich realizacja przekraczała zakreślone ramy w wyniku

aktywności niższych szczebli aparatu partyjnego, państwowego i policyjnego.

Pamiętać należy, iż władze te również podlegały represjom, co stwarzało poczucie

zagrożenia sprzyjające gorliwości i nadgorliwości w wykonywaniu poleceń płynących

z centrum, czy też tylko domniemanych, tak czy inaczej rozpoznawanych oczekiwań

tego centrum. Do tego dochodziły lokalne konflikty, zawiści, porachunki, które chętnie

załatwiano w toku tego rodzaju kampanii, lepiej lub gorzej dopasowując uzasadnienia

do potrzeb dnia. Władze terenowe miały także lokalne problemy, których nie potrafiły,

bądź nie mogły rozwiązać (także w efekcie polityki centrum) i kampania poszukiwania

wrogów ilustrowana monstrualnymi liczbami wykrytych szpiegów, dywersantów,

szkodników itp. ułatwiała usprawiedliwienie owych trudności. Wielokrotnie zatem

przekraczano centralnie ustalone limity represjonowanych, przeciągano operacje w

czasie, obejmowano nimi grupy i osoby, które z zasadniczym przesłaniem tych

operacji nie miały nic wspólnego.

Osoby aresztowane skazywano według różnych procedur. Ponieważ sądy

wojskowe i kolegia specjalne NKWD w pełnym składzie nie były w stanie podołać

zadaniom wynikającym ze skali represji, przyjęto tryb uproszczony. W lipcu 1937 r. w

republikach, krajach i obwodach ponownie powołano "trójki", jednak o składzie innym

niż w 1935 r. Tworzyli je: 1) komisarz spraw wewnętrznych republiki bądź naczelnik

zarządu spraw wewnętrznych kraju lub obwodu, 2) pierwszy sekretarz komitetu

centralnego partii w republice związkowej lub krajowego (obwodowego) komitetu

partii , 3) republikański (krajowy, obwodowy) prokurator. Rozpatrywane przez te

"trójki" sprawy należały do dwóch kategorii. Do pierwszej zaliczano sprawy kończące

się wyrokiem rozstrzelania, do drugiej - uwięzienia w obozie na okres 8-10 lat.

Niekiedy spisy osób podlegających represjonowaniu rozpatrywane były przez "dwójki"

złożone z ludowego komisarza spraw wewnętrznych republiki (naczelnika zarządu

spraw wewnętrznych kraju czy obwodu) i prokuratora republiki (kraju, obwodu).

Decyzje organów skazujących najczęściej polegały na zatwierdzaniu list

przedstawianych przez NKWD, a w szczytowym okresie represji nawet tylko na

zatwierdzaniu zestawień takich list - tzw. Tryb albumowy. Zwyczajowy okres dzielący

aresztowanie od skazania na śmierć wynosił od kilku dni do kilku tygodni. Nie

podlegający apelacji wyrok wykonywany był po kilku dniach od skazania. Na

podstawie wspólnego postanowienia Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i KC WKP (b)

z 17 listopada 1938 r. Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR rozkazem z 26

listopada 1938 r. rozwiązał "dwójki" i "trójki". Utrzymane natomiast zostały

pozasądowe organy orzekające w postaci OSO NKWD.

Listy represjonowanych wyższych szczebli aparatu partyjno-państwowego oraz

osób oskarżanych o szczególnie ważne przestępstwa zatwierdzało Biuro Polityczne,

zazwyczaj obiegiem. Stalinowi i członkom Biura przedłożono do podpisu co najmniej

383 listy z przeszło 44 tys. nazwisk. Stalin kierował działaniami Jeżowa i skrupulatnie

je kontrolował, a Biuro Polityczne dobrze wiedziało, jakie operacje były podejmowane

i jakie były ich rezultaty.

Z dostępnych dziś źródeł wynika, że w latach 1937-1938 NKWD aresztowało

l 575 000 osób, skazano w okresie l 345 000 osób, z tego 681 692 osób (czyli 51%)

rozstrzelano. Nie są to kompletne dane obrazujące rozmiary represji. Nie obejmują

masowych deportacji, np. zesłania do Kazachstanu i Uzbekistanu 172 tys.

Koreańczyków, ponad 60 tys. Polaków deportowanych z Ukrainy do Kazachstanu itp.

Nie wliczają też aresztantów zmarłych w wyniku tortur, w czasie pobytu w więzieniu

lub podczas drogi do obozu, ani więźniów zmarłych już w obozach. Ta ostatnia

populacja w 1937 r. wyniosła ok. 25 tys., a w 1938 r. gwałtownie wzrosła,

przekraczając 90 tys.

Represje dotknęły członków najwyższych kręgów władzy. Stracono 5 członków

Biura Politycznego (Postyszewa, Rudzutaka, Eichego, Kosiora i Czubara), 98

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: