Hugo Kollataj.doc

Hugo Kołłątaj „Wybór pism politycznych”

Wstęp Bogusława Leśnoborskiego (z BN)

1)Pochodzenie i środowisko klasowe Kołłątaja- szlachcic, urodzony na Wołyniu, w czasach pogłębionej feudalizacji, czasach „demokracji szlacheckiej i wolnego głosu”, uniezależniania się wielkich właścicieli dóbr od państwa i ich zwierzchnictwa nad szlachta drobną oraz ucisku chłopstwa. W tej sytuacji Kołataj należący właśnie do drobnej szlachty decyduje się wybrać drogę przeciwną  możnowładztwu poprzez rozwijanie programu reform politycznych i społecznych. Obiera drogę duchowną. Studiuje na Akademii Krakowskiej, potem we Wiedniu, następnie w Rzymie (teologie i prawo).

2)Reformy oświaty Liczne podróże zapoznają go z systemem zachodniej Europy. Kołataj w 1775 powrócił do kraju i objął kanonie krakowską. Podejmuje prace w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych. Inicjuje także reformę szkół a przede wszystkim Akademii Krakowskiej. Jego reformy obejmują 3dziedziny: fundusze szkolne, nowa organizacja zarządu uczelni i jej programu naukowego, opracowanie planu reorganizacji całego szkolnictwa w Polsce i na Litwie.

Już w tym czasie pogłębia się w umyśle Kołłątaja pogląd na potrzebę centralizacji władzy i jej wzmocnienia. Zwieńczeniem procesu reform szkolnictwa było złożenie w ręce Komisji Edukacji Narodowej nadzoru dwóch Szkół Głównych: w Krakowie i Wilnie. Te szkoły z kolei sprawowały nadzór nad wydziałowymi(10), te zaś nadzorowały szkoły podwydziałowe i parafialne. Ta reforma jest jedna z większych zasług Kołłątaja, gdyż polskie szkolnictwo było anachroniczne i skostniałe, o czym przekonał się sam studiując na Akademii Krakowskiej („tchnął życie w przedpotopowego mamuta”- Kołłątaj o szkolnictwie polskim). W zakresie programu wprowadza przede wszystkim nauki humanistyczne, etykę i politykę do kanonu. We wszystkich dyscyplinach kładzie nacisk na praktykę i doświadczenie, propaguje badania naukowe. Na szczeblu niższym 9szkoły wydziałowe, podwydziałowe i parafialne) kładzie nacisk na powszechność nauki, chce by kształcili się także synowie chłopscy, propaguje idee oświecenia powszechnego. Zabiega o fundusze stypendialne, chce nauki bezpłatnej.

3)Okres Sejmu Czteroletniego skupiony w obozie królewskim otrzymuje referendarstwo litewskie( coś w stylu dzisiejszego urzędu w ministerstwie spraw wewnętrznych) i związuje się z grupą zwolenników reform umiarkowanych(powolne reformy, zapobiegnięcie gwałtownym przewrotom społ)- Czartoryski, Rzewuski, Potocki. Z tego okresu pisane „Listy” są apelami o uwolnienie się od protektoratu Rosji i podjęcie reform ustrojowych. Realizuje tez własne koncepcje, przede wszystkim pomysł związania się z Prusami.

Prowadzi „Kuźnicę”- ośrodek propagandy obozu patriotyczno-reformatorskiego.

W tym czasie tworzy „Listy Anonima”

-głosi w nich swoje tezy, propozycje reform, ich uzasadnienia i środki jakimi należy je podjąć

-pisze przekonująco w sposób porywający(nie wierzcie autorowi wstępu;)

-pracuje w pośpiechu i nie dba o precyzyjne wykończenie swoich prac

-rażą pozostałości retoryki barokowej

-Kołłątaj pisze w czasach,  gdy język polski wyzwala się z barbaryzmów i łaciny

-jego listy tworzą klarowna całość

Następnie nawiązuje Kołłątaj stosunki z mieszczaństwem, widzi w nim ogromną siłę społeczną, staje się rzecznikiem ich praw na forum Sejmu Wielkiego, układa memoriał miast przedłożony królowi w 1789.

Najważniejszy okres jego życia to prace przy tworzeniu Ustawy Rządowej (prace przygotowawcze i redakcja całości to zasługi Kołłątaja).

Uzyskuje urząd ministerialny- podkanclerstwo koronne- w tym czasie układa projekty ustawodawcze, zajmuje się programem kodyfikacji karnej i cywilnej(przedsięwzięcia nieukończone).Postuluje reformę rolną, pragnie wyzwolenia chłopów z pańskiego ucisku, boi się, że może wybuchnąć rewolucja chłopska.

Program polityczny:

-wzmocnienie władzy króla poprzez dziedziczenie tronu i nieusuwalność

-centralizacja władzy w zawsze gotowym Sejmie

-zerwanie z zasadami jednomyślności i liberum veto

-początkowo Kołłątaj jest zwolennikiem idei rewolucji(w kontekście francuskim) ale tylko jej początkowego okresu, kiedy to wysuwane są żądania zmian ustrojowych i klasowych, jednak dalsze wypadki rewolucji francuskiej budzą w nim przerażenie, zdecydowanie przeciwstawia się społecznemu przewrotowi

-w tym czasie na Kołłataja oddziaływuje doktryna fizjokratyzmu(system ukazujący fizjologię społeczeństwa, produkcja rolna jest nadwartością, liberalizm ekonomiczny)

-doktrynę tę rozpowszechnia szczególnie wśród nauczycieli Akademii Krakowskiej, ważna jest innowacja tej doktryny-uwzględnienie w niej chłopów i ich udział we wzroście produkcji

4)Jeden z przywódców powstania narodowego

Kołłątaj opowiada się za przystąpieniem króla do Targowicy, sam opuszcza Warszawę, te jego poczynania oceniane są jako akt oportunizmu.

Następne wydaje dzieło „O ustanowieniu i upadku konstytucji 3maja” wraz z Potockim i Dmochowskim. Po nieudanej próbie kompromisu z Targowicą formułuje myśl powstania antymagnackiego i narodowego wymierzonego przeciw królowi, targowiczanom arystokratom rosyjskim dążącym do rozbiorów. Wraz z Ignacym Potockim staje na czele sprzysiężenia, skłania do współpracy Zajączka i Kościuszkę, zawiaduje sprawami powstania najpierw w Krakowie, potem w Warszawie. Organizuje też Radę Najwyższą Narodową. Kieruje Izbą Skarbu, dba o zaopatrzenie i wyżywienie powstańców, chce pomnożyć siły bojowe. Jest współtwórcą ustawodawstwa chłopskiego- „Uniwersału Połanieckiego”

W tym czasie Kołataj(przez swoich przeciwników) określany jest mianem jakobina- w znaczeniu radykała i zwolennika terroru, szczególnie atakuje go Linowski. Pogłębiają się także kontakty Kołłątaja z mieszczaństwem. Jednak w momencie gdy dogasa powstanie zwycięża w Kołłataju dbałość o własne sprawy, po szturmie Pragi 4listopada 1794 roku opuścił Warszawę. W tym czasie padają na niego podejrzenia o kradzież skarbu publicznego.

5)Śledzca natury Z początkiem grudnia 1794 Kołłątaj został schwytany przez władze austriackie i wtrącony do więzienia, w którym spędził 8lat. Nie pomagają apele i protesty jego przyjaciół. W więzieniu zostaje mu umożliwiona praca literacka, tworzy w tym czasie „Smutki”(zbiór elegii) oraz „O początkach rodu ludzkiego” i „Porządek fizyczno-moralny”. Z więzienia uwolniony zostaje dzięki wstawiennictwu Adama Czartoryskiego w 1802 roku pod warunkiem, że nigdy nie powróci do Galicji i nie będzie się upominał o zagarnięte beneficja. Po wyjściu z więzienia współpracuje z Czackim przy organizacji liceum w Krzemieńcu. W momencie wkroczenia wojsk Napoleona na ziemie polskie  Kołataj zostaje wywieziony z polecenia cara Aleksandra I do Moskwy i przetrzymywany tam do 1808 roku.

W 1842 roku już po jego śmierci ukazuje się jego dzieło „Rozbiór krytyczny zasad historyi o początku rodu ludzkiego”. Ukazuje ono główne założenia poglądu Kołłątaja na świat. W dziele tym zarysowuje się postać badacza, rozumiejącego i przyjmującego stanowisko ewolucyjne, bliskie koncepcjom materialistycznym nie tylko wobec przemian przyrody lecz także wobec zmian zachodzących w samym człowieku. Zauważa, że wraz ze zmianami przyrody zmienia się życie ludzkie, aby nim umiejętnie pokierować trzeba znać prawa przyrody. Ważny jest tez jego stosunek do religii, Kołataj został księdzem nie mając powołania, we wszystkich swoich dziełach podkreśla pewne pozytywne znaczenia religii oraz rolę etyki katolickiej w życiu społecznym. Wyraźnie negatywne jest jego stanowisko wobec wszelkich form teokracji. Jest zagorzałym zwolennikiem świeckiej nauki, religię przenosi do kościołów.

6)Po raz ostatni polityk Wracając u kresu życia z Moskwy do Warszawy liczy na pomoc dawnych przyjaciół oraz względy Francuzów i cesarza. Nadzieje te się nie spełniają gdyż władzę dzierżą dawni przeciwnicy polityczni Kołłątaja. Odgrywa jednak sporą rolę publicystyczną w tym czasie. W 1808 ogłosił rozprawę Pt. „Uwagi  nad tą częścią ziem, którą od traktatu tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim”. W tej rozprawie zawarł motto: „nil desperandum”(nigdy nie wolno rozpaczac)

-jest to najpiękniejsza praca polityczna Kołłątaja

-ujmuje jędrnością wywodów i barwą stylu

-przemawia przez nią gorące uczucie patriotyczne oraz pasja atakowania problematyki społecznej

-celem pracy jest dodanie otuchy, podniesienie nastrojów i ożywienie wiary w Napoleona W Księstwie

-w rozprawie tej przeprowadza dość gruntowna charakterystykę położenia Polski w latach 1795-1807, pochwalając Legiony i podkreślając znaczenie Księstwa Warszawskiego jako bazy do odbudowania Polski

Kołataj zmarł w Warszawie w 1812roku.

7)Rzecznik postępu Kołłątaj był człowiekiem nie pozbawionym wad, lecz wielkiej i niezmordowanej siły i pracy, racjonalista, czerpiący rady od inny, patriota, rzecznik szlachecko- burżuazyjnego narodu, usilnie nawołuje do starań o utrzymanie niepodległości. Racjonalista, zwolennik empiryzmu, porównywany do Richelieu i Cromwella w związku z rolą jaką odegrał w państwie.

3fronty działalności Kołłątaja:

-walka z możnowładztwem i samowolą szlachecką

-walka z fanatyzmem religijnym, teokracją, przeciw szkołom jezuickim

-polepszenie warunków chłopów i kompromis z mieszczaństwem

Tyle mówi wstępieLposzczególne listy zawierają szczegółowy program polityczny, ich tytuły:

(„Listy Anonima”)

-Część I- sprawy wojska, skarbu, polityki zagranicznej

-Część II- państwo stanowe- prawa i funkcja szlachty, chłopów mieszczan

-Część III- Sejm i rząd

-Część IV-Prawo polityczne narodu polskiego

INNE PISMA

„Do prześwietnej Deputacyi”

„Wśród problemów przebudowy ustroju”

„W obozie stronnictwa patriotycznego”

STRESZCZENIE: „Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka”

Dzieło to ukazało się w latach 1788-1789 w kolejno pisanych 4częściach, ma ono formę traktatu epistolarnego, jego problematyka jest bardzo rozległa. Podsumowanie stanowi część czwarta zawierająca gotowe projekty ustrojowe. Jeden z „Listów Anonima” w całości poświęcony jest kwestii chłopskiej, Kołłątaj rozpoczyna od ukazania sytuacji chłopów w kontekście prawa. Dostrzegł przede wszystkim sprzeczność między godnością chłopa wynikającą z tego, że jest on poddanym Rzeczypospolitej, a jego całkowitym uzależnieniem od dziedzica. Nikt nie może przywłaszczać sobie prawa do innej osoby i gwałcić wolności. Dlatego nie można dopuścić by na polskiej ziemi żyli ludzie, których ze względu na ograniczenie praw można nazwać jedynie niewolnikami. Kołłątaj apeluje: „niech będzie rolnik co do osoby i rąk swoich zupełnie wolny, lecz niech będzie poddany prawu, które własna na niego nakłada potrzeba”. Proponuje zniesienie poddaństwa osobistego poprzez zawieranie między chłopem a dziedzicem umów dzierżawnych lub umów o pracę. Umowy te muszą być przestrzegane przez obie strony i uregulowane prawem.

„Do Prześwietnej Deputacyi dla ułożenia projektu konstytucji rządu polskiego od sejmu wyznaczonej”

Odezwa z 1789, napisana jasnym, klarownym stylem, pozbawiona ozdobników. Autor, kierując swoje słowo da komisji konstytucyjnej, powołuje się na prawa człowieka, które powinny stać się dla układających konstytucję najważniejszym odniesieniem. Gorąco apeluje o zniesienie poddaństwa osobistego chłopów oraz domaga się przyznania mieszczanom prawa nabywania ziemi.

PODSUMOWANIE

Program Kołłątaja wyrosły z radykalnych zapatrywań oraz zapatrywań prawnych, oparty w dużej mierze na dorobku oświeceniowej myśli filozoficznej i politycznej, siłę oddziaływania traktatów Kołłątaja wzmacniała nowoczesna, logiczna argumentacja, precyzyjny, klarowny styl, odbiegający znacznie od staropolskiej prozy. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej poglądy Kołłątaja uległy dalszej radykalizacji, co przejawiło się np w docenieniu roli chłopów. Publicystyczna działalność Kołłątaja była skutkiem jego patriotycznego zaangażowania w sprawy Rzeczypospolitej i rozwijała się w powiązaniu z aktywnością polityczną autora.