wizja koliszczyzny.pdf

ANNALES

UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN–POLONIA

VOL.XX/XXI

SECTIOFF

2002/2003

UMCS,Lublin

MAREKKWAPISZEWSKI

Wizjakoliszczyznywprozieromantycznej

(Czajkowski—Grabowski—Fisz)

Lavisionde«koliszczyzna»danslaproseromantique

(Czajkowski—Grabowski—Fisz)

Ukraina—poetycznykraj„dzikich”stepówi„dzikiego”ludu—stałasi¦,

główniedzi¦kipisarzomzaliczanymprzezwspółczesnychdotzw.szkołyukra-

i«skiej,jednymznajbardziejmitotwórczychregionówpolskiegoromantyzmu. 1

„PrawdziwiejesttoSzkocjapolski” 2 —pisałMochnacki,wskazuj¡cnafascynu-

j¡c¡egzotyk¦inieogarnionebogactwopejza»uziempoło»onychnapołudniowo-

-wschodnichkresachrdzennejRzeczypospolitej.

Zaznaczmy,»ewowychczasachnazw¦„polskaUkraina”odnoszonowsensie

±cisłymdoPrawobrze»a,tj.dodawnychwojewództwkijowskiegoibracławskiego,

aleobejmowanoni¡te»— sensulargo —zachodniePodole,wschodni¡Galicj¦

iWoły«.Wymienioneobszarytraktowanojakowyrazistywswejkrajobrazowej

ikulturowejodr¦bno±ciregiondawnejRzeczypospolitejTrojgaNarodów(Korona,

Litwa,Ru±),wszelakostanowi¡cyorganiczn¡cz¦±¢spójnej,wieloetnicznejcało-

±ci.Wtymrozumieniu„Polakiem”byłnietylkoLach,alerównie»Litwinczy

Rusin.„Polsko±¢”bowiemtokategorianadrz¦dna,oznaczaj¡caprzedewszyst-

kimwspólnot¦tradycjipa«stwowejorazzespółwarto±cinaj±ci±lejzt¡wspólnot¡

1 Zob.M.Janion,M.migrodzka, Romantyzmihistoria ,Warszawa1978,s.128;por.te»

A.Witkowska, Dziko—pi¦knie—gro¹nieczyliUkrainaromantyków ,„TekstyDrugie”1995,nr2.

2 M.Mochnacki, Artykuł,doktóregobyłpowodem„Zamekkaniowski”Goszczy«skiego ,[w:]

Pismaporazpierwszyedycj¡ksi¡»kow¡obj¦te ,wyd.iprzedmow¡poprzedziłA.liwi«ski,Lwów

1910,s.200.

2 MAREKKWAPISZEWSKI

zwi¡zanych,takichjakwolno±¢politycznaiautonomiamoralna,poszanowanie

wiarychrze±cija«skiejczynienawi±¢dowszelkichprzejawówdespotyzmu.Zko-

leinazwa„Ukrainiec”—wznaczeniuregionalnym—stosowałasi¦doPolaków

urodzonychi»yj¡cychnaUkrainie( genteRuthenus,nationePolonus ),awi¦ctrak-

tuj¡cychterenytejakoswoj¡domow¡ojczyzn¦,wsensieetniczno-j¦zykowym

za±—doKozakówichłopstwaukrai«skiego.

Romantycywykreowaliwłasny,niezwyklesugestywny,literackiobraz„pol-

skiejUkrainy”,tautraconaAtlantydawcielałabowiemnajpełniejniemalwszyst-

kieprogramowepostulaty,marzeniaiwyobra»eniaepoki,zwi¡zanezczłowie-

kiem,histori¡,natur¡ikultur¡.Byłakrajemoporywaj¡cymurokuspołeczno±ci

„pierwotnej”,wolnejiniepoddanejnaciskomcywilizacji,»yj¡cejwidealnej,

wr¦czmagnetycznejharmoniizprzyrod¡.Byłaojczyzn¡najbujniejrozwini¦tej

ioryginalnejpoezjiludowej,stanowi¡cejjedn¡znajbardziejinteresuj¡cychinaj-

cenniejszychdziedzinfolklorusłowia«skiego.Byłaziemi¡mogiłikurhanów,do

gł¦biprzenikni¦t¡pami¡tkamiprzeszło±ci,zamieszkał¡przezszlacheckichryce-

rzy,broni¡cychwiaryigranic,orazprzezlud,którytak»e»yłwhistoriiihistori¦

t¦heroiczniewspółtworzył.

Pisarzedobyromantyzmuwysokoceniliwła±ciwekozackiemuludowiUkra-

inyd¡»eniedozachowanianiczymniekr¦powanejswobody,wszak»enajbardziej

reprezentatywnychprzedstawicielitego»luduupatrywaliwZaporo»cach.Przy-

znawaliimjednocze±nieodr¦bno±¢iwy»szo±¢od„poziomegochłopa”,zreszt¡

isamiKozacy,zwłaszczatzw.rejestrowi,uwa»alisi¦zaosobnystanrycerski.To

byliprawdziwi„synowienatury”,uciele±niaj¡cypogard¦dlaprawidóbrcywili-

zacjiZachodu,nieujarzmione„dzieciwolno±ci”.

Romantycy»ywiliogólneprzekonanie,i»duchwolno±cizamieszkałwła±nie

naUkrainie,wszak»ekategoriawolno±ci—pojmowanabardzoszeroko:wsensie

etycznym,społecznym,politycznym—podlegałasilnejpolaryzacjiznaczeniowej,

zale»nieodideologicznegostanowiskaautora.Ukrainabowiem—ziemiawiel-

kichantynomii—okazywałasi¦przydatnawró»nychsystemachromantycznego

legendotwórstwa,odradykalniedemokratycznychposkrajniekonserwatywne.Ale

powiedzmytoju»nawst¦pieniniejszychrozwa»a«:nawetdlaautorówgrawitu-

j¡cychkudemokratyzmowiwolno±¢kozackabyłagłówniekwesti¡integralno±ci,

autonomiimoralnejireligijnej—dawałaszans¦realizacji„bujnej”iniepokornej

naturyukrai«skiej.Trudnobowiembyłobywskaza¢w±ródromantykówpolskich

pisarza,któryotwarcieprzyznawałbysamoistn¡wa»no±¢problemomnarodowej

egzystencjiluduukrai«skiegoiakceptowałjegoprawodoniezale»no±cipolitycz-

nej.

Dotakiegownioskuskłaniareﬂeksjanadsposobemuj¦ciajednegoznajbar-

dziejnewralgicznychtematówwliteraturzeokresuromantyzmu:koliszczyzny.

Obna»aj¡cagro¹neantagonizmypolsko-ukrai«skieizarazemszlachecko-chłop-

WIZJAKOLISZCZYZNYWPROZIEROMANTYCZNEJ... 3

skiekrwawarebeliaz1768rokuelektryzowałainiepokoiławyobra¹ni¦wielu

ówczesnychpisarzy.Jakwiadomo,oryginalnywzórpoetyckiejopowie±ciolu-

dowymbuncieprzyniósłwromantyzmieprzedpowstaniowym Zamekkaniowski

(1828)—szczytoweosi¡gni¦cieartystyczneGoszczy«skiego,twórcy»ywi¡cego

predylekcj¦doostrychefektówestetycznych.Poematprzesyconyjestwizj¡Ukra-

inyagresywniefrenetycznej,pełnejgrozyibestialskiegookrucie«stwa,demo-

nicznej,płon¡cejikrwawej,trawionejwzajemn¡nienawi±ci¡Kozakówipolskiej

szlachty.W Zamku współwyst¦puj¡dwaró»netypyuj¦ciazdarze«:koliszczyzna,

traktowanajakoprzejawnieuchronnejisprawiedliwejzemstyludu(„ucztadługo

tłumionejswobody”),zostajejednocze±nieukazanawwymiarzeodzieraj¡cego

±wiatzsensupesymizmumetaﬁzycznego.Makabrycznastylizacjaobrazówrzezi,

odwołuj¡casi¦dotopikiinfernalnej,wyrastazprze±wiadczenia,i»bieghisto-

riizdominowanyjestprzezwszechwładne,fatalistyczniepoj¦teZło,skazuj¡ce

człowiekai±wiatnawiecznychaoszbrodni. 3

Wromantyzmiepolistopadowymtematykaukrai«sko-kozacka,nieprzestaj¡c

nadaldostarcza¢podnietestetycznychin¦ci¢sw¡egzotyk¡,nabierawyra¹niecha-

rakterupolityczno-społecznego.Pokl¦scepowstaniawyj¡tkowopal¡cyiwr¦cz

drastycznystałsi¦problemwzajemnychrelacjimi¦dzyniepodległo±ci¡narodu

ajegowolno±ci¡społeczn¡.Wtokuostrychpolemiktoczonychnaemigracji

iwkraju,zarównowpublicystyce,jakwutworachliterackich,niejednokrotnie

przywoływanotradycjebuntówkozacko-chłopskichnaUkrainie—azwłaszcza

koliszczyzny—upatruj¡cwnichdramatycznywyrazkonﬂiktówklasowych,na-

rodowychireligijnychrozsadzaj¡cychdawn¡Rzeczpospolit¡. 4 Wzale»no±ciod

orientacjiideologicznejb¡d¹toobarczanosi¦współodpowiedzialno±ci¡za„winy

ojców”,naideizmianystosunkuszlachtydoluduopieraj¡cnadziejeodrodze-

niapa«stwowo±ci(wywodz¡cysi¦zeszlachtyrewolucjoni±cizGromadLudu

Polskiego,członkowieTowarzystwaDemokratycznegoPolskiego),b¡d¹te»ukra-

i«skiezrywywyzwole«czetraktowanojakoczynnikdestrukcyjnydziejów,przy-

spieszaj¡cyrozkładinieodwołalnyupadek,anawet—±mier¢narodupolskiego

(Grabowski,Rzewuski).

Tematkoliszczyznyuzyskałnaderinteresuj¡c¡artykulacj¦wpolistopadowej

poezjiromantycznej,ajegonajgł¦biejprzemy±laneiartystycznieniezwykłeuj¦cia

ukształtowałysi¦zwłaszczawtwórczo±ciSłowackiego(dalszepie±ni Beniowskie-

3 Zob.M.Janion, Wst¦p do:S.Goszczy«ski, Zamekkaniowski ,opr.M.GrabowskaiM.Ja-

nion,Warszawa1958;ea., Romantycznawizjarewolucji;Kozacyigórale ,[w:] Gor¡czkaroman-

tyczna ,Warszawa1975;R.Przybylski, wiatjakomaszynapiekielna.(O„Zamkukaniowskim”

Goszczy«skiego) ,[w:] Studiazteoriiihistoriipoezji ,podred.M.Głowi«skiego,seriaII,Wrocław

1970;por.te»M.Janion,M.migrodzka, op.cit. ,s.112–114.

4 Zob.M.Janion,M.migrodzka, op.cit. ,s.114–118;Z.Szweykowski, Wst¦pdowydania

powie±ci„Wernyhora”MichałaCzajkowskiego ,„ArchiwumLiterackie”,t.XV(1972),s.390–397.

4 MAREKKWAPISZEWSKI

go,SensrebrnySalomei ).S¡towszak»ekwestieconajmniejdostatecznieopisane

wliteraturzeprzedmiotu. 5 Dlategote»uwag¦nasz¡skierujemykusłabopodtym

k¡temzbadanejprozieokresu,wybieraj¡cprzykładydlainterpretacjipodj¦tejtu

problematykiszczególnieznacz¡ce,azarazemideowoipisarskozró»nicowane:

Wernyhor¦ MichałaCzajkowskiego, Koliszczyzn¦istepy MichałaGrabowskiego

orazopowiadaniaZenonaFisza.

Czajkowski,naj»arliwszyzewszystkichromantycznychentuzjastówKozaczy-

zny,uprawiaj¡cyprzezcałe»ycieostentacyjniekozack¡autostylizacj¦,miałbodaj

najsilniejszew±ródpisarzyszkołyukrai«skiejpoczucieregionalnejodr¦bno±ci. 6

ywiłmanifestowanewielokro¢prze±wiadczenie,»ewła±niewtradycjikozackiej,

wcielaj¡cej„najczystsz¡słowia«sko±¢”,biło»yweinajbogatszeartystycznie¹ró-

dłorodzimejnarodowo±cipolskiej.Powie±¢ Wernyhora,wieszczukrai«ski (1838),

inicjuj¡catematkoliszczyznywpolskiejprozieromantycznej,powstawaławcza-

sie,gdyzapatrywaniapolityczneautorauległydo±¢znacznymprzeobra»eniom.

NiedawnyczłonekTDP,nast¦pnieza±zwolennikefemerycznej,liberalno-szla-

checkiejKonfederacjiNaroduPolskiego,stawałsi¦corazgorliwszymzwolenni-

kiemobozuks.AdamaCzartoryskiego. 7 Wernyhora miałwtejnowejsytuacji

pełni¢dora¹nefunkcjeagitacyjne.Autor—wolnodomniemywa¢—pragn¡łza

jegopo±rednictwemwprowadzi¢tzw.spraw¦ukrai«sk¡wkr¡gbie»¡cychzain-

teresowa«politycznychstronnictwa. 8 Operowałargumentacj¡naderdogodn¡dla

czartoryszczyków:powie±¢przynosiłablisk¡historiograﬁiipublicystyceobozu

(KarolSienkiewicz,KarolBoromeuszHoman,JanuszWoronicz)konkretyzacj¦

ideimonarchicznych,znajduj¡cychdobr¡po»ywk¦wtradycjachkozackich.Miała

przedstawi¢emigracyjnemuodbiorcypouczaj¡c¡analiz¦bł¦dówprzodków,roz-

wa»y¢wrazznimprzyczynyupadkuniepodległo±cinarodowejisłu»y¢mujako

„wielkanaukanaprzyszło±¢”.

Wizj¦kozacko-chłopskiegobuntukształtowałCzajkowskinakanwieustnej

tradycji,kr¡»¡cejówcze±niemi¦dzyludemiszlacht¡Ukrainy,opierałsi¦te»na

r¦kopi±miennychrelacjachuczestnikówrzezihuma«skiej;inspiracjiliterackich

dostarczyłna Zamekkaniowski .Wydarzeniaroku1768niosłyzesob¡proble-

matyk¦szczególniedra»liw¡iambarasuj¡c¡dlaCzajkowskiegojakoideologa:

5 Zob.M.Janion,M.migrodzka, op.cit. ,s.124–128.

6 Zob.M.Kwapiszewski, Debiut„kozackiegoromansisty” ,„Pami¦tnikLiteracki”1978,z.2.

7 Zob.id., Powie±¢historycznaztez¡.O„Wernyhorze”MichałaCzajkowskiego ,„Pami¦tnik

Literacki”1997,z.2.

8 Natematmiejscatzw.sprawyukrai«skiejwprogramiepolitycznymCzartoryskiegodo

latczterdziestychXIXwiekuzob.M.Handelsman, Ukrai«skapolitykaks.AdamaCzartoryskiego

przedwojn¡krymsk¡ ,Warszawa1937,s.98–99.

WIZJAKOLISZCZYZNYWPROZIEROMANTYCZNEJ... 5

odsłaniały„przekl¦ty”splotkonfederacjibarskiejikoliszczyzny—±wi¦tejwoj-

nyoniepodległo±¢izłowrogiegobuntuspołecznego.Konfuzjapisarzaznala-

złaodbiciegłówniewkoncepcjinarratoraiwmodelowaniuuj¦¢narracyjnych.

Wprzewa»aj¡cychpartiachpowie±ciwyst¦pujenarratordysponuj¡cyperspek-

tyw¡auktorialnejwszechwiedzy.Zachowujeonkonsekwentniemanifestowany

dystanshistorycznywobec±wiataprzedstawionego,szczodrzeinkrustuj¡cwar-

stw¦narracyjn¡mentorskimisentencjami.Wefragmentachbezpo±redniodoty-

cz¡cychchłopskiejrewoltypozycjai modusprocedendi narratoraulegaj¡powa»-

nymkomplikacjom:opowiadaczstajesi¦człowiekiemwewn¦trznierozłamanym,

rozdwojonympolitycznie.O„trudnejistrasznej”sprawiekoliszczyznymówinar-

rator,któryzachowujei±cieproteuszow¡zmienno±¢postawidystansówwobec

przedstawionego±wiata,ukazuj¡cwypadkimetod¡dramatycznych,ekspresyw-

nychrozbłysków.Razprzemawiajakprzezornykozakoﬁl–„statysta”,innymra-

zemznowu—jakszlachcicprzekazuj¡cyrelacj¦obunciepospólstwa.Nacisk

autorskichambicjipropagandowychsprawił,»etedwaniedaj¡cesi¦poł¡czy¢

wcieleniaulegaj¡cz¦stokra«cowymwyostrzeniom.Kozackipolitykprzekształca

si¦jednoznaczniewdoktrynera,wpłaskiegogłosicielazgody,szlacheckirelator

za±przyjmujepunktwidzeniapami¦tnikarza,któryzagalopowałsi¦wnienawist-

nymzacietrzewieniu—człowieka,którego„ojcapił¡r»n¦li”.

Naderznamiennyjestju»rozdziałpierwszypowie±ci,wktóregocentralnej

cz¦±ciprzedstawionazostałaupozorowananaradapoprzedzaj¡cawybuchkolisz-

czyzny.Zarysowujesi¦tunajogólniejtenorideowy Wernyhory :wobliczugro»¡-

cegozestronyRosjiniebezpiecze«stwakoniecznejestpodtrzymanieprzymierza

lacko-kozackiego.Potemprzyjdzieczasnawzajemne„braterskieporachunki”,

sk¡din¡duzasadnione.Przypisydotekstuwyja±niaj¡podstawyodnarratorskiej

aprobatydlasłuszno±ciprzyczynniezadowoleniaspołecznego,atak»erzucaj¡

±wiatłonapozorniezaskakuj¡cymechanizmselekcjiukrai«skichtradycjiwol-

no±ciowych.Działalno±¢PawlukaiNalewajkito—zdaniemCzajkowskiego—

ostra,aleniezb¦dnaterapianazbytju»dalekoposuni¦te„nadu»yciaszlachty

polskiej”(W1,301,przypis) 9 Czym±zgruntuodmiennymbyły„chytre”,god-

nebezwzgl¦dnegopot¦pienia,moskiewskiealianseChmielnickiego,okre±lanego

wpowie±cijako„zdradnyBohdan”,„niewiara”,„obłudnik”(W2,161).

Społeczneireligijneaspektyhajdamaczyzny,takistotnezhistorycznegopunk-

tuwidzenia,odgrywaj¡jednak»erol¦akcydentaln¡w±wieciepowie±ciowym.

„UciskluduUkrainy”i„zniewa»onecerkwie”tonajcz¦±ciejtylkodemagogicz-

nehasła,pozwalaj¡ceduchowie«stwuprawosławnemu„chytrze”(awi¦ctak,jak

9 Wtensposóbodsyłamdopierwodruku:M.Czajkowski, Wernyhora,wieszczukrai«ski.

Powie±¢historycznazroku1768 ,t.I–II,Pary»1838.Pierwszaliczbaposkróciewskazujetom,

liczbynast¦pne—stronice.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: