ELEMENTARNE POJĘCIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ I PRACY SOCJALNEJ
Redakcja naukowa
Danuta Lalak i Tadeusz Pilch
Wydawnictwo Akademickie "Żak" Warszawa 1999
ANAMNEZA (ang. anamnesis, fr. anamnese, niem. Anamnese). Określenie oznacza wywiad poprzedzający badanie pacjenta, dotyczący jego dolegliwości, zaburzeń, upośledzenia lub też choroby; wywiad umożliwiający rozpoznanie zaburzenia bądź choroby, obejmujący zebranie informacji o aktualnych dolegliwościach chorego, przebytych chorobach, kontaktach z zakaźnie chorymi oraz warunkach środowiskowych. Dane z anamnezy zebrane za pomocą dokładnego wywiadu, rozmowy lub kwestionariusza - dotyczące dotychczasowych indywidualnych losów osoby badanej, porównuje się z wynikami aktualnie przeprowadzanych badań (lekarskich, psychologicznych i in.), celem uzyskania możliwie pełnego obrazu prognozy.
Wywiad środowiskowy bądź anamneza społeczna to szczególny rodzaj anamnezy, czyli suma danych charakteryzujących środowisko, w którym żyje i pracuje człowiek będący przedmiotem zainteresowania służby zdrowia i opieki społecznej, wraz z określeniem wpływu tego środowiska na jego stan psychofizyczny.
Pojęcia pokrewne: wywiad lekarski lub badanie podmiotowe, wywiad rodzinny
Bibliografia: Rożniatowski T. (red.), Mała encyklopedia medycyny, wyd. 9, PWN, Warszawa 1991.
Opracował Adam A. Zych
ANDRAGOGIKA (ang. adult education, fr. education d'adultes, niem. Erwachsenenbildung). Jest teorią kształcenia i wychowania dorastającej młodzieży oraz ludzi dorosłych. Jest nauką ,,(...) o kształceniu, samokształceniu, wychowaniu i samowychowaniu dorosłych, która swoje teoretyczne uogólnienia i normatywne wskazania opiera na dwóch źródłach wiedzy: na dorobku nauk humanistycznych i społecznych oraz na własnych badaniach zachowania dorosłych w sytuacjach edukacyjnych" (Turo s L., 1993, s. 5). Jej
ANDRAGOGIKA 13
przedmiot zainteresowań jest rozległy. Stanowią go rozważania na temat metodologii badań i dokumentacji naukowej w dziedzinie oświaty dorosłych, systemu oświaty dorosłych, problematyki celów kształcenia, zakresu i jakości treści, podmiotu pracy oświatowej, problematyki form, zasad, metod, środków edukacji, historii oświaty dorosłych, zagadnień osobowości pracownika oświatowego i innych. Mówiąc nieco inaczej, w skład tej nauki wchodzą m.in. metodologia badań andragogicznych, teoria systemu edukacji, celów i zadań, realizatorów i organizatorów tej edukacji, form, metod i środków kształcenia oraz wychowania, organizacji tego kształcenia, funkcji kształcenia dorosłych, ustawodawstwa oświatowego, systemu urządzeń i instytucji służących tej działalności, pozycji i rangi tego kompleksu kształceniowo-wychowawczego na tle związku z systemem edukacji dla dzieci i młodzieży.
Nazwa andragogiki pochodzi z języka greckiego (andros - dzielny, dorosły i ago prowadzę). Po raz pierwszy pojęcia "andragogika" na określenie teorii kształcenia w wieku męskim użył filozof niemiecki Alexander Kapp w latach trzydziestych XIX w. Brak jednak wyraźnego wsparcia dla koncepcji Kappa spowodował, że termin ten nie został od razu spopularyzowany. Jego rozpowszechnienie dokonało się dopiero w XX w. Jest to zasługa m.in. Eugena Rosenstocka, profesora uniwersytetu w Berlinie, oraz Heinricha Hanselmanna, profesora uniwersytetu w Zurichu. W Polsce termin ten już w latach międzywojennych zaczęła stosować Helena Radlińska na oznaczenie uprawianej przez siebie teorii kształcenia dorosłych.
Obok tego terminu na oznaczenie refleksji o kształceniu dorosłych posługiwano się w Polsce także takimi pojęciami, jak pedagogika dorosłych, teoria oświaty dorosłych, teoria oświaty i kultury dorosłych, teoria ksztalcenia i wychowania doroslych i in. Dzisiaj termin "andragogika" rozpowszechnia się w sposób zawrotny. Sprawia to eksplozja różnych form kształcenia dorosłych i rozrastanie się refleksji nad nimi. Nie bez wpływu na popularność i rozpowszechnianie się tego terminu jest łatwość posługiwania się nim.
Mimo że refleksja nad kształceniem i wychowaniem dorosłych pojawiła się już w starożytności, głównie u filozofów i polityków (Platon, Arystoteles), pogłębiała się w okresie renesansu (Sz. Marycjusz z Pilzna), a następnie w czasach nowożytnych (J.A. Komeński, lA. Condorcet) i w XIX w. (N.ES. Grundtvig, K. LibeIt, A. Cieszkowski, L. Krzywicki), andragogika jako odrębna refleksja o kształceniu i wychowaniu człowieka dorosłego wyemancypowała się dopiero w latach międzywojennych XX w. Wtedy to zrodziła się szersza refleksja na temat potrzeby, organizacji i metodyki kształcenia dorosłych.
Dzisiaj andragogika doświadcza różnych kłopotów typowych dla nauk nowych. Są to: nieścisłość terminologiczna, nieostrość określenia przedmiotu badań, niewyraźnie wyodrębniona specyfika metodologiczna (na tle innych nauk społecznych), słabe jeszcze w wielu ośrodkach naukowych zaplecze kadrowe i in.
Mimo krótkich naukowych tradycji andragogika ma dziś status nauki akademickiej. Wyłoniła się jako odrębna dyscyplina o ugruntowanej już pozycji instytucjonalnej. Wyrazem tego są liczne katedry uniwersyteckie, a nawet odrębne instytuty badawcze, duża liczba wydawnictw książkowych, bibliotek fachowych, drukowanych czasopism naukowych i towarzystw andragogicznych. Jej ugruntowanej pozycji dowodzą także liczne i róż
norodne teorie kształcenia dorosłych. .
Andragogika wskazuje na odrębność i specyfikę człowieka dorosłego jako ucznia, polegającą na posiadaniu znacznego doświadczenia życiowego, społecznego i zawodo
wego, większej samodzielności w kierowaniu swoim postępowaniem, wykonywaniu pracy zawodowej, aktywności społecznej, skłonności do głębokiej refleksji oraz w krytycyzmie w stosunku do siebie i swoich doświadczeń.
Pełni ona, jak każda inna nauka, funkcje poznawcze i utylitarne. Realizacja pierwszych polega na pomnażaniu wiedzy i teorii kształcenia dorosłych. Drugie realizuje poprzez aplikowanie swego dorobku do praktyki, tzn. przez formułowanie i upowszechnianie sposobów wsparcia rozwoju człowieka środkami edukacyjnymi. Andragogika jest traktowana dzisiaj jako odrębna dyscyplina naukowa, cechująca się autonomią poznawczą, kumulująca wiedzę według powszechnie podzielanych kryteriów metodologicznej prawomocności i własnych kryteriów poznawczej ważności.
Ze względu na swój obszar badań, stosowane metody analizy rzeczywistości edukacyjnej i miejsce zastosowania dorobku naukowego andragogika usytuowana została w systemie innych nauk społecznych obok filozofii, psychologii, socjologii, pedagogiki, polityki społecznej, prakseologii, teorii informacji i ekonomii, z którymi niewątpliwie kooperuje poznawczo. Przy budowie swoich teorii kształcenia dorosłych czerpie z dorobku teoretycznego i metodologicznego tych dyscyplin. Jest także w stanie wesprzeć swym dorobkiem refleksję teoretyczną i wyniki badań wymienionych nauk. W tym sensie - jak wiele współczesnych młodych nauk - ma charakter interdyscyplinarny.
Andragogika, penetrując rozległy i zróżnicowany obszar edukacji dorosłych, korzysta z metod badań społecznych: studium indywidualnego przypadku, sondażu diagnostycznego na niewielkiej próbie, metody monograficznej i in. Metody te realizuje za pomocąodpowiednio dobieranych technik badawczych: obserwacji, wywiadu, ankiety, eksperymentu, analizy dokumentów, technik socjometrycznych, pomiaru, technik statystycznych i in. Techniki te - pojmowane jako czynności badawcze - są realizowane za pomocą odpowiednich, adekwatnych do nich narzędzi badawczych (czyli przedmiotów ułatwiających gromadzenie materiału w ramach stosowania poszczególnych technik). Przykładami owych narzędzi są: schemat obserwacji, kwestionariusz wywiadu i ankiety, schemat organizacyjny i aparatura (np. magnetofon, aparat filmowy) do eksperymentu, wytyczne do analizy dokumentów, modele technik socjometrycznych, skale pomiarowe i in.
Badania andragogiczne uprawiają u nas głównie szkoły wyższe i instytuty naukowe (w innych krajach często nazywane placówkami "oświaty dorosłych") oraz stowarzyszenia oświatowe. Wyznacznikiem rozwoju andragogiki jest spora liczba publikacji z tego zakresu oraz wydawanie czasopism andragogicznych. W roku 1999 w Polsce drukowane były cztery pisma z tej dyscypliny: "Edukacja Dorosłych" (Radom), "Edukacja Dorosłych" (Toruń), "Oświatowiec" (Warszawa) i "Rocznik Andragogiczny" (Toruń).
Pojęcia pokrewne: teoria oświaty i wychowania dorosłych, pedagogika dorosłych.
Bibliografia: Malewski M., Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny naukowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998; Pachociński R., Andragogika w wymiarze międzynarodowym, KoDruk, Warszawa 1998; Turos L., Andragogika ogólna, Wydawnictwa Uczelniane WGRP w Siedlcach, Siedlce 1993; Wujek T. (red.), Wprowadzenie do andragogiki, Instytut Technologii Eksploatacji, Warszawa 1996.
Opracował Tadeusz Aleksander
ANKIETA (ang. inquiry, IT. anqete, niem. Umfrage). Jest sposobem gromadzenia infonnacji polegającym na wypełnianiu, najczęściej samodzielnie przez badanego, specjalnych kwestionariuszy o wysokim na ogół stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej bez obecności ankietera.
Od wywiadu odróżniają ankietę 3 cechy:
a) stopień standaryzacji pytań;
b) zakres i "głębia" badanej problematyki;
c) sposób przeprowadzania ankiety i związana z tym różnica dystansu społecznego
między badanym a badającym.
Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej są to pytania zamknięte i zaopatrzone w tak zwaną kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Wypełnianie ankiety polega w takiej sytuacji na podkreśleniu właściwej odpowiedzi lub stawianiu określonych znaków przy odpowiednich zdaniach kafeterii.
Ankieta dotyczy wąskiego zagadnienia bądź szerszego problemu złożonego z kilku szczegółowych konkretnych zagadnień. Szuka się więc ścisłych, jednoznacznych i porównywalnych danych na temat konkretnego zjawiska. Ankieta jest niezastąpiona jako sposób poznania cech zbiorowości, faktów, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Za
jej pomocą trudniej zbadać układy i zależności społeczne, przebieg i uwarunkowania procesów wychowawczych.
Ze względu na wysoki stopień kategoryzacji ankieta nie wymaga bliskiego, indywidualnego kontaktu badanego z badającym. Może być wypełniana przez samego respondenta lub przez ankietera. Dystans społeczny między badanym a badającym może być formalny, nieosobisty lub, w szczególnych przypadkach, nie zachodzi w ogóle, np. przy tzw. ankiecie pocztowej.
W badaniach za pomocą ankiety można stosować wiele typów fonnalnych rozwiązań i wiele sposobów jej realizacji.
"Bibliografia: Grabowska E., Ankieta (w:) Góralski A. (red.), Metody badań pedagogicznych w zarysie, Warszawa 1989, WSPS; Gostkoswki Z., Lutyński J., Analizy i próby technik badawczych w socjologii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, Ossolineum; Łabocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, PWN; Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1993, Żak; Zaczyń ski W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, WSiP.
Opracował Tadeusz Pilch
ANONIMOWI ALKOHOLICY (ang. anonymous alcoho/ics, niem. Anonyme Alkoho/ikergemeinschaft). Wspólnota Anonimowych Alkoholików powstała w 1935 r. i dzisiaj jest organizacją mającą swoje koła prawie we wszystkich krajach świata. Stowarzyszenie to powstało w miejscowości Akron w sta je..Ghip.,podczas legendarnego już dzisiaj spotka
nia dwóch alkoholików Billa w., eMl!fi~~gO z Nowego Jorku, i miejscowego le
karza Boba S., którzy postanowi ~~pierać się w ~aniu w abstynencji. Działając ra
zem, stwierdzili, że ich zdolność po~~an~'~ię od picia ma ścisły związek z pra
cą z innymi alkoholikami, z nies .~e~\rn )i6WCW' g; J
Ruch AA rozwijał się przez p staw~ni~ niez
~
~ f:1 ych grup najpierw w Stanach Zjed
/t. '*"
/flldo~S
..fI.
~EHAWIORYZl\!Jang. behaviourism, fr. behaviorisme, niem. Behaviorysmus). Filozo
ficzne korzenie behawioryzmu tkwią w poglądach empirystów angielskich J. Locke'a, D. Hume'a przyjmujących, że wszelka wiedza, a także tym czym jesteśmy, co wiemy ijak działamy wynika z doświadczenia zmysłowego. 1. Watson twórca behawioryzmu, czyli nauki o zachowaniu człowieka, przyjął od 1. Locke'a przekonanie, że człowiek przychodzi na świat, jako "tabula rasa", którą zapisuje się doświadczeniem zmysłowym.
Behawioryzm ujmuje człowieka jako istotę reaktywną podlegającą działaniu różnorodnych bodźców wewnętrznych i zewnętrznych wywołujących pojedyncze reakcje, ich łańcuchy lub złożone procesy w postaci czynności. Formuła S-R (czyli simu/us - reaction) legła u podstaw budowania teorii zachowania i uczenia się.
Głównymi przedstawicielami behawioryzmu są: I. Pawłow; RF. Skinner; E.L. Thomdike; C.L. Hull; E. Tolman. RF. Skinner sformułował podstawowe tezy warunkowania sprawczego, określając charakter wzmocnienia pozytywnego i negatywnego oraz reakcji sprawczej. E.L. Thomdike sformułował "prawo efektu" głoszące, że gdy w danej sytuacji bodźcowej wystąpią pozytywne konsekwencje, powstaje tendencja do powtarzania takich reakcji i przeciwnie, gdy wystąpią negatywne konsekwencje powstaje tendencja unikania tych reakcji. Kluczowymi procesami dla sformułowanej na gruncie behawioryzmu teorii uczenia się jest warunkowanie klasyczne opisane przez I. Pawłowa i warunkowanie instrumentalne opisane przez RF. Skinnera.
Behawioryzm, jako koncepcja człowieka, zakłada: determinację środowiska - człowiek jest kształtowany przez środowisko, człowiek jest reaktywny, środowisko jest aktywne; eksperyment, jako metodę badania czynników środowiskowych tzn. behawioryzm głosi, że jeżeli dostarczymy odpowiednią porcję bodźców to zmienimy zachowanie człowieka, i przeciwnie jeśli zlikwidujemy dopływ bodźców, to zablokujemy całkowity rozwój zachowań. Wprowadzanie lub blokowanie określonych czynników środowiskowych, zdaniem behawiorystów, gwarantuje zmiany w społecznym i psychicznym funkcjonowaniu jednostki.
Behawioryzm pomija w swoich badaniach uczucia, myśli i przeżycia, jako niedostępne zmysłowemu oglądowi. Świadomość, procesy myślowe, postawy, wartości, zdaniem behawiorystów, nie są najważniejszymi regulatorami zachowania człowieka, a przynajmniej nie są przedmiotem ich badań.
Behawioryzm odegrał istotną rolę w inicjowaniu badań nad metodami uczenia się, zmianą zachowań i kształtowaniem nowych zachowań, przyczynił się do sformułowania zasad manipulowania zachowaniem innych i opracowania nowych metod uczenia tzw. programowego. Wykorzystując zasady warunkowania klasycznego i instrumentalnego, sformułowano wiele programów psychoterapii behawioralnej stosowanej np. w leczeniu uzależnionych od alkoholu, nikotyny i innych środków psychoaktywnych, a także w leczeniu nerwic.
Bibliografia: English H.B., Eng1ish A.Ch., A comprehensive dictionary ofpsychological and psychoanalytical terms. A guide to usage, Longmans, Green and Co, New York, London, Toronto 1958; Kozie1ecki 1., Koncepcje psychologiczne człowieka, PIW, Warszawa 1976; Malim T., Birch A., Wade1ey A., Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa 1995; Pieron H., Vocabulaire de la
psychologie, Presses Universitaires de France, Paris 1963; SiIlamy N., Słownik psychologii, Wydawnictwo "Książnica", Katowice 1994; Tomaszewski T. (red.), Psychologia, PWN, Warszawa 1976.
Opracowała Krystyna Ostrowska
BEZROBOCIE (ang. unemployment, IT. chomoge, niem. Arbeitslosigkeit). Zjawisko bezrobocia bywa definiowane rozmaicie w zależności od celów badawczych i charakteru dyscypliny naukowej, w obrębie której konkretne badanie jest podejmowane. W powszechnym użyciu są dwa sposoby podejścia do problemu bezrobocia:
-1-:- ujęcie przedmiotowe, gdzie bezrobocie traktowane jest jako kategoria analityczna rynku pracy" oznacza niezrealizowanąpodaż pracy, będącą efektem braku równowagi między podażą siły robocze i (zasobów ludzkich) a popytem na pmcę (chłonnością zatrudnieniową gospodarki) - jest to podejście charakterystyczne dla nauk ekonomicznych, wskazu
34 BEZROBOCIE
...
RudaHalina