CHARAKTERYSTYKA OKRESU DORASTANIA
Okres dorastania jest tym etapem w życiu człowieka, kiedy dokonuje się przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą. Jest to z jednej strony końcowa faza dzieciństwa, a z drugiej - zaczątek wieku dojrzałego. "Wiek dorastania obejmuje okres od 12 do 18-20 roku życia". Na przestrzeni tego krótkiego czasu zachodzą radykalne zmiany psychiczne i fizyczne, które umożliwiają jednostce podjęcie nowych zadań i ról społecznych, właściwych dla człowieka dorosłego.
Na proces dorastania składa się dojrzewanie fizjologiczne, dorastanie w sensie rozwoju umysłowego, dojrzewanie emocjonalne, dorastanie społeczne i kulturowe. "Adolescencja - to okres wyraźnej ewolucji obejmujący całą sferę życia młodego człowieka, dlatego też psychologowie określają ten etap rozwoju jako najtrudniejszy i najbardziej złożony, mający decydujący wpływ na dalsze losy jednostki, jej postawy życiowe, zainteresowania, poglądy itp."
Do początku XX wieku okres dorastania nie stanowił problemu społecznego, ponieważ trwał stosunkowo krótko. Obecnie pojęcie "młodość" uległo rozszerzeniu pod wpływem dwóch czynników: "z jednej strony na skutek akceleracji obniżyła się dolna granica dojrzewania biologicznego, z drugiej zaś strony postęp w dziedzinie techniki wymaga wydłużenia okresu kształcenia, co powoduje znaczne wydłużenie procesu zdobywania dojrzałości społecznej".
Doceniając wagę i znaczenie tego okresu w życiu jednostki, adolescencja obecnie pojmowana jest jako "(...) okres szukania statusu i uznania dla jednostki, jako (...) czas znacznego fizycznego wzrostu i rozwoju; czas wielkiego zainteresowania dla działań grupowych i heteroseksualnych; czas intelektualnej ekspansji i rozwoju oraz czas rozwoju i przewartościowania wartości".
Rozwój fizyczny w wieku dorastania polega - podobnie jak we wcześniejszych okresach życia - na rozwoju struktur i funkcji organizmu. Obejmuje on zmiany anatomiczne i fizjologiczne, a więc zwiększanie się wysokości i ciężaru ciała, zmiany w proporcjach organów i w ogólnym kształcie ciała oraz dojrzewanie fizjologiczne, przede wszystkim dojrzewanie płciowe.
Ważnym aspektem okresu dorastania jest rozwój umysłowy, który wyraża się w doskonaleniu wszystkich funkcji poznawczych: uwagi, pamięci, myślenia i spostrzeżeń, które odgrywają rolę w zakresie zdolności przystosowania się, w możliwościach właściwego reagowania na różne sytuacje bodźcowe. Reakcje te zdaniem M. Żebrowskiej zależą od możliwości intelektualnych jednostki, a szczególnie od :
1. zrozumienia znaczenia sytuacji bodźcowej;
2. wykorzystania właściwych środków przy zetknięciu się z tą sytuacją;
3. obiektywnej oceny okoliczności towarzyszących tej sytuacji.
W ten sposób poznanie rzeczywistości, ustosunkowanie się do niej w dużym stopniu zależy od zdolności umysłowych i inteligencji.
Myślenie dorastającej młodzieży przybiera formę myślenia abstrakcyjnego, logicznego, określanego przez Piageta jako "stadium operacji formalnych". W stadium operacji konkretnych, charakterystycznych dla okresu dziecięcego, rozumowanie dotyczy faktów zaobserwowanych, natomiast w stadium operacji formalnych - młodzież rozwiązując jakiś problem, nie tylko śledzi, jakie zachodzą zmiany między obiektami w bezpośrednim doświadczeniu, ale również przewiduje te zmiany i przekształcenia, sprawdza ich prawdopodobieństwo eksperymentalnie lub drogą teoretycznego rozumowania. Dzięki nowym "narzędziom intelektualnym", jakimi są operacje formalne, młodzież osiąga zdolność rozumowania przyczynowo skutkowego, wysuwania wniosków i uogólnień, tworzenia hipotez i rozwiązywania sytuacji problemowych.
Z umiejętnością rozumowania indukcyjnego i dedukcyjnego, z samodzielnym i logicznym myśleniem pojawia się krytycyzm. Młodzież zaczyna uważniej niż do tej pory obserwować otoczenie, dostrzega wiele spraw, których przedtem nie zauważała, przeprowadza porównania między zaobserwowanymi faktami, analizuje cechy i sposób postępowania osób ze swojego środowiska. Zwraca szczególną uwagę na sprzeczności i niekonsekwencje w działaniu ludzi, na niezgodność pomiędzy deklaracjami a czynami, pomiędzy głoszonymi zasadami a ich realizacją w życiu. Głównymi obiektami młodzieńczej krytyki stają się ludzie z bliższego i dalszego otoczenia, a w szczególności osoby dorosłe, z którymi nastolatki systematycznie kontaktują się - rodzice, nauczyciele. Ponadto przedmiotem krytyki stają się fakty i zjawiska z otaczającej rzeczywistości społecznej.
Na rozwój umysłowy młodzieży ogromny wpływ wywiera szkoła, obok oddziaływań środowiska rodzinnego i środków masowego przekazu. Aktywność myślowa, zwiększająca się orientacja w dziedzinie nauki i kultury prowadzi do zainteresowań.
Rozbudzona wyobraźnia i fantazja wpływają na rozwój emocjonalny nastolatków. W wieku dorastania pogłębia się życie uczuciowe młodzieży, które charakteryzuje się zmiennością nastrojów i wrażliwością. Najczęściej powtarzające się objawy wzmożonej emocjonalności to:
1. wzmożona pobudliwość i towarzysząca jej drażliwość; reakcje nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców;
2. ruchliwość i żywość ucznia; popadanie w stany emocjonalnie końcowe;
3. chwiejność uczuć; biegunowe przeciwstawne skłonności i upodobania;
4. egzaltacja uczuciowa, przesadne wyrażanie uczuć negatywnych i pozytywnych;
5. bezwartościowość uczuć - tzn. doznawane uczucia radości lub smutku nie wiążą się z określonym bodźcem.
Psychologowie, zajmujący się badaniem okresu dorastania w życiu jednostki, upatrują źródła napięcia uczuciowego, niestałości i nadwrażliwości emocjonalnej, w sferze fizjologicznej i w trudnościach przystosowania się do nowych wymagań środowiska. M. Żebrowska zauważa, że "napięcie uczuciowe ma związek z dojrzewaniem seksualnym i z innymi zmianami fizjologicznymi w organizmie, przede wszystkim ze wzmożoną czynnością gruczołów dokrewnych, a także z rozszerzaniem się kontaktów i doświadczeń społecznych, wynikających z coraz to bardziej aktywnego udziału nastolatka w życiu społecznym".
Hurlock podkreśla, że wzmożona emocjonalność nie ma często żadnego związku z dojrzewaniem płciowym, jak do tej pory sądzono, ale łączy się ze swoistymi trudnościami w przystosowaniu się dorastających do nowych zadań i ról społecznych, z problemami rodzinnymi i szkolnymi, jakie młodzież nie potrafi rozwiązać w danej chwili "Im trudniejsze przystosowanie, tym większe napięcie emocjonalne".
Młodzież wchodząc w okres dorastania zauważa, że pewne nawyki, zachowania, skuteczne i aprobowane przez otoczenie w okresie dorastania, nie są już odpowiednie. W takiej sytuacji zmuszona jest do przezwyciężania dawnych nawyków myślenia i działania oraz zastąpienia ich nowymi, adekwatnymi do ich wieku. Procesowi temu towarzyszy wzmożona emocjonalność, która potrwa aż do momentu osiągnięcia przez nastolatków społecznego przystosowania się.
M. Przetacznikowa uważa, "że warunki historyczno - społeczne, system wychowania w rodzinie i w szkole, nowe zadania i wymagania stawiane dorastającej młodzieży, oddziałują niewątpliwie na jej życie uczuciowe. Wzorce i normy kulturowe, które dopiero teraz młodociani potrafią przyswajać sobie ze zrozumieniem, bardziej świadomie i krytycznie, wywołują u nich różne rodzaje przeżyć emocjonalnych.
Kształtowaniu się postaw, przekonań i opinii towarzyszą uczucia moralne i intelektualne.
Wytworzenie się hierarchii wartości i ocen, rzutujących zarówno na obraz świata, jak i obraz samego siebie, stanowi również podłoże powstawania nowych jakości uczuciowych. Dzięki poszerzeniu się kręgu interakcji między młodocianymi a grupami socjalnymi, w których uczestniczą, rozwijają się również uczucia społeczne. Tak więc uczucia, nastroje i namiętności przeżywane przez młodzież nie są zjawiskami wyizolowanymi z całokształtu jej życia psychicznego, lecz stanowią integralną część, włączoną w proces rozwoju osobowości, w wielokierunkową działalność w różnych środowiskach".
Zatem charakter emocjonalności u dorastających nie jest wyłącznie uwarunkowany organicznie, zmianami w sferze fizjologicznej, ale poważny wpływ ma tutaj obcowanie z ludźmi i jeśli tylko zachowanie dorosłych "(...) jest zrównoważone, spokojne i taktowne, zapobiega niepotrzebnym, a więc, i szkodliwym dla rozwoju osobowości, konfliktom, stresom i frustracją, przyczynia się zasadniczo do zmniejszania liczby zachowań współwyznaczonych przez wzmożoną pobudliwość dorastających, a gdy one powstają, obniża napięcia doznań emocjonalnych".
"Rozwój uczuć w okresie dorastania zmienia się w kierunku dojrzałości uczuciowej, którą charakteryzuje przejście od zależności uczuciowej do niezależności, od niekontrolowanego uzewnętrzniania uczuć do poddania ich kontroli, od nieopanowanego ulegania uczuciom do ich opanowania, od egocentryzmu do socjocentryzmu. Dojrzałość uczuciowa to także zdolność do odraczania reakcji, do powściągliwości, a nieraz i do rezygnacji. Pełnej dojrzałości uczuciowej nie osiąga się jednak w procesie dorastania, jej ukształtowanie przypada na lata dalsze, a i wtedy różni ludzie uzyskują ją w różnym stopniu i w różnym zakresie".
Mówiąc o jakościowym aspekcie uczuć u młodzieży L. Cole wyróżnia 3 grupy przeżyć emocjonalnych :
1. "stany obronne - strach, lęk, niepokój, nieśmiałość, zakłopotanie, smutek, niesmak;
2. stany agresywne - gniew, zazdrość, nienawiść, wrogość;
3. uczucia pozytywne - miłość, wzruszenie i podniecenie, przyjemność, radość".
W miarę poznawania świata przyrody, zauważa się u młodzieży zanik strachu, którego podłożem
są przedmioty, zjawiska astronomiczne, zwierzęta itp., natomiast pojawia się teraz "strach społeczny", strach przed różnymi sytuacjami społecznymi, związany z niepoprawnymi stosunkami z rodzicami, nauczycielami, których postępowanie cechuje często "użycie siły", a nawet przemocy.
Młodzież czuje się wtedy bezradna, pozbawiona oparcia i możliwości obrony. Wskutek słabnięcia i zaniku autorytetu, dorośli ograniczają samodzielność i swobodę postępowania młodzieży, co wpływa na powstawanie niepokoju, poczucia zagrożenia wśród dorastających.
Częstym źródłem strachu są także zbyt wysokie aspiracje rodziców i nauczycieli w stosunku do młodzieży, niemożliwość zrealizowania tych oczekiwań powoduje pojawienie się uczucia niższości, braku wiary we własne siły. Strach może towarzyszyć również spotkaniom z ludźmi, a szczególnie z osobami dorosłymi, mądrzejszymi, ważniejszymi. Uczucie niepokoju towarzyszy spotkaniom młodzieży z osobami płci przeciwnej, uczestnictwu w imprezach towarzyskich, chęcią pokazania się z jak najlepszej strony, gdzie często przekracza granicę mobilizującego napięcia, obniża tym samym wartość zamierzonego działania sprawiając zawód.
Młodzież przeżywa często zakłopotania w sytuacjach, do których czuje się nieprzystosowana, nie zna sposobów zachowania oczekiwanych przez otoczenie.
Strach "społeczny" przejawia się w dwóch formach: zakłopotania i nieśmiałości.
Hurlock zauważa, że strapienie, niepokój, charakterystyczny dla okresu dojrzewania, zmienia się wraz z dojrzewaniem. Młodzież we wczesnej adolescencji trapi się swoim wyglądem zewnętrznym, popularnością, problemami szkolnymi, domowymi, kontaktami społecznymi, a w szczególności kontaktami z płcią przeciwną i przyjacielem. Z chwilą, gdy młodzież staje się coraz starsza, jej poglądy na życie stają się bardziej dojrzałe i w efekcie pojawiają się zmartwienia dotyczące stosunków społecznych.
Obok stanów obronnych, przejawem uczuć negatywnych są stany agresywne, pojawiające się w sytuacjach frustracyjnych, w których reakcją jest gniew. Może on przejawiać się w krytykowaniu, ponurym milczeniu, sarkazmie, przekleństwach, infantylnych formach zachowania się.
Do najpoważniejszych przyczyn złości wśród młodzieży należy przekonanie, że ludzie nie chcą jej zrozumieć, że traktują ją źle.
Obok uczuć negatywnych, młodzież przeżywa także uczucia pozytywne. E.B.Hurlock wymienia sytuacje sprzyjające powstawaniu uczuć przyjemnych wśród dorastających, a dzieje się to wówczas, gdy: "jednostka czuje się dobrze przystosowana ze względu na swoje zdolności i możliwości, dostrzega elementy komizmu, ma możliwość rozładowania nagromadzonej energii emocjonalnej, bądź ma zaspokojoną potrzebę wyższości. Do uczuć tych autorka zalicza: radość, przyjemność, zadowolenie, sympatię". W okresie adolescencji, w odróżnieniu od dzieciństwa, uczucie sympatii zasadniczo odnosi się do małego kręgu osób z najbliższej rodziny, krewnych, znajomych tej samej płci, a w okresie późniejszej adolescencji - osoby płci odmiennej. Młodzież dokonuje krytycznego wyboru ludzi, do których chce się zbliżyć i których pragnie obdarzyć uczuciem. Zatem przyjemne przeżycia wiążą się z zaspokojeniem potrzeby oparcia, miłości i czułości. Doznań tych dostarczać może dobrze funkcjonująca rodzina, stwarzająca właściwą atmosferę wychowawczą, a także ogromną role odgrywa tutaj środowisko rówieśnicze.
"Każde przeżycia człowieka, któremu towarzyszą intensywne emocje, może wywierać głęboki wpływ na jego postawy, jego oceny i dalsze zachowania jednostki".
Zdaniem E.B.Hurlock skutki przeżyć emocjonalnych mogą być pozytywne jak i negatywne.
Autorka uważa, "że uczucia np. strach, złość, miłość, ciekawość pobudzają jednostkę do działania - są źródłem motywacji. Doznania emocjonalne dodatkowo zabarwiając codzienne życie, mogą być źródłem radości. Uczucia przysparzają siły i wytrzymałości, umożliwiają realizację celów, często nieosiągalnych bez mobilizacyjnego wpływu emocji. Jednakże uczucia mogą wywierać różne skutki ujemne, odzwierciedlające się w stanie sprawności fizycznej i umysłowej, mogą wpływać niekorzystnie na postawy jednostki a także kształtować nawyki zakłócające prawidłowe funkcjonowanie organizmu".
Obok uczuć niższych pojawiają się uczucia wyższe społeczne, moralne, estetyczne.
Młodzież żywo interesuje się problemami politycznymi, społecznymi; posiada już własne poglądy na temat zasad i norm postępowania w stosunkach międzyludzkich, a także wzrasta jej wrażliwość związana z odbiorem wartości kultury.
Okres młodości charakteryzuje się "dążeniem do samodzielności i samostanowienia, skłonnością do wyczynów i ćwiczenia woli". Wiek dorastania charakteryzuje potrzeba czynu, wzmaga się w tym czasie potrzeba aktywności, wyładowania energii, nabierając cech świadomej i celowej działalności.
Powszechnym zjawiskiem w procesie kształtowania się woli jest przekora, przejawiająca się w krnąbrności i nieposłuszeństwie wobec rodziców i wychowawców. Zachowanie młodzieży nabiera cech arogancji, bezczelności i przesadnej pewności siebie. Psychologowie przyczyn tego stanu rzeczy, upatrują we wzmożonym poczuciu własnej siły, która pociąga za sobą potrzebę swobody, uniezależnienia się i samodzielności. Jednostka dorastająca nie jest jednak jeszcze, w tym czasie traktowana jako dorosła, co staje się przyczyną licznych konfliktów, a także może stać się źródłem negatywnych nastawień wobec osób dorosłych.
Zjawiska te nie są powszechne, ani nieodłącznie związane z dorastaniem, ich źródło tkwi często w środowisku, w stosowaniu nieodpowiednich metod wychowawczych. Traktowanie dorastającej młodzieży jak dzieci, wyśmiewanie czy brutalne łamanie oporu może powodować poważne trudności w prawidłowym rozwoju emocjonalnym.
Psycholodzy interpretują objawy przekory jako "reakcje frustracyjne na ograniczenie, budujących się w tym okresie potrzeb niezależności, swobody, samostanowienia".
Skrajną formą przekory jest zjawisko buntu. Zdaniem P.H.Landisa bunt jest reakcją na okoliczności frustrujące, na które składa się otoczenie dorosłych z jego utrwalonymi poglądami, dogmatycznymi i kategorycznymi rozkazami i zakazami.
Samo przeżywanie buntu daje niekiedy tak dużą satysfakcję, że staje się bodźcem do dalszej działalności, która może przybierać formy krańcowe, związane z przekroczeniem granic stworzonych przez obyczaje i podstawowe zarządzenia prawne.
Okres dorastania cechuje potrzeba czynów nieprzeciętnych, młodzież dopuszcza się wtedy różnych wybryków nie mieszczących się w ramach powszechnie przyjętych form zachowania.
W okresie tym na uwagę zasługują również wysiłki młodzieży w zakresie kształtowania swojego charakteru i ćwiczenia woli w celu osiągnięcia zamierzonego ideału osobliwości.
Przez osobowość przyjmuje się potocznie "całokształt stosunkowo stałych właściwości psychicznych człowieka, warunkujący specyficzny dla niego sposób działania w otaczającym go środowisku, a zarazem kształtujących się pod wpływem tego środowiska". Osobowość jest układem dynamicznym, rozwijającym się w toku życia pod wpływem nabywanych doświadczeń, które obejmują zarówno poznanie świata i siebie samego oraz ustosunkowanie się do świata.
W ujęciu J. Reykowskiego "osobowość jest "nadrzędną instancją" kierującą zachowaniem się człowieka, siecią trwałych i ogólnych nastawień, które regulują nasze postępowanie w sposób mniej lub bardziej świadomy". Osobowość pełni funkcję integrujące i kontrolujące dopiero na pewnym etapie jej rozwoju. Okres dorastania stanowi ważny etap w rozwoju osobowości człowieka. Stadium to bywa etapem przełomowym, a zarazem krytycznym w kształtowaniu się i utrwalaniu sieci trwałych i ogólnych nastawień, ze względu na szczególną wrażliwość emocjonalną oraz na konieczność dostosowania się do nowych wymagań rodziny i szkoły, na wchodzenie w coraz szersze kręgi życia społecznego. Podłożem osobowości są schematy dynamiczne, które tworzą się w czasie życia i spełniają różną rolę w działalności człowieka. Reykowski wyróżnia 2 główne rodzaje schematów:
1. schematy poznawcze, warunkujące orientację w otoczeniu;
2. schematy czynności, pozwalające jednostce aktywnie uczestniczyć w rozmaitych zdarzeniach.
Dzięki rozwojowi struktur poznawczych możliwe jest formowanie obrazu własnego "ja", który jest równoznaczny z poczuciem własnej tożsamości, czyli wyodrębnieniem siebie z otaczającego świata.
Młodzież zaczyna interesować się cechami własnej osobowości, porównywać się z innymi ludźmi, co przyczynia się do silniejszego wyodrębniania własnej indywidualności na tle środowiska społecznego. Współcześni psychologowie proces wyodrębniania się własnego "ja" nazywają kształtowaniem się obrazu samego siebie.
Według M. Przetacznikowej na obraz samego siebie składają się "poczucia, przekonania i sądy, jakie dany człowiek ma o swym wyglądzie zewnętrznym, o właściwościach swego usposobienia i charakteru, o swych zdolnościach i umiejętnościach, o potrzebach i motywach swego działania, możności podejmowania przez siebie i wykonywaniu różnych czynności i zadań, o własnej pozycji i roli w otoczeniu, o stosunkach z innymi ludźmi i sposobie, w jaki się do niego odnoszą".
Zdaniem autorki, "proces kształtowania się samego siebie dokonuje się pod wpływem otoczenia społecznego i określonych doświadczeń społecznych. Istotną rolę odgrywają tutaj opinie i oceny dorosłych i rówieśników, aprobata i dezaprobata, pochwały i nagany, sukcesy i niepowodzenia, porównanie się z innymi, a także czynniki indywidualne związane z typem układu nerwowego, stanem zdrowia, stosunkiem do otoczenia".
Wraz z obrazem własnego "ja" zaczyna funkcjonować samoocena, samoakceptacja, poczucie własnej wartości i potrzeby osiągnięć. Mechanizmy te odgrywają ważną rolę regulacyjną.
W rozwoju świadomości istotne znaczenie odgrywa samoocena.
Przez ocenę Z. Zaborowski rozumie "zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do swojej osoby, cech fizycznych, uzdolnień itp.".
Leon Niebrzydowski wyróżnia 2 grupy czynników wpływających na samoocenę:
1. czynniki typu anatomiczno - fizjologicznego;
2. czynniki psychospołeczne.
"Wśród czynników anatomiczno - fizjologicznych autor wyodrębnił: wygląd zewnętrzny, wzrost, budowę anatomiczną, sprawność fizyczną, typ układu nerwowego i funkcjonowanie organizmu.
Do czynników psychospołecznych autor zalicza: opinie i oceny, jakie jednostka słyszy o sobie; odnoszone sukcesy i doznawane niepowodzenia; porównywanie siebie z wzorcami osobowymi; pozycja społeczno-ekonomiczna rodziców i wykształcenie rodziców".
M. Misiewicz wyróżnia 2 źródła samooceny "porównywanie siebie z obrazem ideału czyli wzorem oraz porównywanie siebie z innymi". Jeżeli wyniki tego porównania są pozytywne - to wtedy następuje samoakceptacja.
L.I. Bożowicz za najważniejszy czynnik stymulujący rozwój samoświadomości u młodzieży uważa współżycie z rówieśnikami, co powoduje ciągłe zainteresowanie własną osobowością.
E. Sujak podkreśla, że jednym z istotnych czynników wpływających na samoświadomość jest proces werbalizacji, wewnętrzny dialog z poszczególnymi warstwami "ja" w celu nazwania przeżywanych uczuć i emocji.
Jako czynniki konieczne dla procesu werbalizacji wymienia: samotność i szczególny rodzaj kontaktu interpersonalnego, dający możliwość otwarcia się i zwierzenia.
Obraz samego siebie w dużej mierze decyduje o samopoczuciu jednostki i jej postawach do otoczenia. Obraz negatywny wywołuje niepokój, lęk a także może prowadzić do nieprzystosowania społecznego.
Pozytywna ocena daje pewność siebie zapewnia równowagę emocjonalną, przychylny stosunek do innych, lepsze kontakty z ludźmi.
Pozytywna ocena daje pewność siebie, samoakceptacja wiążą się z poczuciem własnej wartości; realizacja własnych aspiracji sprawia, że jednostka stanowi wartość dla samej siebie.
Typowym objawem u młodzieży jest poczucie własnej odrębności w stosunku do rówieśników; przypisują sobie oni nieco inne cechy niż posiadają koledzy z grupy i czują się od nich innymi.
To poczucie własnej odrębności wynika z intensywności własnych doznań, z drugiej strony z małych jeszcze zdolności do analizowania cudzych przeżyć.
Obok wyodrębniania się obrazu samego siebie, ważnym aspektem osobowości są zainteresowania jednostki, które zdaniem A. Guryckiej są "(...) właściwością psychiczną, która przybiera postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu i przejawia się w wybiórczym stosunku do otaczających nas zjawisk, tzn.:
1. w dostrzeganiu określonych cech, problemów;
2. w dążeniu do ich poznania i zbadania, rozwiązania,
...
monotenantes