Wychowanie obronne młodzieży w II Rzeczypospolitej.doc

              Na wychowanie młodzieży w latach dwudziestolecia zebrało się sporo czynników. Decydujące znaczenie dla przebiegu przemian społecznych miały w okresie międzywojennym czynniki gospodarcze.

Pierwsza połowa XX w. przeszła w Europie pod znakiem wojny. Polskę dotknęła bardziej niż większość innych krajów kontynentu. Oczywiście okresy wojenne nie osłabiły dynamiki przemian społecznych. Warto tutaj podkreślić znacznie okresu między wojennego, który trwał ponad 20 lat ( w tym 19 lat pokoju) w latach 1918 – 1939, nie zapominając jednak o dwóch okolicznościach szczególnych. Pierwsza to odbudowa jedności terytorialnej i państwowej Polski, która zmuszała do wytwarzania nowych struktur i mozolnego dopasowania się do siebie dzielni rozerwanych przed stu z górą laty. Druga to niezbyt pomyślny z punktu widzenia ogólnego rozwoju gospodarczo – społecznego i koniunktury okres, na który przypada odzyskanie nie podległości.[1]

              Bardzo wiele jednostek z różnych warstw społecznych pozostało po pierwszej wojnie światowej, po opuszczeniu okopów i szeregów, z wielkimi ambicjami i bez odpowiednich perspektyw na odpowiadającą im pozycję społeczną. Część poparła różne kierunki polityczne występujące przeciw dotychczasowej elicie społecznej. W każdym razie można stwierdzić obniżenie się przegród społecznych, przynajmniej w aspekcie towarzyskim.

              Trudno byłoby pominąć psychologiczny i materialny wpływ wielkiego kryzysu gospodarczego (1923 -1933, w Polsce raczej 1930-1935). Psychologiczny wpływ kryzysu polegał na zachowywaniu się w umysłach szerokich mas na całym świecie poczucia stabilizacji społeczne i szacunku dla istniejącego systemu gospodarczo – społecznego oraz dla funkcjonującej w jego łonie hierarchii społecznej. Materialny wpływ załamania gospodarczego polegał na powszechnym podważaniu podstaw bytu oraz na powstaniu licznych środowisk wyrzuconych z życia gospodarczego, zdeklasowanych i utrzymujących się z trudem na krawędzi egzystencji, przede wszystkim bezrobotnych robotników i pracowników umysłowych wraz ze zbliżonymi środowiskami drobnych producentów w mieście. Te zjawiska wystąpiły zarówno w krajach najbardziej uprzemysłowionych, jak i w opóźnionych w rozwoju krajach rolniczo – przemysłowych, do których należała Polska.[2]

Niepewnym i potencjalnie niebezpiecznym dla polskiej państwowości czynnikiem były również liczne mniejszości narodowe zamieszkujące Polskę. W międzywojennej Polsce ludność nie etnicznie polska stanowiła ok 30% społeczeństwa. Lojalność mniejszości wobec polskiego państwa była, co najmniej dyskusyjna.

Te czynniki i doświadczenia I wojny światowej, pierwszej w historii wojny masowej doprowadziły do wytworzenia teorii „narodu pod bronią”.  Teoria ta zakładała, że możliwie szerokie masy społeczeństwa należy szkolić pod względem wiedzy i umiejętności obronnych poza wojskiem. Pozwalało to przy skromności środków przeszkolić, przynajmniej w stopniu podstawowym, szerokie masy społeczne i przygotować się na ewentualny konflikt. Szkolenie takie miało się odbywać na bazie organizacji pozawojskowych jak np. „Strzelec” a także w szkołach w ramach zajęć. Szkolenia takie nazywa się przysposobieniem wojskowym.

Pozornie dużym osiągnięciem II Rzeczpospolitej było wprowadzenie tuż po odzyskaniu niepodległości Powszechnego Obowiązku Szkolnego (zobowiązania pod groźbą sankcji prawnych opiekunów dziecka do posyłania go do wyznaczonych przez państwo placówek edukacyjnych) dla dzieci w wieku od 7 do 14 lat. Niestety w rzeczywistości całkowicie udało się go wprowadzić, już w zmienionej formie, dopiero w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Natomiast w II Rzeczpospolitej okazał się to częściowo martwy przepis, szczególnie w najbardziej zacofanych regionach kraju (Galicja Wschodnia, Nowogródczyzna, Polesie, Wołyń), gdzie nawet nie było odpowiednich placówek. Jedynie na obszarze dawnego zaboru pruskiego analfabetyzm nie przekraczał 10%. Mimo tylko połowicznego sukcesu wprowadzenia w 1919 roku Powszechnego Obowiązku Szkolnego, dało jednak efekty w postaci zmniejszenia analfabetyzmu w skali krajowej z poziomu 33% w 1921 roku do 15% w 1939 roku.

Inna ważna decyzja dotycząca edukacji to wprowadzenie do konstytucji marcowej zapisu prawa do bezpłatnej nauki na poziomie siedmioletniej powszechnej szkoły podstawowej. Zdarzało się jednak nadal, iż trudne warunki materialne uniemożliwiały młodzieży wiejskiej naukę do końca siódmej klasy i w wielu biednych regionach kończono ją na czterech klasach, gdyż młodzież była potrzebna przy ciężkich pracach fizycznych w gospodarstwie.

Z pewnością innym ważnym sukcesem II Rzeczpospolitej w drodze do stworzenia światłego i wykształconego społeczeństwa było otwarcie w latach 1921 - 1939 dziesięciu nowych szkół wyższych (w roku 1921 było ich zaledwie 17, w 1939 liczba ta wynosiła już 27). W placówkach tych studiowało 50 tysięcy osób. Głównym centrum edukacyjnym była Warszawa, gdzie znajdowało się dziesięć szkół wyższych. Do najbardziej znaczących placówek zaliczyć można Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński oraz Politechnikę Lwowską.             

Obrona państwa od roku 1918 do czasów dzisiejszych przestała być już tylko problemem dotyczącym wyłącznie sił zbrojnych. Zdawano sobie sprawę, że wymaga ona uruchomienia nie tylko sił militarnych walczących z przeciwnikiem, lecz także tych wszystkich dziedzin życia państwowego i społecznego, które nie biorąc bezpośredniego udziału w walce, powinny przyczynić się do osiągnięcia sukcesu. Dostrzegając znaczenie edukacji obronnej dla kształtowania morali mas żołnierskich, nie zawsze do końca świadomych stopnia zagrożenia ojczyzny, władze państwowe i wojskowe znaczny nacisk kładły na jej prowadzenie w skali całego społeczeństwa. W okresie międzywojennym dopełnieniem wychowania obywatelskiego były wygłaszane pogadanki i kazania. Edukowaniu żołnierzy i społeczeństwa służyła również uroczysta oprawa świat państwowych, kościelnych oraz rocznic powstań narodowych. Obok ogólnego przysposobienia obronnego starano się także prowadzić edukację specjalistyczną: przygotowanie lotnicze, radiotelegrafistów, konne i narciarskie. Zaczęto też szkolić kobiety. Celem tego szkolenia było przygotowanie ich do działalności społecznej i pełnienia funkcji pomocniczych w wojsku np.: w służbie sanitarnej, oświatowej, łączności, administracji.

Trzeba tu w wspomnieć o bohaterskich czynach kobiet, które pełniły służbę pomocniczą w czasie wojny bolszewickiej, a nawet cześć kobiet walczyła z bronią w ręku na równi z mężczyznami. Było tak w czasie walk o Lwów w 1919 roku, gdzie w walkach brała udział Ochotnicza Legia Kobiet pod dowództwem Aleksandry Zagórskiej. W walkach w Małopolsce Wschodniej brało udział ok 359 kobiet-żołnierzy skupionych w trzech plutonach. W maju 1919 roku w Wilnie utworzono II Ochotniczą Legię Kobiet w skład, której wchodziło 585 legionistek.

              Już po wojnie, niektóre kobiety pozostały w szeregach Wojska Polskiego, również w randze oficerów. Jednak trudna sytuacja powojenna a także brak akceptacji dla nowości, jaką były kobiety w armii zdecydowano o likwidacji Wydziału OLK i zwolnieniu wszystkich kobiet-żołnierek.

Okres dwudziestolecia międzywojennego był w dziejach Polski momentem szczególnego rozwoju rozmaitych organizacji akademickich o charakterze politycznym. Początków narodowych organizacji studenckich funkcjonujących w Drugiej Rzeczypospolitej doszukiwać się należy w roku 1915, kiedy to na Uniwersytecie Warszawskim, młodzież narodowa powiązana organizacyjnie z tajnymi strukturami Związku Młodzieży Polskiej „Zet” powołała do istnienia Koło im. Maurycego Mochnackiego. Z czasem podobne organizacje zaczęły powstawać na innych warszawskich uczelniach, by ostatecznie w roku 1919 połączyć się w Narodowe Zjednoczenie Młodzieży Akademickiej (NZMA). W dniu 17 grudnia 1919 r. NZMA ogłosiło swoją deklarację ideową, której autorem był Jan Rembieliński[3], prezes Rady Naczelnej Młodzieży Wszechpolskiej w latach 1922 - 1923. Przykład środowiska warszawskiego pobudził do działania młodzież narodową skupioną w pozostałych ośrodkach akademickich. Kolejne struktury NZMA zaczęto tworzyć w Lublinie, Poznaniu, Krakowie. Na zjeździe poszczególnych kół NZMA z Warszawy, Poznania, Lublina, Krakowa oraz Związku Młodzieży Narodowej z Wilna, który odbył się w dniach 25-26 marca 1922 r. [4]

Pierwszą większą akcją młodzieży narodowej w niepodległej Polsce był udział w kampanii wyborczej przed głosowaniem do Sejmu i Senatu w roku 1922. Dla koordynacji działań podejmowanych przez narodowców powołano nawet specjalny Akademicki Pomocniczy Komitet Wyborczy, w skład, którego oprócz działaczy MW weszli także przedstawiciele katolickiego „Odrodzenia”, Niezależnej Młodzieży Narodowej oraz korporacji akademickich.. Niniejszy komitet wydał nawet specjalny manifest, wzywający młodzież studencką do pracy w akcji przedwyborczej. Oto fragmenty niniejszego manifestu: „Koleżanki i Koledzy! Przeżywamy okres pierwszych według Konstytucji 17 marca wyborów do Sejmu i Senatu, okres który decyduje o losach Narodu i Państwa. W tym momencie dziejowym połączyły się wszystkie narodowe czynniki społeczeństwa w Chrześcijańskim Związku Jedności Narodowej. Połączyły się pod hasłem jedności, aby zapewnić prawdziwie narodowy charakter obu ciałom ustawodawczym, dać narodowi możność rozwoju duchowego i ekonomicznego, Państwu Polskiemu potęgę i chwałę. Przy tej pracy napotykającej na opór czynników walczących z praworządnością i ładem, lub negującym zasadę, iż gospodarzami w Polsce są Polacy, nie może zabraknąć młodzieży akademickiej, w znacznej liczbie korzystającej z wyborczych praw obywatelskich. Ażeby współpracę młodzieży akademickiej skoordynować i ułatwić technicznie, powstał „Akademicki Pomocniczy Komitet Wyborczy przy Chrześcijańskim Związku Jedności Narodowej”. (…) Koleżanki i Koledzy! W poczuciu konieczności spełnienia obowiązku, w imię dobra narodowego, w zrozumieniu powagi i znaczenia chwili dziejowej, którą przeżywamy, wzywamy was do ofiarowania swych sił i pracy […]”[5].

                Inną akcją, która przyniosła szczególny rozgłos organizacji były uliczne protesty po wyborze na stanowisko Prezydenta RP, kandydata lewicy Gabriela Narutowicza. Przez kilka dni po wyborach w różnych częściach miasta odbywały się spontaniczne wiece i manifestacje, wyrażające zdecydowaną dezaprobatę dla nowo wybranego prezydenta. Nastroje demonstrujących szczególnie „rozpalił” fakt napadu bojówek socjalistycznych na pochód, w czasie, którego rannych zostało kilku studentów. Odpowiedzią młodzieży było z kolei najście na redakcję „Robotnika”, w budynku, której wybito szyby[6]. Determinacja i bezkompromisowość w działaniu nie powinny szczególnie dziwić.

Podobnych zajść, w których zdarzały się także ofiary śmiertelne nie brakowało przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Momentem obfitującym w szczególnie dramatyczne wydarzenia był zamach dokonany przez marszałka Józefa Piłsudskiego w maju 1926 roku.

Z doświadczeń przedwojennych wyciągnąć można wniosek, że dobrze zorganizowana i prowadzona edukacja obronna społeczeństwa wpływa pozytywnie na morale społeczeństwa, a także podnosi umiejętności przydatne w sytuacjach kryzysowych.

Bibliografia:

I.Ihanowicz, A.Mączak, B.Zientara, J.Żarnowski, Społeczeństwo Polskie od X do XX wieku, Książka i Wiedza, Warszawa 1988

Araszkiewicz Feliks, Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978

Historia wychowania wiek XX. T. 1 / pod red. Józefa Miąso, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa  1980