skarby26.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 10 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 F undusze i zabytki

tekst Agnieszka Tułaczko

Będą pieniądze na zabytki

Podziemia archikatedry przemyskiej, zagospodarowanie i roz-

poczęcie kompleksowych prac w cerkwi bojkowskiej w Lis-

kowatem, konserwacja polichromii i przywrócenie ikonostasu

w cerkwi w Radrużu to jedne z najpilniejszych zadań na 2011

rok Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-

ków. W budżecie państwa na ochronę zabytków regionu

zaplanowano 9,5 mln zł. Grażyna Stojak, wojewódzki konser-

wator zabytków w Przemyślu podkreśla, że jest to znacznie

więcej, niż otrzymają inne województwa i o około 200 tys.

złotych więcej niż w roku ubiegłym.

Cerkiew pw. św. Paraskewy

w Radrużu z XVI wieku

szych tegorocznych

zadań jest konser-

wacja wnętrza cerkwi w Radrużu koło Horyńca Zdro-

ju i zaaranżowanie go jako oddziału Muzeum Kresów

w Lubaczowie. W tym obszernym zadaniu mieści się

konserwacja zabytkowych polichromii i powrócenie

ikonostasu ze składnicy ikon w Łańcucie. W znako-

mitej i nie mającej sobie równych XVI-wiecznej świą-

tyni do ubiegłego roku nie przeprowadzano żadnych

prac konserwatorskich. Jedynie w 1960 roku założono

odgromówkę i przeprowadzono część prac budowla-

nych, a w 1996 r. wymieniono znaczną część gontów

na cerkwi. Dopiero w roku ubiegłym, gdy użytkow-

nikiem zabytku zostało Muzeum Kresów w Lubaczo-

wie, założono wszystkie instalacje, m.in. elektryczną,

antywłamaniową, wymieniono pokrycie gontowe na

dzwonnicy i murze ogrodzeniowym.

– W tym roku chcemy wejść z pracami do wnętrza

świątyni i przywrócić świetność polichromiom, zwró-

cić oryginalny ikonostas i otworzyć świątynię szeroko

dla zwiedzających – dodaje Grażyna Stojak. – Przy-

pomnę też, że trwają starania o wpisanie tego obiektu

na listę Światowego Dziedzictwa

Kulturowego i Naturalnego UNE-

SCO. Wszelkie dokumenty w tej

sprawie trafiły już do Polskiego

Komitetu ds. UNESCO w Warsza-

wie, który ma przesłać wniosek do

UNESCO.

Wśród najpilniejszych prac

znalazło się także zabezpiecze-

nie jednej z nielicznych w Polsce

bojkowskich cerkwi w Liskowa-

tem, w tym rekonstrukcja jednej

z trzech ostrosłupowych kopuł

cerkiewnych tego XVIII-wiecz-

nego obiektu. Świątynia znalazła

się wśród dziewięciu zabytków

podkarpackich objętych polsko-

norweskim projektem konserwacji

i promocji drewnianego dziedzic-

twa kulturowego, realizowanym

przez Stowarzyszenie Pro Carpa-

thia, we współpracy z Wojewódz-

kim Urzędem Ochrony Zabytków

z siedzibą w Przemyślu. Cerkiew w Liskowatem

została już zinwentaryzowana przez wolontariuszy

Natalię Stojak i Bogdana Janusza. Aby rozpocząć

remont, trzeba mieć jednak wizję zagospodarowa-

nia obiektu przez użytkownika, którym jest Kościół

rzymskokatolicki, parafia w Krościenku.

W tym roku kontynuowane będą także prace

w podziemiach przemyskiej Bazyliki Archikate-

dralnej pw. św. Jana Chrzciciela. Planowane jest zej-

ście do krypt i rozpoczęcie prac przy podziemnej

trasie prowadzącej do rotundy pw. św. Mikołaja. Ta

bardzo ważna inwestycja dla Podkarpacia otrzyma-

ła już wsparcie WUOZ w wysokości 200 tys. zł.

W okresie styczeń – luty 2011 trwać będzie nabór

wniosków o dofinansowanie remontów zabytkowych

obiektów. Ich właściciele i użytkownicy mogą otrzy-

mać wsparcie w wysokości do 50 proc. kosztów, choć

w szczególnych wypadkach finansowanie remontu

sięga więcej, nawet blisko 100 proc., m.in. przy wybit-

nej wartości historycznej obiektu lub dzieła.

W 2010 r. WUOZ w Przemyślu ponad dziewięć mi-

lionów zł wydał na ratowanie najcenniejszych zabyt-

kowych budowli, a dotacje wynosiły od pięciu do 200

tys. zł. Najliczniejsza grupa zabytków dofinansowa-

nych przez podkarpackiego konserwatora zabytków

to kościoły, cerkwie, klasztory oraz dzwonnice. n

Prace inwentaryzacyjne w cerkwi

pw. Narodzenia Najświętszej Marii

Panny w Liskowatem

Rekonštrukcia bojkovskej cerkvy v Liskowa-

tom, konzervácia polychrómie a vrátenie ikono-

stasu do cerkvy v Radruži, to sú jedny z úloh Pod-

karpatského pamiatkového ústavu v roku 2011.

V rozpočte je na ochranu pamiatok vyčlenených

9,5 mil. PLN. Grażyna Stojak, z vojvodského pa-

miatkového ústavu hovorí, že je to podstatne

viac, ako získajú iné vojvodstvá a viac, ako v mi-

nulom roku. V roku 2010 použil WUOZ Przemyśl

(vojvodský úrad na ochranu pamiatok) viac ako

9 mil. PLN na záchranu najcennejších historických

objektov a dotácie predstavovali od 5 do 200 tis.

PLN. Najpočetnejšou skupinou dofinancovaných

pamiatok sú kostoly, cerkvy, kláštory a zvonice.

J ednym z najpilniej-

s pis tReści

O d R edakcji

F undusze i zabytki

Będą pieniądze na zabytki Agnieszka Tułaczko

Drodzy Czytelnicy

s pOtkanie z dziełem

Dostałem swego czasu od znajomego maila z propozycją, jego

zdaniem znakomitego motta, które gdzieś obok tytułu „Skarby Pod-

karpackie” mogłoby znaleźć swoje miejsce. Jest to fragment tekstu

Zbigniewa Herberta: „Przeszłość to nie jest muzeum zarosłe pleśnią,

to ludzie z pasjami i biedami, którzy kiedyś żyli, byli podobni do nas.

Przeszłość trzeba ożywiać, ożywiać cienie, dawać im swoją krew (...),

by przedłużyć ich trwanie.”

Z początku wzruszyłem ramionami… Jakoś nie mogłem połą-

czyć tego wątku z realiami dnia codziennego na Podkarpaciu, dotyczącymi oczywiście zagad-

nień ochrony dziedzictwa kulturowego. Ale po jakiś czasie zaczęły odblokowywać mi się w pamię-

ci klapki z kolejnymi nazwiskami ludzi, którzy „swoją krwią” ożywiają „cienie naszej przeszłości”.

Właściwie mógłbym bez problemu wymienić kilkadziesiąt nazwisk osób, których rola w ra-

towaniu i zachowaniu tej spuścizny doceniona zostanie – niestety – dopiero za lat dziesiąt.

Bez Andrzeja Kołdera zamek Kamieniec we wsi Odrzykoń stałby się smutną kupą gruzu, a dwór

w Kopytowej rozsypałby się ze starości. Bez Jerzego Stasiczaka zespół dworski w Krościenku

Wyżnym moglibyśmy jedynie oglądać na starych zdjęciach, bez Jerzego Soleckiego zapomnie-

libyśmy zupełnie o średniowiecznych korzeniach zamku Sośnica, a bez Mieczysława Pateraka

dwór w Zbydniowie niszczałby sobie spokojnie w cieniu otaczającego go parku. A jak można by

zapomnieć o Tadeuszu Lechu, który odbudował – jeszcze w latach 80. XX wieku – renesanso-

wy dwór obronny w Skrzyszowie i uratował go przed totalną dewastacją. I mógłbym przytoczyć

jeszcze kolejne osoby związane z renowacjami Witkowic, Dąbrowy, Jabłonek, Nowej Wsi Czudec-

kiej, Trześniowa, Łąk Górnych itd.

Do tego wypadałoby dodać jeszcze nazwiska dziesiątek duchownych wszystkich wyznań,

którzy większość swego czasu i zebranych pieniędzy poświęcają na konserwację zabytkowych

świątyń: kościołów i cerkwi. Do tego jeszcze długa lista konserwatorów zabytków, bez których nie

byłoby także emocjonujących nas odkryć zamalowanych polichromii, podwójnych obrazów czy

rzeźb starszych o setki lat.

Jest nas siła i nie wolno poddawać się trudnościom dnia zwykłego, bo zbyt dużo nasze

Podkarpacie już straciło, aby mogło pozwolić sobie na kolejne destrukcje. Ci ludzie wymagają

pomocy zarówno merytorycznej, jak i finansowej oraz promocji. Więc o losach tych zabytków

i ich dobroczyńcach pisać będziemy nieustannie.

Dziewczyna z portretu Arkadiusz Bednarczyk

H istORie zapOmniane

Najstarsze zdjęcie

rymanowskiego rynku Andrzej Potocki

n a tuRystycznym szlaku

Zagadki i tajemnice polichromii Antoni Adamski

j udaika

U źródeł chasydyzmu Andrzej Potocki

n ekROpOlie

Zniszczone, nie zapomniane Paweł Kazimirowicz

fot. Jerzy Wygoda

s ylwetki

O losach Kazimierza Marii

Osińskiego słów kilka

Józefa Kostek

n a tuRystycznym szlaku

Królewski tryptyk

w kamiennym kościele Arkadiusz Bednarczyk

s pOtkanie z dziełem

Ucieczka do Egiptu

Barbara Adamska

m uzealnictwO

Martwa natura z laleczką

Anna Garbacz

Krzysztof Zieliński

n a tuRystycznym szlaku

Tajemnice mrukowskiego lasu Stanisław Kłos

H istORie zapOmniane

Średniowieczna A4 Jacek Stachiewicz

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 1(26), I–II 2011, Rzeszów

ISSN 1898-6579

H istORie zapOmniane

Byli tu Wołosi

Jacek Stachiewicz

P o d k a r P a c k i e

p Omysł na ...

Laboratorium Technopolis Paweł Pasterz

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, A. Adamski, A. Bednarczyk, A. Garbacz, P. Kazimirowicz,

S. Kłos, A. Kołder, J. Kostek, E. Lorentz, M. Nikiel, P. Pasterz, A. Potocki,

J. Stachiewicz, G. Stojak, Z. Świeca, A. Tułaczko, J. Wygoda

Opracowanie graficzne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych

TRANSLATOR Roman Golesz

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów.

Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów

wymaga zgody Wydawcy.

d ObRa uRatOwane

Kamieniec historyczna ruina Ewa Lorentz

d ObRa zagROżOne

Na skrzydłach wiatraków… Grażyna Stojak

Numer 10 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: ruiny Zamku Wysokiego kamieniec w odrzykoniu.

Fot. Andrzej Kołder

dziewczyna

s pOtkanie z dziełem

tekst Arkadiusz Bednarczyk, fot. WikiCom

z portretu

W łańcuckim pałacu na ścianie jednego z korytarzy wisi niepozorny portrecik

młodej dziewczyny. Przedstawia on autoportret słynnej malarki włoskiego

cinquecenta Sofonisby Anguissoli (Anguiscioli) podczas pracy przy sztalugach.

Trochę zapomniana przez lata, była w swoich czasach jedną z pierwszych

odważnych prekursorek malarstwa osiągając międzynarodową sławę. Śmiało

można powiedzieć, że tak jak Kraków ma swoją „Damę z łasiczką” Leonarda da

Vinci, tak Łańcut ma swoją Sofonisbę...

zywana jest pierwszą damą

malarstwa. Ówczesny poeta

Angelo Grillo okrzyknął ją „cudem

natury”. W czasach, kiedy kobiety

uważane były za mniej doskonałą

formę człowieka i nie posiadające

talentu, ona – skromna dziewczy-

na z Cremony – osiągnęła wyżyny

malarskiej kariery. Dzięki opiece

swego ojca Amilcare, który w porę

dostrzegł jej talent malarski, mogła

kontynuować naukę u dobrych artystów. Zresztą

wszystkie siostry Sofonisby: Elena, Łucja, Europa,

Anna Maria i Minerva posiadały talent malarski.

W 1555 roku Sofonisba sportretowała swoje siostry

grające w partię szachów. Obraz z kolekcji hrabiów

Raczyńskich, ukazuje trzy rezolutne dziewczęta.

Najmłodsza z sióstr – Minerva – spogląda psotnie

na Europę, która unosząc dłoń komunikuje, iż prze-

grywa partię szachów z Łucją, ta zaś odwraca się

z tryumfem do widza (siostry, która portretuje sce-

nę). Artystka uchwyciła żywy i radosny nastrój, to

naturalizm nieczęsty jeszcze w sztywnej twórczości

malarskiej tamtych czasów.

Autoportret, Muzeum-Zamek

w Łańcucie, ok. 1554–1556

Gra w szachy, Muzeum Narodowe,

Poznań, 1555 r.

piego (1522–1591). Owocem tych studiów był obraz

Pieta z około 1560 r., w którym widać wpływ malar-

stwa Campiego, a także portret artysty namalowany

przez jego uczennicę, na którym on sam portretuje

Sofonisbę. Po zakończeniu trwającej w latach 1546–

1549 edukacji malarka kontynuowała naukę u in-

nego artysty – Bernardina Gattiego (1549–1552),

podczas gdy jej siostra Elena wstąpiła około 1551

roku do zakonu dominikanek w Mantui. Ojciec

Sofonisby niestrudzenie poszukiwał dla swej córki

odpowiedniego protektora i nauczyciela. Z dekady

lat 50. XVI stulecia pochodzi sporo małych portre-

cików malowanych przez Sofonisbę, które ojciec

Mądry Amilcare po-

stanowił wykształcić

swe dzieci w duchu hu-

manistycznych ideałów

wierząc, że na pewno

któreś przyniesie sła-

wę rodzinnemu miastu.

Wysłał więc Sofonis-

bę, niespełna 14-letnią,

z siostrą Eleną na naukę

do cremońskiego mala-

rza Bernardina Cam-

Autoportret z Bernardino Campi,

Pinacoteca Nazionale,

Siena, 1550 r.

N ie bez kozery Sofonisba na-

s pOtkanie z dziełem

artystki rozsyłał na dwory możnych

arystokratów: Medyceuszy, Borghe-

sów, rodu Farnese. Portret malarki

otrzymał także papież Juliusz III.

Na owych „promocyjnych” portre-

cikach – z których jeden znajduje

się w Muzeum-Zamku w Łańcu-

cie – Sofonisba przedstawia siebie

w stonowanej czerni, bez zbędnych

ozdób, podczas pracy przy sztalu-

gach, gry na klawikordzie lub trzy-

mając książeczkę w dłoniach.

Amilcare postanowił wreszcie na-

pisać list do samego Michała Anio-

ła. Ten w odpowiedzi na przesłany

mu portrecik śmiejącej się dziew-

czyny polecił namalować jej kobietę o przeciwnych

zupełnie emocjach. Po otrzymaniu od malarki szki-

cu Chłopca ugryzionego przez kraba (przedstawia-

jącego jej brata) Michał Anioł odgadł, że ma do czy-

nienia z nieprzeciętnym talentem.

Wreszcie nadszedł przełomowy moment w życiu

artystki. W 1559 roku otrzymała ona zaproszenie na

hiszpański dwór potężnego monarchy tamtej epoki

Filipa II Habsburga. Król dowiedział się o zdolnej

malarce od księcia Alby, namiestnika Niderlandów.

Na sztywnym i ponurym dworze Sofonisba uzy-

skała uznanie samego Filipa i jego żony Elżbiety de

Valois, której towarzyszyła jako dama dworu. Była

także obok Alonso Sancheza Coello i Antonisa Mo-

ra nadworną malarką dworu hiszpańskiego. Trak-

towano ją niemal jak członka rodziny królewskiej,

a jej portrety garbatego Don Carlosa (syna Filipa II)

oraz Elżbiety de Valois wzbudziły zachwyt. O por-

tret królowej poprosił nawet papież Pius IV. Zacho-

wała się korespondencja pomiędzy nimi, w której

Pius IV chwalił talent Anguissoli i dziękował za wy-

konany portret. Wizerunki członków hiszpańskiej

rodziny królewskiej – w tym samego króla Filipa II

z 1573 roku – są uważane za klejnoty wśród zbio-

rów madryckiego Prado. Z okresu hiszpańskiego

pochodzi obraz z 1561 r. przedstawiający Anguisso-

lę przy klawikordzie ubraną w dostojną i poważną

czerń. Na dworze hiszpańskim 38-letnia Sofonisba

poznała arystokratę Don Fabrizia de Moncada. Po

ślubie osiedli w Palermo na Sycylii, jednak wkrótce

jej mąż zmarł w czasie panującej na wyspie zarazy.

Samotna artystka postanowiła powrócić do Cre-

mony. Życie jednak potoczyło się inaczej. Na statku

poznała jego kapitana, Orazio Lomellino, przedsta-

wiciela genueńskiej szlachty, którego poślubiła. Za-

mieszkali w Genui w dużym domu i byli podobno

bardzo kochającym się małżeństwem; mąż wspie-

rał jej pracę. Pensja otrzymywana z hiszpańskiego

dworu pozwalała na godne i dostatnie życie. Pod je-

go koniec na artystkę spadło nieszczęście. Oczy, tak

ważne narzędzie w pracy każdego malarza, zasnu-

ła nieuleczalna wówczas katarakta. W 1623 roku

odwiedził ją flamandzki malarz Antoni van Dyck,

który podziwiał sprawność intelektualną 90-letniej

malarki. Sofonisba Anguissola zmarła w 1625 roku

w Palermo. Mąż wystawił jej wspaniały nagrobek,

Od lewej: Autoportret z książeczką, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń, 1554 r.; Autoportret przy klawikordzie,

1561 r.; Portret Bianci Ponzoni Anguissola,matki malarki, Staatliche Museen, Berlin, ok. 1557 r.

na którym kazał napisać znamienne słowa: „Mojej

żonie... największej z kobiet”.

Sofonisba Anguissola, jak na portrecistkę przysta-

ło, pozostawiła po sobie kilkanaście autoportretów.

Jednym z najwcześniejszych jest Autoportret z ksią-

żeczką, który dzięki napisowi „Sophonisba Angussola

Virgo seipsam fecit 1554” może być precyzyjnie da-

towany. Twarz artystki jest wyraźnie młodsza niż na

autoportrecie z łańcuckiego zamku. Ten obraz olejny

na płótnie o wymiarach 65,7×59 cm zatytułowany

Autoportret przy sztalugach, prezentuje artystkę już

dojrzalszą. Twarz Sofonisby jest pełniejsza w porów-

naniu z wiedeńską podobizną, co pozwala na póź-

niejsze datowanie wizerunku. Jednocześnie wykazuje

on wiele cech wspólnych z tzw. Autoportretem z Keir

(prywatna kolekcja, Keir, Szkocja). Katalog Zabytków

Sztuki w Polsce datuje łańcuckie dzieło na lata 1554–

1556. Na portrecie tym ubrana na ciemno Sofonisba

zwraca ku nam swoją twarz i duże przenikliwe oczy.

Ubiór i splecione w tyle głowy warkocze odzwiercie-

dlają skromność naszej bohaterki. Malarka zajęta jest

pracą nad ułożonym na sztalugach obrazem. Widzi-

my jak pędzlem dotyka malowany wizerunek Madon-

ny, która z kolei obejmuje główkę Dzieciątka, doty-

kając czule jego policzka. Pod malowanym obrazem

znajdujemy kolorową paletę. Szczególną uwagę zwra-

ca – co podkreślał swego czasu Mieczysław Wallis –

wyszukana elegancja gestów Madonny, a w obrazie

widać niewątpliwie wpływ twórczości Parmigianina,

na którym wzorował się jeden z pierwszych mistrzów

Sofonisby, Bernardino Campi. n

Portret króla Filipa II Habsburga,

Museo del Prado, Madryt, ok. 1564 r.

V zámku v Łańcute, na stene jednej z cho-

dieb, visí nenápadný portrét mladej dievčiny. Zo-

brazuje autoportrét slávnej maliarky talianskeho

cinquecenta (16. storočia), Sofonisby Anguissoly

počas práce pri stojane. V priebehu rokov trochu

zabudnutá, bola v svojich časoch jednou z prvých

odvážnych maliarok s medzinárodnou slávou. Tak,

ako má Krakov svoju „Dámu s hranostajom” od Le-

onarda da Vinciho, tak má Łańcut svoju Sofonisbu...

Portret królowej Elżbiety de Valois,

Museo del Prado, Madryt

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: