1
DOKOŃCZENIE ESTETYKI
ESTETYKA ALBERTIEGO
Leon Baptysta Alberti (1404-1472)
Pochodził z Florencji z możnego rodu. Urodził się w Genui, kształcił w Padwie i Bolonii, działał w Mantui, Rimini, ale najwięcej na dworze Mikołaja V, zmarł w Rzymie.
Pisał rozmaite utwory literackie, komedie, dialogi, nowele, bajki. Ogłaszał prace naukowe z różnych dziedzin, np. z sztuki, prawa, moralności, socjologii, statystyki, optyki, sztuki żeglarskiej, hodowli koni i to z wielką kompetencją. Słynął ze sprawności fizycznej: ujarzmił konie, był niepokonany w walce na dzidy, przebijał strzałą żelazne pancerze, przerzucał jabłko przez olbrzymią katedrę florencką. Był też uzdolniony do sztuk: malował, rzeźbił, był jednym z przełomowych architektów renesansu. Jako architekt był autorem m. in. fasady florenckiego kościoła S. Maria Novella, ale też kościołów w Rimini i Mantui, jak też florenckiego pałacu Ruccellaich. Był też teoretykiem sztuki. Znał też dzieła m. in. Platona i Witruwiusza.
Wybrane pisma: „De pittura”, „De re aedificatoria” (O sztuce budowania w 10 tomach), „De statua” (o rzeźbie).
Dokonania w sferze piękna:
- piękno nie łączy się ze światem transcendentnym (religijnym, boskim). Też odwrót od gotyckiego transcendentnego odczuwania sztuki a zwrot ku klasycyzmowi.
Teoria sztuki i piękna rozwijały się dotąd oddzielnie. Nikt przed Albertim nie akcentował w tak dużym jak on stopniu związek piękna i sztuki.
PIĘKNO wg Albertiego
Świat więcej podziwiamy dla jego piękna niż dla jego użytku.
- Piękno jest harmonią (concinnitas), zgodnym układem części, doskonałą proporcją
- Piękno zatem jest zgodnością i wzajemnym zgraniem jej części
- Zgodność tę osiąga się poprzez określoną liczbę, kształt i rozmieszczenie, tak jak tego wymaga harmonia, stanowiąca bezwzględną i podstawową zasadę natury
- Ten harmonijny i doskonały układ części jest dla każdej rzeczy tylko jeden, stad dla każdej rzeczy jest tylko jedno piękno będące harmonią wszystkich części dostosowanych do siebie
- Ten harmonijny i doskonały układ części polega na określonej proporcji
- Harmonijne proporcje nie są naszym wymysłem, ale występują w naturze i są prawem, które rządzi naturą. Harmonia bowiem przenika istotę wszystkiego. Dla nas harmonia jest celem, wytyczną dla sztuki człowieka i warunkiem jego doskonałości.
- Piękno jest zatem prawem i celem, prawem natury i celem człowieka
- Piękno jest obiektywną własnością rzeczy, a nie subiektywną reakcją ludzi. Piękno jest stałe, niezależne od tej reakcji
- Piękne jest to co celowe i odpowiednie, np. dom jest piękny, gdy zbudowany został odpowiednio dla swego mieszkańca, przeznaczenia, sytuacji. Rzeczy piękne czyli odpowiednie to kiedyś prepon, aptum, decorum. Następcy Albertiego zwą je „decoro”.
- Piękno jako doskonała proporcja to zgodność formy
- Piękno jako odpowiedniość to zgodność formy z treścią
Piękno a natura
- Harmonia istnieje w naturze, istniała, zanim ludzie wprowadzili ją do sztuki
- Natura zmierza do uczynienia wszystkich swych dzieł doskonałymi, a nie mogłyby nimi być bez harmonii
- Chociaż i w naturze nie wszystko jest doskonałe, niemniej jest ona dla człowieka najpewniejszym wzorem piękna
- Naśladowanie natury to właściwa droga sztuki
- Naśladowanie jednak to nie odtwarzanie wyglądu natury, ale to raczej naśladowanie praw, jakie naturą rządzą, ładu, jaki w niej panuje
- Naśladuje zatem naturę nie tylko malarz malujący portret, ale także architekt przestrzegający praw statyki
- Malarstwo jednak i rzeźba naśladują naturę inaczej: naśladują także jej wygląd
- Takie naśladowanie natury Alberti zaleca z pewnym zastrzeżeniem, sądził bowiem, że sztuki mogą nie tylko naśladować piękno rzeczy, ale także rzeczom dodawać piękna. Było to zgodne z jego poglądem, iż w naturze, mimo iż zmierza do doskonałości, nie wszystko jest doskonałe. Jest wspaniała, ale można na jej wzór robić rzeczy jeszcze wspanialsze. Naśladując ją, sztuki powinny wybierać z niej to, co piękniejsze.
- Naśladowanie nie dotyczy tylko indywidualnych tworów natury, ale też typów, gatunków.
Piękno a sztuka
- Artysta powinien np. w obrazie zabiegać o zgodność wszystkich jego części, bo tylko wtedy zbiegną się one w jedno piękno
- Zatem i w dziele sztuki istotna jest zgodność, dopasowanie części
- Oprócz zgodności części, o wartości sztuki stanowi jej bogactwo, obfitość i różnorodność, a więc nie tylko jedność, ale i mnogość
- Wartość sztuki tkwi i w treści, i w formie. O formie mówi, że elementami malarstwa są powierzchnie i to one stanowią o pięknie dzieła
Alberti nie znał jeszcze pojęcia sztuk pięknych. Dla niego również sztuką była wszelka umiejętność wytwarzania, oparta o zasady i reguły. Wszystkim jednak tym sztukom wspólne jest, że dążą do piękna, szukają piękna w proporcjach, operują obrazami, a nie abstrakcjami, ale każda z tych sztuk ma swą odrębność. Np. odrębnością malarstwa jest to, że przedstawia 3 wymiary przy pomocy dwóch i dlatego podstawową jego sprawą jest perspektywa, zaś rzeźby, że odkrywa kształty tkwiące w materii, dzięki usuwaniu materii zbędnej.
Sąd estetyczny:
- Nie jest rzeczą mniemania, ale wrodzonego rozumu
- Jest to sąd obiektywny, nie różniący się w zasadzie od naukowego.
- Sztuka choć ma początek w rozumie artysty, wywołuje w odbiorcy wzruszenie, ale wpierw artysta sam musi doznać wzruszenia, wyrażać je i przedstawiać
- Samemu artyście sztuka ma dać pomyślność, spokój ducha i chwałę, ale ma także danemu państwu i potomnym zapewnić pomyślność. Przyjemność i wzruszenie są bezpośrednim skutkiem sztuki, a te dobra – własne i społeczne – jej skutkiem dalszym.
Czynniki sztuki i piękna:
- Najważniejszy to rozróżnienie rysunku i materii, następnie:
- Harmonia posiadająca 3 składniki: proporcję części dzieła, jego geometryczny kształt (wykończenie dzieła) i jego połączenie z otoczeniem (rozmieszczenie), zatem mamy: proporcję, kształt i rozmieszczenie. To w architekturze.
W malarstwie mamy też 3 składniki: kompozycję, kontur i oświetlenie.
W muzyce: rytm, melodię, kompozycję.
- W rzeźbie najważniejsze rozróżnienie to: miara i granica, ale też proporcja i kształt
- Kolejne rozróżnienie: pomysł i układ, czyli treść i forma
- Następne: piękno w węższym znaczeniu (pulchritudo) i ozdoba (ornamentum). Piękno tu to harmonia, proporcja, doskonały układ części; ozdoba to „dodatkowy blask” i uzupełnienie piękna. Pulchritudo leży w samej naturze rzeczy, drugie jest zewnętrznym dodatkiem.
Streszczając, następujące są czynniki piękna i rozróżnione sztuki:
Projekt-materia, proporcja-kształt, cechy rodzajowe-cechy jednostkowa, forma-treść, struktura-ornament.
Dołącz metafizykę.
Dla zaocznych dodatkowo:
ESTETYKA DA VINCI
(1452-1519)
Dzieła pisane: „Traktat o malarstwie” (kompilacja zrobiona przez jego uczniów)
Pisze w tym traktacie np. o prawie malarza do dobierania pięknych twarzy, pięknych gestów. Mamy tu słowa: „Bacz, abyś wybierał doskonałe szczegóły z wielu pięknych twarzy”. Tak podaje traktat, choć sam Leonardo był za wiernością malarstwa naturze aż do złudzenia.
Poglądy:
Przez to, że sztuka poznaje i odtwarza rzeczywistość jest wiedzą, podobna jest do nauki, zwłaszcza malarstwo. Zarazem stwierdza: „Nie zawsze dobre jest to, co jest piękne”. Starając się bowiem o jedno piękno, można inne zniszczyć – zabiegając o piękno szczegółów można zepsuć piękno całości. Piękno ogranicza się tu do widzialnego, barwnego świata.
O pięknie mówi też Leonardo, że „Różne ciała mają różne piękno, ale czar jednakowy”, czyli czar wydaje się w stosunku do piękna tutaj pojęciem nadrzędnym. Przeciwstawienie piękna i czaru (lub wdzięku) jest powszechne w renesansie. U Leonarda piękno oznacza właściwość rzeczy, a czar – ich działanie. Zatem rzeczy różnie ukształtowane mogą działać w podobnie czarujący sposób.
Kolejna rzecz to proporcje.
Chociaż Leonardo każe artyście być wiernym naturze, to nie sądzi, by wszystko w niej było równie doskonałe. Przeciwnie, wśród proporcji występujących w niej są mniej i bardziej doskonałe. Sam zajmował się zwłaszcza proporcjami żywych istot, przede wszystkim człowieka.
Doskonałych proporcji jest wiele, ale proporcje tego samego człowieka nie są stałe, zmieniają się wraz z jego ruchami optycznie i anatomicznie. Proporcje dotyczą ilości, a nie jakości ciał.
Jednakże rola proporcji w sztuce, szczególnie w malarstwie, jest ograniczona przez to, że proporcje dotyczą ciał, a sztuka przedstawia także ducha. Wg Leonarda dobry malarz maluje 2 rzeczy: człowieka i wnętrze duchowe. Wg Leonarda pierwsze zadanie jest łatwe, drugie trudne. Wg niego postać namalowana jest dogna pochwały tylko wtedy, gdy dobitnie wyraża namiętności duszy.
ESTETYKA MICHAŁA ANIOŁA
(1475-1564)
Pisze o pięknie przede wszystkim w swych sonetach i listach.
Poglądy na piękno:
- Piękno jest zadaniem sztuk, a naśladowanie natury jest jedynie ich środkiem
- Pisze Buonarroti, że piękno jest dla malarstwa i rzeźby „światłem i zwierciadłem”.
- W pięknie, w doskonałości leży wielkość, trwałość sztuki, bowiem „ani czas, ani śmierć nie istnieją wobec sztuki”
- Nie ma antagonizmu między naturą a pięknem. Piękno jest właściwością natury, bo Bóg stwarzając ją wybierał to, co piękniejsze. Kto więc wzoruje się na naturze, wzoruje się na pięknie
- Stąd jednak, iż natura jest piękna nie wynika, by ją sztuka miała zawsze naśladować. Może też stworzyć inne piękno.
- W naturze nie wszystko jest równie piękne. Artysta wzorując się na niej musi wybierać. Buonarroti nie cenił sztuki Flamandów, którzy odtwarzali naturę bez wyboru. Chodzi o to w teorii wyboru, by wybierając fragmenty wielu przedmiotów zrobić z nich jeden przedmiot piękniejszy, np. z wielu pięknych twarzy zestawić jeszcze jedną piękniejszą, ale Buonarroti ma na uwadze co innego: nie wybieranie i zestawianie fragmentów, ale wybieranie tych przedmiotów natury, które są godne naśladowania
- Artysta może piękno sztuki uzupełnić, bo malując czy rzeźbiąc korzysta nie tylko z wzoru, który ma przed sobą, ale też z tego, który ma w sobie, czyli z wewnętrznej wyobraźni. W sonecie XI Michał Anioł pisze: „Dłutem, farbą dokonałeś sztuki równej naturze, a ręka twa ją jeszcze przewyższyła, czyniąc nam jej piękno jeszcze piękniejszym”
- Artysta nie jest zmuszony ani zobowiązany zatem trzymać się rzeczywistości. Ale dobra sztuka, nawet gdy nie naśladuje natury, jest do niej podobna. Tak samo jak tamta jest tworem naturalnym bez sztuczności i wysiłku. Doskonałe dzieło sprawia takie wrażenie
- Jednakże artysta nie jest zdolny oddać piękna modelu. Mógłby to tylko uczynić Bóg, tworząc ów model na nowo. Sztuka może zrobić wiele, nawet stworzyć rzeczy piękne, jakie nie istnieją, natomiast nie może w pełni oddać piękna rzeczy, jakie istnieją. Odtwarzanie jest jeszcze trudniejsze niż tworzenie, mianowicie odtwarzanie czegoś tak doskonałego jak natura
- Wizja jest artyście wrodzona: „W dniu urodzenia wziąłem dar piękności” Pisze też: „Duszę mą, która widzi oczami, podniosłem bliżej do piękna, jakie najpierw ujrzałem”.
- Michał Anioł nie zaprzecza, że z natury pochodzą różne elementy dzieła sztuki, zaś sądzi, że nie z natury pochodzi całość i piękno dzieła. W każdym razie nie jego wyższe, prawdziwe piękno. Piękno to jest tylko wewnątrz serca. Taka wizja w sercu jest dla artysty obiektywną, bezosobistą. Ta wizja jest wrodzona, ale tylko nielicznym i wymaga jej zrealizowanie w dziele sztuki największego trudu.
- Buonarroti dodaje jeszcze, w duchu platońskim, że człowiek zaczyna od piękna widzialnego, ale od niego dusza podnosi się do samego piękna, poprzez widzialne spostrzega czyste, boskie, nieśmiertelne piękno, odbicie Boga.
Tak pisze o pięknie w duszy w sonecie XXXII Michał Anioł:
„Racz mi, Amorze, rzec, czy ma źrenica ogląda piękność samą, cel mej duszy, czy w sobie widzę ją?
Piękność ta, którą widzisz, z niej się rodzi, lecz rośnie, w wyższy cel gdy się zestrzeli i przez śmiertelny wzrok do duszy wkroczy, tam w boską, czystą i piękną przechodzi”.
Sonet XCIV o wrodzonym pięknie:
„Jako wzór wierny mego powołania w dniu urodzenia wziąłem dar piękności, co jest sztuk obu światłem i zwierciadłem.
Kto nie tak myśli, mylnego jest zdania.
Bo nierozważnie sądzi i szalenie, kto w zmysły ściąga piękno, podnoszące do nieba zdrowy umysł”.
ESTETYKA ALBRECHTA DÜRERA
(1471-1528)
Dzieło: „Cztery księgi o proporcjach” (zwłaszcza III księga tzw. „Estetyczny ekskurs”)
Pisze: „Co to jest wszakże piękno, tego nie wiem”.
Jednakże potrafił dać definicję piękna: piękny oznacza słuszny, trafny, właściwy. Podaje też właściwości piękna, jako pierwszą wymieniając harmonię.
Nie wiedział jednak, jaka jest ostateczna istota i absolutna formuła piękna. Nie wiedział w pewnym znaczeniu, co to jest piękno, widział zaś, co jest piękne.
- Sąd o pięknej formie jest bardziej wiarygodny u malarza posiadającego wiedzę o sztuce, niż u kierujących się tylko naturalnym upodobaniem (odróżnienie sądu kompetentnego od potocznego)
- Tylko artysta i znawca sztuki może wskazać przyczynę, dlaczego jednak forma jest piękniejsza od innej
- Najlepszą gwarancją piękna jest właściwa miara. Geometria podstawą. Miara wytwarza harmonię (w jego języku tzn. wyrównywalność). Harmonia jednej rzeczy w stosunku do drugiej – to jest piękno”
- Stosunek ten to stosunek równości i umiar. Pisze Albrecht: „Zbyt wiele i zbyt mało psują każdą rzecz”. Oraz: „Strzeż się nadmiaru”.
- Ostatecznie pięknem dla Albrechta jest to, co umiarkowane, proporcjonalne; stanowi o tym pięknie odpowiednia proporcja części. Stanowi wszędzie, a zwłaszcza w postaci człowieka
- Każda rzecz ma swoją właściwą miarę, ale nie wiadomo, czy tę miarę się znajdzie, stąd nie wie, co to piękno
- Stąd ostatnim słowem jest dlań wiara: aby dojść w sztuce do doskonałości potrzebny jest wysiłek, ale także pomoc boska. Prawdziwe piękno zna Bóg i ten, któremu On to piękno objawił.
- Właściwą miarę dla sztuki znajduje się w naturze, gdyż natura w tej kwestii to mistrz, a fantazja ludzi to błądzenie
- Co jest przeciwne naturze, jest złe
- Trzeba z natury wybierać. Pisze: „Z wielu pięknych rzeczy zbiera się nieco dobrego, tak właśnie jak miód jest gromadzony z wielu kwiatów”
- Sztuka tkwi w naturze. Kto z niej ją wydrze, ten ją ma
- Sztuka malarska to przedstawianie, a nie naśladowanie (dla A. D. chodzi jednak o wierne kształtowanie rzeczy)
ESTETYKA GIORDANO BRUNO
(1548-1600)
Pojęcie piękna
- To symmetria
- Jest piękno odpowiednim układem części; rzeczy nie mogą być piękne i podobać się, jeśli nie są złożone z części. Dlatego piękno nie może być atrybutem Boga, bo Bóg jest jednością
- W rzeczach podoba się układ części, ich ład, który chaos przemienia w piękno
- Różnorodność części najwięcej przyczynia się do ładu i piękna
- Piękno jest w naturze i dziełach ludzkich
- Przyroda jest piękna przez swą różnorodność jak i przez ład, a sztuka wszystkie jej uroki mnoży i potęguje
- Piękno to własność rzeczy cielesnych. Nie uwzględnia Bruno w ogóle piękna duchowego
- Piękno cielesne działa potężnie na umysły, podnosi je, budzi w nich uczucia, czyni ludzi poetami i bohaterami
Minimalizm
- nie ma jednego piękna: jest wielorakie
- nie ma piękna, które cieszyłoby się powszechnym uznaniem
- przyczyna piękna jest nieokreślona i nie do opisania
- nie ma cechy, której posiadanie przesądzałoby, że rzecz będzie piękna. Co jest piękne w jednym człowieku, nie jest piękne w drugim. „Inne jest piękno jednego gatunku, inne drugiego”
- nie ma piękna, które działałoby na wszystkich. Co jest piękne dla jednego, nie jest takim dla drugiego
- piękno jest różne dla różnych gatunków, a nawet dla różnych jednostek. Każdy gatunek inaczej reaguje na piękno
- piękno jest zależne od usposobienia tego, kto je ogląda
- toteż co dla jednego piękne, dla innego jest brzydkie
...
Atena2803