Marek Drwiega- W poszukiwaniu doskonałości. Natura ludzka i etyka w dobie inżynierii genetycznej.pdf

Diametros nr 16 (czerwiec 2008): 80 – 91

W poszukiwaniu doskonałości.

Natura ludzka i etyka w dobie inŜynierii genetycznej

Marek Drwięga

Michael J. Sandel, The Case against Perfection. Ethics in the Age of Genetic

Engineering, The Belknap Press of Harvard University Press,

Cambridge, Massachusetts, London, England, 2007

Michael J. Sandel jest współczesnym myślicielem, znanym przede wszyst

kim za sprawą debat toczonych na gruncie filozofii politycznej. Nie jest to jedyny

obszar zainteresowań amerykańskiego filozofa. Inny waŜny dotyczy etyki. Świad

czą o tym jego ksiąŜki, takie jak: Public Philosophy. Essays on Morality in Politics

(2005) oraz The Case against Perfection. Ethics in the Age of Genetic Engineering (2007).

Ostatnie z wymienionych dzieł wpisuje się w niezwykle ciekawą i aktualną dys

kusję związaną z inŜynierią genetyczną. Pytania, jakie moŜna tutaj postawić, są

waŜne. Z jednej strony dotyczą bowiem tradycyjnej kwestii natury ludzkiej, a więc

tego czym/kim jest człowiek, jaka jest jego natura. Wydaje się, Ŝe rozwój inŜynie

rii genetycznej ten tradycyjny temat antropologicznych rozwaŜań stawia w cał

kiem nowym świetle. Z drugiej strony pytania te dotykają wielu kontrowersyj

nych z punktu widzenia etyki zagadnień odnoszących się do takich spraw jak:

autonomia podmiotu moralnego, jego zdolności wyboru, kwestii dobrego Ŝycia

rozumianego jako jednostkowy projekt, równości, odpowiedzialności za dokony

wane czyny, odpowiedzialności wobec siebie i innych, itd. Dla niektórych współ

czesnych myślicieli, ujmując sprawy nieco szerzej, takie zagadnienia jak: zapłod

nienie in vitro, klonowanie, eksperymenty na ludzkim embrionie, eugenika, nowe

określenia granic Ŝycia i śmierci, manipulacje terapią genową oraz inne związane

z rozwojem nauki i technologii, rodzą oczywiście pytania o zasięgu moralnym, ale

nie tylko, pytania, jakie się tu wyłaniają posiadają charakter metafizyczny 1 . Są to

1 Pod tym względem ciekawym przykładem jest stanowisko Luc’a Ferry’ego. We fragmencie swo

jej ksiąŜki zatytułowanym Bioetyka: sakralizacja ludzkiego ciała zauwaŜa on, Ŝe poczucie świętości,

mimo „śmierci Boga”, zachowuje się. To swoiste pomieszanie niepokoju i fascynacji, które zostało

zrodzone przez bioetykę, nie jest obce teologicznej tematyce profanacji. Ponadto, zdaniem Fer

ry’ego fakt, Ŝe współczesne moŜliwości techniczne są w całości do dyspozycji człowieka, stanowi

wielki problem, w tym sensie, Ŝe nie panuje – jak pisze – jeszcze nad moŜliwymi skutkami inge

Marek Drwięga W poszukiwaniu doskonałości…

zatem tematy, których nie sposób dzisiaj pominąć. Spróbujmy więc przyjrzeć się

bliŜej niektórym zagadnieniom biorąc pod uwagę wybrane wątki z The Case aga

inst Perfection posłuŜą one jako tło rozwaŜań.

Zacznijmy od tego, Ŝe tytuł angielski ksiąŜki M. Sandela The Case against

Perfection oznacza sprawę, rozprawę, oskarŜenie przeciwko doskonałości, perfek

cji. Dlaczego, mógłby ktoś zapytać, wysuwa się oskarŜenie przeciwko doskonało

ści, przecieŜ samodoskonalenie, dąŜenie do doskonałości jest jednym z wymogów

często powtarzanych w wielu systemach etycznych? Jakie są tego powody? By

całą rzecz lepiej zrozumieć, wyjdźmy od przykładów, które stanowią punkty od

niesienia dla tego, co Sandel nazywa etyką ulepszania. Pierwszy, dyskutowany,

dotyczy pary kobiet Ŝyjących w związku. Obydwie kobiety są głuche. Uznają one

jednak, Ŝe głuchota nie jest niesprawnością, lecz cechą ich toŜsamości. Chcąc mieć

dziecko poszukiwały one dawcy spermy, ale takiego, którego rodzina byłaby tak

Ŝe głucha w pięciu pokoleniach. Co ciekawe, kiedy w Washington Post opisano ich

historię, spotkały się one z krytyką. Zarzucano im, między innymi, Ŝe świadomie

wywołują u ich dziecka niesprawność. W odpowiedzi kobiety te stwierdziły, Ŝe

tak nie jest. Chciały one po prostu, by dziecko było takie samo jak one. W związku

z powyŜszym rodzą się pytania: czy jest czymś złym „projektowanie głuchego

dziecka” (make a child deaf by design)? Jeśli tak jest, to co jest złe: głuchota czy pro

jektowanie? Nawet, z czym nie wszyscy by się zgodzili, jeśli przyjmiemy, Ŝe bycie

głuchym to cecha toŜsamości, to nadal pozostaje pytanie, czy rodzice uŜywając

nowych technologii mają prawo wybierać dziecko jakie chcą. Inny przykład

podany przez Sandela dotyczy ogłoszenia jakie ukazało się w jednej z gazet. Para

poszukiwała dawczyni komórki jajowej, ale miała to być nie byle jaka dawczyni.

Powinna być odpowiednio wysoka, o odpowiedniej wadze, dobrze zbudowana,

bez większych problemów zdrowotnych w rodzinie, a takŜe z wysokim wynikiem

testu sprawdzającego umiejętności intelektualne. W zamian para oferowała 50 ty

sięcy dolarów. Widać więc, Ŝe rodzice pragną, by dziecko było do nich podobne,

albo, jak moŜna sądzić, chcą takŜe, by być moŜe było wyŜsze, szczuplejsze i mą

drzejsze od nich. Co jednak interesujące, taka oferta nie wywołała publicznej reak

cji, która miała miejsce w pierwszym przypadku. Jak zauwaŜył Sandel nikt nie

twierdził, Ŝe wzrost, inteligencja i silna budowa są nieprawidłowościami, jakich

winno się dziecku zaoszczędzić (s. 3). Ale co innego jest tutaj waŜne. Rodzi się

bowiem pytanie: czy nie ma czegoś niepokojącego w zamawianiu przez rodziców

rencji w jego własną „naturę”. L. Ferry, L’HommeDieu ou le sens de la vie, Ed. Grasset, Paris 1996, s.

126127. Dodajmy, Ŝe z kolei na temat „etycznego” wymiaru cielesności pisał m.in. J. Kopania,

Etyczny wymiar cielesności, Aureus, Kraków 2002.

Marek Drwięga W poszukiwaniu doskonałości…

dziecka z pewnymi genetycznymi cechami? Jak widać obydwa przykłady odnoszą

się do tzw. loterii genetycznej czyli pewnej nieprzewidywalności związanej z ce

chami, jakie posiadać mogą nasze dzieci. Dlaczego jednak w pewnych przypad

kach np. głuchoty czy bardzo niskiego wzrostu stanowi to problem moralny, a w

innych nie? Co by się stało, gdyby biotechnologia rozwinęła się do tego stopnia, Ŝe

mogła by usunąć niepewność, jaka towarzyszy nowo pojawiającemu się dziecku i

umoŜliwić nam projektowanie jego genetycznych cech?

Trzeba wyraźnie powiedzieć, Ŝe rozwój badań genetycznych i towarzyszą

cy temu rozwój technologii jest dwuznaczny. Z jednej strony ma w sobie coś obie

cującego. Kryje się tu nadzieja, Ŝe juŜ wkrótce będziemy zdolni do leczenia i zapo

biegania wielu chorobom. Z drugiej strony budzi niepokój. WiąŜe się on z tym, Ŝe

nowo odkryta wiedza z genetyki moŜe takŜe umoŜliwić manipulowanie naszą

własną naturą, moŜe umoŜliwić poprawianie mięśni, pamięci, nastrojów, umoŜli

wiać wybór płci, wzrostu i innych genetycznych cech naszych dzieci. Krótko mó

wiąc, polepszać nasze fizyczne i poznawcze moŜliwości, by uczynić z nas „lep

szych niŜ dobrych”. Innymi słowy, moralne rozterki pojawiają się wtedy, gdy lu

dzie chcą uŜywać lub uŜywają terapii genowej nie do leczenia chorób, lecz do cze

goś, co mieści się poza zdrowiem, kiedy ulepszają swoje fizyczne i umysłowe

zdolności, gdy umieszczają siebie ponad pewną normą. Jest to sytuacja „kiedy

nauka rozwija się szybciej niŜ refleksja moralna, tak jak dzisiaj, wówczas męŜ

czyźni i kobiety dąŜą do wyartykułowania swojego niepokoju” (s. 9). Zdaniem

Sandela w takiej sytuacji ludzie sięgają do języka autonomii, sprawiedliwości czy

indywidualnych praw. Problem jednak polega na tym, Ŝe ta część naszej moralnej

wizji świata nie wyposaŜa nas dostatecznie w narzędzia umoŜliwiające odpo

wiedź na najpowaŜniejsze pytania stawiane przez takie rzeczy jak: klonowanie

czy projektowanie dzieci. Z tego właśnie wyłania się rodzaj moralnego zawrotu

głowy, jaki spowodowała rewolucja dotycząca genomu. Jednocześnie postęp w

biotechnologii sprawia, Ŝe moralne kwestie, jakie w związku z tym się pojawiają,

są niemoŜliwe do pominięcia.

Istnieje grupa przykładów, na podstawie których bardzo wyraźnie ujawnia

się dwuznaczność inŜynierii genetycznej. Są to: wzmacnianie mięśni, poprawa

pamięci, zwiększanie wzrostu czy wybór płci. Biorąc pierwszy z wymienionych

przykładów wydaje się, Ŝe kaŜdy z nas z chęcią podjąłby się terapii genowej li

kwidującej dystrofię mięśni i odtwarzającej wiotczenie mięśni, które przychodzi

wraz z wiekiem. Sytuacja wygląda zupełnie inaczej, kiedy ta sama terapia mogła

by być uŜywana „w produkcji genetycznie modyfikowanych sportowców” (s. 10).

RozróŜnienie leczyć i ulepszać pociąga więc za sobą moralne rozróŜnienie. Jeste

śmy skłonni akceptować terapię genową leczącą kontuzję mięśnia, nie jesteśmy

Marek Drwięga W poszukiwaniu doskonałości…

natomiast zaakceptować takiej terapii w celu ulepszania zdolności sportowca, na

rusza ona bowiem zasadę rywalizacji fair. Podobne rzecz się ma w przypadku

pamięci i wzrostu. Weźmy pod uwagę wzrost. Jak wiadomo od lat 1980. hormon

wzrostu stosuje się do leczenia dzieci, którym tego hormonu brak, co czyni je niŜ

szymi od przeciętnej. Ale stosowanie hormonu dotyczy takŜe zdrowych dzieci,

szczególnie chłopców, którzy nie są zadowoleni ze swego wzrostu. Krytycy na

zywają takie dobrowolne uŜycie hormonu „endokrynologiczną kosmetyką”. „Fak

tyczne pytanie – zauwaŜa Sandel – jakie moŜna tu postawić polega na tym, czy

chcemy Ŝyć w społeczeństwie, gdzie rodzice czują się zmuszeni wydawać fortuny

na to, by całkiem zdrowe dzieci uczynić kilka centymetrów wyŜszymi” (s. 18/19).

Być moŜe najbardziej budzącym emocje przykładem niemedycznego zasto

sowania bioinŜynierii jest wybór płci. Trzeba przypomnieć, Ŝe technologie doboru

płci wyrosły wraz z badaniami prenatalnymi. Te badania, jak wiadomo, rozwinęły

się, by odpowiednio wcześnie odkrywać rozmaite zaburzenia, m.in. zespół Dow

na. W tym przypadku zastosowania terapeutyczne w wielu wypadkach nie budzą

raczej mocnych zastrzeŜeń natury moralnej, oczywiście nie biorąc pod uwagę zde

cydowanych przeciwników badań prenatalnych. W badaniach tych jednak moŜna

takŜe odkryć płeć płodu umoŜliwiając tym samym aborcję niechcianego, gdy cho

dzi o płeć, płodu. Jest rzeczą powszechnie znaną, Ŝe w społeczeństwach o silnych

kulturowych preferencjach dotyczących chłopców, badaniu płci często towarzyszy

aborcja Ŝeńskiego płodu. W takich krajach jak Indie czy Chiny stało się to rozpo

wszechnioną praktyką. Wypada dodać, Ŝe selekcja płci nie musi pociągać za sobą

aborcji. Na przykład dla rodziców korzystających z zapłodnienia in vitro moŜliwy

jest wybór płci dziecka przed umieszczeniem zapłodnionego jaja w macicy. Sandel

twierdzi, Ŝe najnowsze technologiczne moŜliwości umieszczają tę kwestię z dala

od niezwykle złoŜonej i waŜnej sprawy dotyczącej moralnego statusu embrionu.

Ale jeśli rzeczywiście da się tę kwestię oddzielić od moralnego i bytowego statusu

embrionu, co jak wiadomo dla niektórych nie jest takie oczywiste, to jakie moralne

pytania wywołuje selekcja. Jednym z nich jest to, Ŝe selekcja płci staje się instru

mentem dyskryminacji płciowej skierowanej przeciw dziewczynkom, co da się

wyraźnie zaobserwować, kiedy spojrzymy na praktyki w Indiach i Chinach. Na

wet jeśli waŜne pytania o status embrionu, o niszczenie embrionów i dyskrymina

cję odłoŜymy na bok, to i tak pojawiają się jeszcze inne pytania. Co mianowicie

zrobić gdyby moŜliwe było nie tylko wybieranie płci, ale takŜe wzrostu, koloru

oczu, skóry itd.? A co w sprawie ilorazu inteligencji, zdolności plastycznych, mu

zycznych czy siły fizycznej? Czy te działania, dostępne zamoŜniejszym ludziom,

nie łamałyby w sposób oczywisty zasady równości szans? A co jeśli techniki ulep

szania byłby dostępne dla wszystkich? Czy zmierzalibyśmy w stronę „nowego,

Marek Drwięga W poszukiwaniu doskonałości…

wspaniałego świata” i co wtedy byłoby powodem naszych obiekcji? Sandel pod

kreśla, Ŝe „w kaŜdym z tych przypadków pozostaje coś moralnie wątpliwego.

Problem dotyczy nie źródeł, lecz celów, do których się zmierza” (s. 24).

Jakie aspekty człowieczeństwa, zapytajmy, mogą być zagroŜone? OtóŜ

zdaniem amerykańskiego myśliciela jednym z aspektów naszego człowieczeń

stwa, który moŜe być zagroŜony w wyniku ulepszania i inŜynierii genetycznej,

jest nasza zdolność do wolnego działania, działania o własnych siłach oraz do

uznawania nas samych za odpowiedzialnych zasługujących na naganę lub po

chwałę za to, co robimy i za sposób, w jaki Ŝyjemy. Najlepiej uwidacznia się to,

kiedy weźmiemy pod uwagę przykłady sportowców. Sandel poświęca temu za

gadnieniu stosunkowo duŜo miejsca. Paradoks, jaki się tu pojawia, polega na tym,

Ŝe jeśli przykładowo dobre wyniki w pływaniu lub biegu na 100 metrów są rezul

tatem talentu, treningu i wysiłku sportowca, to wówczas oczywiście podziwiamy

go, ale co będzie jeśli zostaną one osiągnięte przy pomocy sterydów i ulepszeń

mięśni? Ktoś moŜe powiedzieć, Ŝe rola wysiłku i ulepszeń jest kwestią stopni.

Zgoda, ale jeśli strona ulepszeń przewaŜy, wówczas, jak się zdaje, nasz podziw

dla osiągnięć zmieni się w dezaprobatę. Zresztą, jeśli mielibyśmy tu mówić o po

dziwie, to powinien on przenieść się z zawodnika na zespół lekarzy. Co to ozna

cza? Autor Public Philosophy uwaŜa, Ŝe nasza reakcja moralna na ulepszanie jest

odpowiedzią na zmniejszanie moŜliwości działania osoby (agency of person), której

osiągnięcia są wspomagane. „Im bardziej, pisze on, sportowiec opiera się na lekar

stwach lub środkach genetycznych, to w tym mniejszym stopniu jego działanie

reprezentuje jego własne osiągnięcie. MoŜna sobie wyobrazić robota, bionicznego

atletę, który osiąga najlepsze wyniki. Taki bioniczny atleta nie byłby wcale pod

miotem działania: «jego» osiągnięcia byłby osiągnięciami jego twórców. Zgodnie z

tym poglądem ulepszanie zagraŜa naszemu człowieczeństwu powodując erozję

zdolności ludzkiego działania. Jego ostatecznym wyrazem jest całkowicie mecha

nistyczne rozumienie ludzkiego działania (human action) niezgodne z ludzką wol

nością i moralną odpowiedzialnością” (s. 26). Nie jest to jednak największe nie

bezpieczeństwo. Na czym zatem polega większe? Zdaniem amerykańskiego filo

zofa „polega ono na prometejskiej aspiracji do przerabiania natury, wliczając w to

naturę ludzką, by słuŜyła naszym celom i spełniała nasze pragnienia. Problemem

nie jest zwrot ku mechanizmowi, lecz dąŜenie do panowania. Tym, czego brakuje

dąŜeniu do panowania jest ocenianie jako darowanego ludzkiego charakteru

władz i osiągnięć. Uznanie daru Ŝycia oznacza rozpoznanie, Ŝe nasze talenty i

władze nie są w całości wynikiem naszego działania” (s. 27). A zatem świadomość

Ŝycia jako daru moŜe ograniczyć taki prometejski projekt i sprzyja postawie poko

ry.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: