Wpływ czynników teratogennych na rozwój płodu

Ewa Flaga

Edukacja elementarna i język angielski, rok I

Teratogenem nazywamy czynnik znajdujący się w środowisku zewnętrznym, który wywołuje wadę wrodzoną lub zwiększa częstotliwość jej występowania w populacji.

Teratogeny są przyczyną 7 – 10 % wad wrodzonych. Ich działanie zależy od wielu czynników. Najważniejsze cztery czynniki to:

1)     okres, w którym działa teratogen;

2)     dawka;

3)     genotyp matki;

4)     genotyp zarodka.[1]

Stadium rozwoju zarodka ma znaczący wpływ na działanie teratogenów. Największe prawdopodobieństwo wywołania wady wrodzonej przez teratogen przypada na 18 – 60 dzień rozwoju zarodka ludzkiego, a szczyt wrażliwości na dzień 30. Odporność na działanie teratogenu zwiększa się wraz z rozwojem wewnątrzzarodkowym płodu.

Wady wywołane teratogenem działającym na komórki płciowe nazywa się gametopatiami. Wady powstałe między 1 a 15 dniem, nazywa się blastopatiami, między 16 a 60 dniem – embriopatiami, a po tym okresie fetopatiami.

Zależność pomiędzy rozwojem zarodka, a jego odpornością na działanie teratogenów opracowano w formie wyróżnienia krytycznych okresów rozwoju człowieka. Ten sam teratogen działający w różnym okresie rozwoju zarodka może wywołać różne wady. Tabele embriologiczne z krytycznymi okresami embriologicznymi nie określają precyzyjnie dnia, w którym powstała wada, ale mają istotne znaczenie w profilaktyce wad wrodzonych człowieka.

Ryc.1. Krytyczne okresy embriogenezy dla niektórych narządów [z:] H. Bartel, Embriologia, podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1995, tab. 10-2, str. 170.

Czynniki teraotogenne działają specyficznie na poszczególne frakcje metaboliczne komórki w zależności od czasu. Efektem końcowym tego działania może być śmierć wewnątrzmaciczna, zaburzenie rozwojowe (malformacja), wady, opóźnienie wzrostu bądź niedobory czynnościowe.

Współcześnie znamy setki związków teratogennych dla zwierząt. Wiedza o ludzkich teratogenach jest uboższa, jednak nadal prowadzone są nad nimi badania. Trudno jest czynniki teratogenne podzielić na jednoznaczne grupy, jednakże z grubsza rzecz biorąc możemy podzielić je w następujący sposób:

1)     czynniki chemiczne;

2)     czynniki fizyczne;

3)     czynniki infekcyjne;

4)     czynniki odżywcze;

5)     czynniki mechaniczne;

6)     inne.

Każda z grup zawiera sporą liczbę teratogenów. Współcześnie coraz bogatsza jest wiedza ich temat, dzięki czemu można je coraz efektywniej eliminować z otoczenia kobiet ciężarnych. Mimo wszystko jednak sporo jest jeszcze czynników niepoznanych i nie dających się ograniczyć w środowisku zewnętrznym.

Dokładniejsza analiza czynników teratogennych zawierających się w poszczególnych grupach przyjętego przez mnie podziału przedstawia się następująco:

1)     czynniki chemiczne

Do czynników chemicznych uszkadzających płód zaliczyć możemy przede wszystkim leki, ale także środki chemiczne stosowane do konserwacji produktów spożywczych, powszechnie spotykane tworzywa sztuczne, syntetyczne, lakiery, kleje itp. Grupą czynników chemicznych szczególnie groźną dla rozwoju płodu są wszelkiego rodzaju używki, jak alkohol, nikotyna czy narkotyki.

·         Alkohol

Współcześnie najpowszechniejszym teratogenem jest alkohol. Alkoholizm dotyczy ok. 2% kobiet w wieku rozrodczym. Spożywanie alkoholu w trakcie ciąży wywołać może wiele wad, określonych zespołem alkoholowym płodu (ang. Fetal Alcohol System – FAS). Do FAS zaliczone mogą być wady płodu w odniesieniu do wzrostu I rozwoju (np. wcześniactwo, pourodzeniowy niedobór wzrostu, śmierć w okresie noworodkowym, opóźnienie rozwoju umysłowego i fizycznego); wady w obrębie części twarzowej czaszki (np. wady ucha, cienka warga górna, obniżone kąciki ust, nieprawidłowe owłosienie głowy), a także inne nieprawidłowości, jak np. niedorozwój paznokci, skrzywienie palców, wady nerek czy nadmierne owłosienie.

W przewlekłym alkoholizmie występują niedobory pokarmowe, złe odżywianie, deficyt witamin i mikroelementów, co dodatkowo może być czynnikiem uszkadzającym.

Spożycie jednorazowo większej ilości alkoholu we wczesnej ciąży może być niebezpieczne dla potomstwa. Jednakże niemożliwe jest ustalenie najmniejszej nieszkodliwej dla ciąży dawki alkoholu. Obecnie trwa dyskusja nad wpływem alkoholu spożywanego przez mężczyzn na potomstwo. Wiadomo, że alkohol uszkadza proces spermatogenezy przez to zwiększa się częstotliwość aberracji chromosomowych. Spożywanie alkoholu przez ojca przed poczęciem powoduje, że potomstwo rodzi się z obniżoną masą ciała.

Ryc. 2. Mechanizm powstawania FAS [z:] H. Bartel, Embriologia, podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1995, tab. 10-2, str. 173.

·         Alkaloidy (produkty roślinne)

Nikotyna i kofeina nie są teratogenami dla człowieka, ale ich stosowanie w okresie ciąży nie jest bezpieczne dla zarodka.

Nikotyna powodować może opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego zarodka. Zwiększa to ryzyko poronienia i porodu przedwczesnego, a noworodki mają przeciętnie o 200 g niższą masę urodzeniową.[2] Według niektórych autorów palenie papierosów może także wpływać na nieznacznie obniżony iloraz inteligencji potomstwa palaczy. Część badaczy uważa także, że dym tytoniowy działa toksycznie na tkanki zarodka, czego skutkiem jest właśnie obniżona masa ciała.

Kofeina wywoływać może efekt koteratogenny. Przyjmowana naraz z innymi teratogenami może wzmacniać znacznie szkodliwy wpływ tych związków. Daleko w okresie wczesnej ciąży należy wystrzegać się spożywania kawy, mocnej herbaty oraz napojów zawierających kofeinę (np. coca – coli).

·         Leki

Na rolę zatruć farmaceutykami zwrócono uwagę przed kilku laty. Okoliczności były tragiczne. Zachodnie firmy wyprodukowały lek uspokajający i łagodzący dolegliwości związane z pierwszym okresem ciąży. Po jego przyjęciu ustępowały poranne mdłości, a także poprawiało się samopoczucie ciężarnych. Lek ten, zwany thalomidem, był powszechnie stosowany. Wkrótce jednak stwierdzono narastanie liczby noworodków z wadami wrodzonymi, nierzadko rodziły się dzieci bez kończyn, a także z innymi poważnymi zaburzeniami. Na świat przyszły tysiące dzieci z rękami i nogami poskręcanymi na kształt płetw morsa lub foki. W niedługim czasie stwierdzono zależność między zażywaniem thalomidu, a powstawaniem wad rozwojowych. Natychmiast zaniechano produkcji leku, a tzw. afera thalomidu wstrząsnęła opinią publiczną całego świata. Podjęto szerokie badania nad wpływem różnych leków na rozwój płodu i okazało się, że wiele substancji powszechnie stosowanych w medycynie może mieć wpływ na rozwój płodu. Zwiększono więc ostrożność z jaką lekarze przypisują ciężarnym środki farmakologiczne, a także wzmożono przestrogi, by kobiety nie zażywały w czasie ciąży żadnych leków bez konsultacji z lekarzem.

Jest wiele grup leków, w których odkryto działanie teratogenne. Jedną z nich są hormony płciowe. Hormony o działaniu progesteronu stosowane w leczeniu zagrażającego poronienia mogą wywołać efekt maskulinizujący u potomstwa żeńskiego (niedorozwój pochwy i macicy, zrośnięcie się warg sromowych, nieznaczne powiększenie łechtaczki). Podobne działanie mogą mieć androgeny. Opisano liczne wady potomstwa kobiet stosujących pigułki antykoncepcyjne. Zespół wad nazwano VACTERAL (vertebral and cardiac tracheoesophagal renal and limb). Teratogenem o silnym działaniu jest diethylstilbestrol. Wpływa on na zaburzenia rozwoju narządów płciowych potomstwa, a także zwiększa ryzyko wystąpienia raka pochwy u dziewcząt, których matki leczono tą właśnie substancją.

Kobity chore na cukrzyce częściej niż zdrowe rodzą dzieci z wadami wrodzonymi. Powodem może być stosowanie insuliny i leków hipoglikemicznych. Embriopatia cukrzycowa obejmuje np.: małomózgowie, rozszczep kręgosłupa, rozszczep wargi, podniebienia, wady serca, kręgów, żeber czy układu pokarmowego.

Wiele antybiotyków może wpłynąć niekorzystnie na rozwój płodu. Przykładem może być tetracyklina wpływająca na uszkodzenie zębów mlecznych czy streptomycyna (lek przeciwgruźliczny) uszkadzająca nerw słuchowy, nierzadko powodując upośledzenie słuchu, a nawet głuchotę.

Preparaty przeciwnowotworowe są oczywiście bardzo teratogenne, gdyż ich działanie skierowane jest na zahamowanie procesów podziałowych komórki. Powodować mogą śmierć wewnątrzmaciczną i samoistne poronienie, a u potomstwa, które przeżywa duże wady, głownie ośrodkowego układu nerwowego.

Leki przeciwdrgawkowe stosowane w leczeniu padaczki, takie jak: hydantoina, trimetadion czy walproat są silnymi teratogenami. Dilantyna wywołuje wady określane embriopatia hyndantoinową. Cechami zespołu są m.in.: opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego, małogłowie, upośledzenie rozwoju umysłowego, niedorozwój twarzy. Rzadziej występują wady kończyn, serca, nerek, rozszczep warg i podniebienia. Płodowy zespół trimetadionowy charakteryzuje się upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami mowy, nisko osadzonymi oczami, brwiami o kształcie litery V. Rzadziej występują wady serca i szczątkowe gonady. Zespół walproatowy to przede wszystkim wady części twarzowej twarzoczaszki, ogólne opóźnienie w rozwoju czy wady neurologiczne spowodowane zaburzeniem rozwoju cewy nerwowej.

Witamina A stanowi niezbędny składnik pożywienia zwłaszcza w czasie ciąży. Nie należy jednak stosować dużych dawek witaminy A w dłuższym okresie. Witamina A (kwas retinolowy) może być bowiem powodem embriopatii retinolowej, charakteryzującej się m. In. Wadami układu nerwowego (wodogłowie, wadliwy rozwój mózgowia) oraz zaburzeniami w zakresie twarzowej części twarzoczaszki. Rzadziej występują wady serca czy brak zawiązka grasicy. .

Duży wpływ teratogenny mogą mieć leki uspokajające. Diazepam stosowany między 15 a 60 dniem ciąży wywołuje rozszczep wargi i podniebienia. LSD może wywołać wady kończyn i układu nerwowego.

·         Narkotyki

Narkotyki mają bardzo silne działanie teratogenne i wywołują liczne wady wrodzone. Na przykład marihuana powodować może opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego i nieznaczne upośledzenie umysłowe. Kokaina działa skurczowo na naczynia krwionośne macicy, obniża przepływ maciczno – łożyskowy, powoduje niedotlenienie zarodka i e efekcie wywołuje wady rozwojowe, najczęściej: wady układu sercowo – naczyniowego, ośrodkowego układu nerwowego, małomózgowie, upośledzenie umysłowe, rozszczep wargi i podniebienia, niedrożność jelit, wady kończyn. Nieco mniej poważne wady rozwojowe powoduje fenocykildyna (PCP), zwana także angielskim prochem.

·         Inne czynniki chemiczne

Stale rosnące skażenie środowiska zwiększa ryzyko uszkodzenia płodu. Związki rtęci powodować mogą chorobę Minamata polegającej na niedorozwoju układu nerwowego, zaburzeniach mowy, uszkodzeniu układu kostnego. Swego czasu (w 1965 r.) wielkiego rozgłosu nabrała tragedia w japońskiej miejscowości nadmorskiej, gdzie w skutek zakażenia ryb związkiem rtęci, zaczęły rodzić się ślepe dzieci z uszkodzonym mózgiem.[3] Dwuchlorofenol i inne dwufenolowe wielochlorowce powodują opóźnienie wzrostu i przebarwienia skóry. Silnym metalem teratogennym jest ołów. Przykładem, miejmy nadzieję należącym do przeszłości, była ołowica spotykana u dzieci mieszkających w sąsiedztwie niewłaściwie działających zakładów przemysłowych, emitujących związki ołowiu do środowiska.

2)     czynniki fizyczne

Do teratogennych czynników fizycznych zaliczyć możemy promieniowanie jonizujące, przegrzanie oraz hałas. Narażenie zarodka lub płodu na promieniowanie jonizujące może spowodować wewnątrzmaciczne uszkodzenie chromosomów, wady wrodzone bądź upośledzenie w rozwoju umysłowym. Kobiety poddane w przeszłości radioterapii z powodu raka szyjki macicy nieświadome ciąży, rodziły dzieci martwe, z ciężkimi wadami wrodzonymi. U kobiet ciężarnych, które przeżyły atak atomowy na Hiroszimę stwierdzono w 28% poronienia, 25% urodziło dzieci, które zmarły w pierwszych trzech latach życia, a u 25% dzieci, które przeżyły wystąpiło małogłowie i upośledzenie rozwoju umysłowego.[4]

Dawka promieniowania pochłonięta przez zarodek w czasie diagnostycznych badań rentgenowskich jest niewielka i nie powinna być dla niego szkodliwa. Jednakże ustalenie bezpiecznej dawki promieniowania dla tkanek zarodka nie jest możliwe. Wszelkie zabiegi więc z użyciem źródeł rtg stanowią dla płodu poważne zagrożenie.

Obecnie ochrona przed działaniem energii promienistej jest coraz trudniejsza i odgrywa coraz większą rolę. W nauce i przemyśle stosuje się tę energię coraz częściej. Tak zwane „promieniowanie tła” (czyli promieniowanie, na które narażony jest każdy człowiek) jest coraz większe. Skuteczna walka ze wzrostem promieniowania jest jednym z najważniejszych zadań cywilizacji inaczej liczba dzieci z genetycznie uwarunkowanymi wadami wrodzonymi będzie wzrastać.

3)     czynniki infekcyjne (zakaźne) - patogeny

Zakażenia mikroorganizmami chorobotwórczymi w czasie ciąży, w przypadku kiedy wirus, bakteria, pierwotniak dostają się przez barierę łożyskową do zarodka/płodu, mogą spowodować jego śmierć wewnątrzmaciczną lub wywołać wady wrodzone. Do najczęstszych wirusów wywołujących wady płodu należą: wirus różyczki, opryszczki, ospy wietrznej i półpaśca, cytomegalii, wenezuelskiego końskiego zapalenia mózgu, grypy. Poważne konsekwencję mają także zachorowania na AIDS, toksoplazmozę oraz kiłę.

Po epidemii różyczki w USA w latach 1964 – 1965 urodziło się ok. 30 tys. Dzieci z wadami. Prawdopodobieństwo uszkodzenia zarodka w razie zakażenia jest bardzo duże – w pierwszym miesiącu ciąży wynosi 50 %, w drugim okresie – 25 %, a w trzecim 10 %.[5] W późniejszym okresie ryzyko maleje. Tradycyjnie opisuję się trzy wady: zaćmę wrodzoną, głuchotę oraz wady serca. Występować jednak może także zapalenie naczyniówki i siatkówki, jaskra, małoocze, mołomózgowie i upośledzenie umysłowe, niedorozwój szkliwa i wady uzębienia. Rodzaj wady zależy od okresu zakażenia. Wprowadzenie szczepień o dużej skuteczności w znacznym stopniu rozwiązało problem poróżyczkowych wad wrodzonych.

Z dwóch istniejących postaci wirusa opryszczki dla płodu najbardziej niebezpieczna jest postać genitalna. Do zakażenia tym wirusem dochodzi zazwyczaj pod koniec ciąży. Powodować on może m. In. Uszkodzenie siatkówki i upośledzenie w rozwoju umysłowym.

Ospa wietrzna i półpasiec w przypadku zakażenia w pierwszym trymestrze ciąży powodować mogą bliznowacenie skóry, zanik mięśni i upośledzenie rozwoju umysłowego.

Wirus cytomegalii to jedno z najczęstszych zakażeń. Zakażenie w 1 miesiącu ciąży zazwyczaj kończy się śmiercią wewnątrzmaciczną zarodka i samoistnym poronieniem. Zakażenie jest szczególnie niebezpieczne, gdy pierwszy raz wystąpiło właśnie w czasie ciąży. W okresie płodowym zakażenie może spowodować m. In. Opóźnienie rozwoju umysłowego, padaczkę mózgową oraz powiększenie śledziony i wątroby.

Wirus wenezuelskiego końskiego zapalenia mózgu może wywołać zaćmę i uszkodzenie mózgu.

Wirus grypy jest szczególnie niebezpieczny w razie zakażenia do 12 tygodnia ciąży. Może spowodować wówczas śmierć wewnątrzmaciczną zarodka i poronienie samoistne, zwiększenie śmiertelności noworodków oraz różne wady wrodzone. Wady częściej występują u płci żeńskiej, gdyż płód męski częściej obumiera.

Wirus HIV może doprowadzić do śmierci wewnątrzmacicznej płodu i samoistnego poronienia, bądź spowodować wady wrodzone. Zespół tych wad określa się embriopatią HIV lub zespołem dysmorficznym HIV. Charakterystycznymi cechami zespołu są: niska masa ciała noworodka oraz liczne, niestałe wady wrodzone twarzoczaszki (np. wypukłe czoło, szeroki rozstaw oczu, błękitne twardówki, długie rzęsy, zgrubienie warg, niskie osadzenie małżowin usznych). Ponadto u 50 – 90 % dzieci zakażonych HIV w czasie ciąży występują często zaburzenia w rozwoju układu nerwowego i rozwoju motorycznym

W razie zakażenia kobiety ciężarnej toksoplazmozą pierwotniak przechodzi przez barierę łożyskową i uszkadza układ nerwowy i narząd wzroku płodu, wywołując ostatecznie m. In., wodogłowie. Toksoplazmoza to tzw. Choroba odzwierzęca, czyli taka, która człowiek zaraża się od zwierząt. Inne choroby odzwierzęce także mogą być niebezpieczne dla płodu, jednakże ich wpływ nie został jeszcze dobrze poznany.

Krętek kiły może wywołać takie wady jak: głuchota, nieprawidłowości w budowie zębów i kości, wodogłowie, upośledzenie rozwoju umysłowego. Charakter zaburzeń zależy głownie od czasu zakażenia. Zakażenie w czasie ciąży prawie zawsze prowadzi do zakażenia płodu i wad wrodzonych. Do dużych wad zniekształcających podniebienie, przegrodę nosową i zęby dochodzi w przypadku nieleczonej kiły wrodzonej. Charakterystyczne jest, że każda następna ciąża kobiety zakażonej kiłą jest dłuższa, aż wreszcie następuje poród noworodka z kiłą wrodzoną. Pierwsze dzieci żywo urodzone przeważnie są niezdolne do życia i szybko giną, ale jeżeli kobieta rodzi nadal – każde następne dziecko jest zdrowsze. Może się zdarzyć, że któraś kolejna ciąża zakończy się porodem dziecka zupełnie zdrowego.

4)     czynniki odżywcze 

Poważnym czynnikiem teratogennym są niedobory pokarmowe. Spośród dużej grupy pierwiastków niezbędnych dla prawidłowego rozwoju wewnątrzmacicznego, takich jak: chrom, cynk, fluor, jod, kobalt, krzem, lit, magnez, molibden, miedź, selen, wanad, żelazo, dobrze poznano metabolizm jodu, kobaltu i żelaza. Niedobór jodu może spowodować wady wrodzone takie jak upośledzenie wzrostu, wole wrodzone, opóźnienie w rozwoju umysłowym. Badano także wady rozwojowe spowodowane niedoborem cynku, miedzi i kobaltu, jednakże wyniki tych badań nie są jednoznaczne.

Wewnątrzmaciczne opóźnienie wzrastania (tzw. dystrofia wewnątrzłonowa) spowodowana jest przede wszystkim niedożywieniem płodu. Jest to bardzo często wynik nieprawidłowego sposobu odżywiania się matki. Niedożywienie prowadzi do niedoborów energetycznych lub – co gorsza – budulcowych. Jeśli brak jest dostatecznej ilości substancji budulcowych to oprócz niskiej masy urodzeniowej występują różne anomalie: niedorozwój umysłowy, karłowatość, asymetryczna budowa ciała, nieprawidłowy przebieg kostnienia, przyspieszone pokwitanie, wady serca i inne. Określone niedobory w poszczególnych okresach rozwoju wewnątrzłonowego (zwłaszcza w pierwszych 3 miesiącach) prowadzą do wystąpienia różnych zespołów chorobowych. Znanych jest kilkanaście takich zespołów różniących się obrazem klinicznym.

5)     czynniki mechaniczne

Mała ilość płynu owodniowego, niewspółmiernie szybki wzrost płodu, nadmierne napięcie ściany macicy a także zewnętrzny uraz mechaniczny kobiety ciężarnej może spowodować mechaniczny ucisk płodu. Nierzadko jest on przyczyną niektórych wad wrodzonych zwanych wadami posturalnymi, zniekształceniami postaci lub zniekształceniami wrodzonymi. Zaliczyć do nich należy skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego, nadmierny wyprost kolan, stopę końsko – szpotawą, zniekształcenia trzewioczaszki oraz wrodzone porażenia nerwów. Wskutek uszkodzenia błon płodowych utworzyć się mogą taśmy owodniowe lub adhezje owodniowe. Owodnia przykleja się lub zrasta z daną okolicą zarodka/płodu powodując jej niedorozwój, a nawet amputację wewnątrzmaciczną.

6)     inne czynniki teratogenne

W ostatnich czasach zauważano coraz więcej czynników mających wpływ na rozwój płodu. Do czynników takich zaliczyć możemy np. wysokość geograficzną na jakiej żyje matka., warunki atmosferyczne, rodzaj pracy matki.

Dzieci matek żyjących na większych wysokościach geograficznych są lżejsze od urodzonych przez matki żyjące na poziomie morza. Ma to zapewne związek z dotleniem matki i płodu.

Wykazano także inne zależności pomiędzy warunkami atmosferycznymi, a wadami wrodzonymi. Po szczególnie surowych zimach zaobserwowano więcej wad typu: bezmózgowie, rozszczep kręgosłupa, wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego, natomiast po upalnych latach częściej występowały wady układu oddechowego i pokarmowego.

Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój płodu jest niedotlenienie. Może ono być spowodowane nieprawidłowościami w budowie łożyska i zwężeniem szyjki macicy, bądź chorobami układu oddechowego matki, zaburzeniami w funkcji układu krążenia, niedokrwistością lub nieprawidłowościami w budowie naczyń krwionośnych płodu. Dla płodu niedotlenienie jest zawsze groźne dlatego kobieta ciężarna powinna być stale pod opieką lekarza.

Rodzaj pracy matki także może mieć wpływ na rozwój płodu. Wśród kobiet pracujących na salach operacyjnych stwierdzono większą ilość wad wrodzonych u potomstwa. Szczegółowe badania w USA wykazały, że przyczyną mogą być zarówno preparaty znieczulające, jak i duże napięcie psychiczne i zmęczenie fizyczne związane z rodzajem wykonywanej pracy. Podobnie obecnie zakazuje się wykonywać ciężarnym kobietą wszelkich prac związanych z obecnością pestycydów i innych związków chemicznych, mogących być groźnymi dla płodu.

Według Wolańskiego do czynnik ów uszkadzających płód zaliczyć należy konflikt serologiczny. Może on doprowadzić do daleko posuniętej anemizacji płodu (krwinki jego ulegają rozpadowi) oraz do innych jeszcze, niekiedy poważnych zaburzeń. Dlatego jeśli rodzice stwierdzą u siebie niezgodność serologiczną w zakresie czynnika Rh, powinni od początku ciąży korzystać ze specjalistycznej porady lekarskiej.

Badaniem wpływu czynników teratogennych na rozwój płodu, wad wrodzonych i potworności przez nie powodowanych zajmuje się nauką zwana teratologią. Badania teratologiczne mają ogromne znaczenie dla poznania procesów rozwojowych, gdyż wady wrodzone i potworności uwidaczniają ze szczególną ostrością określone właściwości rozwojowe, nie do uchwycenia w analizie proc esów prawidłowych.[6]

Obecnie u ok. 3% płodów stwierdza się anomalie rozwojowe. 90% zarodków lub  płodów z wadami wrodzonymi ulega poronieniu.[7] Jedna z hipotez zakłada, że wady wrodzone indukują poronienia. Dla tego zjawiska embriologicznego pionier teratologii – Warkany zaproponował określenie „teratanazja”.[8]

Wydaje się, iż w dzisiejszych czasach wszyscy już powinni zdawać sobie sprawę z tego, jakie ryzyko niesie ze sobą świadome stosowanie czynników teratogennych w czasie ciąży. Jednakże mimo to, liczba wad wrodzonych u dzieci nie maleje. Na pewno ma na to wpływ fakt, iż wiele spośród wymienionych przeze mnie czynników nie jest możliwa do wyeliminowania ze środowiska zewnętrznego kobiety ciężarnej. Wciąż jednak należy się starać przynajmniej ograniczać ich dawkę.

Przedstawiona przeze mnie analiza jest szczególnie istotna dla kobiet ciężarnych, ale powinna interesować wiele innych osób. Obecnie na jej podstawach organizowane jest wiele zjawisk mających wpływ czynników teratogennych jeśli nie wyeliminować, to przynajmniej ograniczyć. Przykładem owych zjawisk jest na przykład wprowadzenie obowiązku testowania wszystkich nowo syntetyzowanych leków na 2-3 gatunkach zwierząt doświadczalnych (myszy, szczury, chomiki, króliki) w celu wykrycia ich ewentualnego działania teratogennego. Dzięki temu ryzyko wystąpienia sytuacji podobnej jak w przypadku tzw. afery talomidu jest znacznie mniejsze.

Mechanizm omawianych powyżej czynników jest znany i jasny. Istnieją jednak i inne, których wpływ jest niewątpliwy, ale mechanizm działania hipotetyczny. Zaliczyć tu trzeba bardzo ważny czynnik, jakim jest samopoczucie kobiety w ciąży. Kobieta ciężarna powinna mieć zapewnione pod każdym względem dobre warunki życia – dobre jakościowo i ilościowo odżywianie, higieniczny tryb życia, spokój psychiczny. W dzisiejszych czasach podkreślenie tych potrzeb i ich znaczenia jest szczególnie ważne. Konieczne jest bowiem, by wszyscy zdawali sobie z owych potrzeb sprawę. 

Ryc. 3. Mechanizm teratogenezy (zmodyfikowane wg Warkany`ego) [z:] H. Bartel, Embriologia, podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1995, tab. 10-2, str. 169.

Najczęstsze czynniki teratogenne dla człowieka i najczęściej wywoływane wady wrodzone u potomstwa [z:] H. Bartel, Embriologia, podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1995, tab. 10-2, str. 170.